Ol Puaman Oli Kam Pua Moa

“Wan kantri i no save kam antap, mo i no save hapi, sipos bighaf blong ol man blong hem oli pua mo oli no gat samting nating.”

WAN man we i stadi long saed blong ekonomi, Adam Smith, i bin talem toktok ya long ol yia 1700. Plante man oli bilif se trutok ya we hem i talem i klia moa long taem blong yumi. Tede, laef blong puaman i defren olgeta long laef blong rijman. Long Filipin, wan long evri tri man i gat samwe long 140 vatu nomo blong laef long wan dei, be long ol kantri we oli rij, hemia mane we ol man oli kasem taem oli wok blong sam menet nomo. Yunaeted Nesen i talem long wan ripot blong olgeta (Human Development Report 2002) se “5 pesen blong ol man long wol we oli rij, oli winim 114 taem moa mane bitim 5 pesen blong ol man we oli pua tumas.”

Sam man oli gat gudfala haos, be plante milian man oli stap long haos no graon we i no blong olgeta, no oli stanemap ol rabis haos olbaot. Laef blong sam narafala bakegen i moa nogud; oli no gat ples blong slip mekem se oli slip long rod, maet antap long wan pis katon no plastik nomo. Plante long olgeta oli traehad long enikaen rod blong kasem samting we oli nidim blong laef. Oli go long ples blong doti blong lukaot ol samting we narafala i sakem blong oli save salem bakegen. Oli hadwok blong karem ol hevi samting no oli hivimap mo fulumap sam smosmol kat wetem ol plastik, ol botel no nara samting bakegen we ol kampani oli stap pem blong yusum bakegen.

Long ol pua kantri blong wol yumi save faenem fasin seraot ya we i stap bitwin long man we i rij mo man we i pua. Be fasin ya i no stap long ol pua kantri nomo. Wol Bang i talem se: “Long evri kantri, i gat ‘ol grup blong man we oli pua tumas.’ ” Nating se i gat ol rijman long ol ples olsem Banglades go kasem Yunaeted Stet, be, long ol ples ya, i gat ol man tu we oli mas wokhad blong gat inaf kakae no ples blong slip. Wan niuspepa (The New York Times) i talem bakegen sam tok we i kamaot long ripot we Ofis blong Sensas long Yunaeted Stet i mekem long 2001. Ripot ya i soemaot se ol rij man long Yunaeted Stet oli stap kam rij moa, mo ol pua man oli stap kam pua moa. Ripot ya i talem se: “Stret haf blong pei (50 pesen) we olgeta man long kantri ya oli kasem las yia, i go long 20 pesen nomo blong populesen, we hemia ol rijman. . . . Be 20 pesen blong populesen we oli rili pua, oli kasem 3.5 pesen nomo blong ol pei ya.” Sem samting ya i stap hapen long plante narafala kantri, mo long sam kantri i moa nogud. Wan ripot blong Wol Bang i soem se samwe long 57 pesen blong ol man long wol oli gat samting olsem 280 vatu nomo blong laef long wan dei.

 Antap long hemia, long 2002, plante man oli harem nogud long ol ripot se plante big bisnes man oli kam rij bitim mak from ol kruked fasin. Nomata we ol bisnes man oli brekem loa no nogat, olsem buk ya Fortune i talem, plante man oli harem se ol big bisnes man “oli stap kam rij tumas, i bitim mak, mo oli no kea long narafala.” Taem yumi tingbaot wanem i stap hapen long wol ya, maet yumi askem se: ?I stret we sam man oli kasem bigbigfala mane, olsem plante handred milian dola wantaem, be fulap narafala man oli pua tumas?

?Fasin Pua Bambae i Stap Olwe?

Hemia i no min se i no gat man we i traem mekem sam samting blong givhan long ol puaman. Sam haeman blong gavman mo sam ogenaesesen we oli givhan long man oli givim plante tingting blong winim fasin pua. Nating se i olsem, fasin pua i stap. Plante man oli traehad blong mekem laef blong ol puaman i kam gud moa, be wan ripot (Human Development Report 2002) i talem se: “Plante kantri oli pua moa naoia bitim 10, 20 mo maet 30 yia bifo.”

?Hemia i min se ol puaman oli no gat hop? I gud yu ridim haf we i kam biaen. Haf ya bambae i mekem yu yu tingbaot sam waes advaes we oli wokgud mo we oli save givhan long laef blong man naoia, mo bambae yu luk se i gat wan rod i stap, we maet yu yu neva tingbaot, blong winim fasin pua.