Bantu ya mayele yina ke longukaka Biblia ke ndimaka nde zina ya Nzambi, yina bo ke sonikaka na bisono iya ya Kiebreo (יהוה), kele mbala kiteso ya 7000 na masonama ya kisina ya Masonuku ya Kibreo. Kansi, bantu mingi ke yindulaka nde yo kele ve na masonama ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Yo yina, ba Biblia mingi ya bilumbu yai ke sadilaka ve zina Yehowa ntangu bo ke balulaka kitini yina bo ke bingaka nde Kuwakana ya Mpa. Ata ntangu bo ke balulaka mambu yina me katuka na Masonuku ya Kiebreo yina ke vandaka ti bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi, bambaludi mingi ke sadilaka ngogo “Mfumu” na kisika ya zina ya Nzambi.

Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa me landa ve kikalulu yai. Yo ke sadila zina Yehowa mbala 237 na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Bambaludi tadilaka mambu zole ya nene sambu na kubaka lukanu yina: (1) Bamaniskri ya Kigreki yina beto kele ti yo bubu yai kele ve bamaniskri ya kisina. Na kati ya mafunda ya bakopi yina kele bubu yai, bo salaka bakopi mingi kiteso ya bamvu-nkama zole na nima ya ntangu yina bo sonikaka bamaniskri ya kisina. (2) Na ntangu yina, bantu yina vandaka kusala bakopi ya bamaniskri yingisaka bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi na Kyʹri·os, ngogo ya Kigreki ya bo ke sadilaka sambu na “Mfumu,” to bo sadilaka bamaniskri yina bo me katulaka dezia zina yina.

Komite ya Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa monaka nde kele ti banzikisa ya ngolo yina ke monisa nde bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi vandaka na bamaniskri ya Kigreki ya kisina. Lukanu na bo me simbama na banzikisa yai ya me landa:

• Bakopi ya Masonuku ya Kiebreo yina bo vandaka kusadila na bilumbu ya Yezu mpi ya bantumwa na yandi vandaka ti bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi. Na ntangu ya ntama, bantu fioti vandaka kutudila diambu yai ntembe. Ntangu yai ya bo me monaka pene-pene ya Qumran bakopi ya Masonuku ya Kiebreo yina bo sonikaka na mvu-nkama ya ntete, mpila ya kutudila diaka diambu yai ntembe kele ve.

• Na bilumbu ya Yezu mpi ya bantumwa na yandi, bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi vandaka mpi na bambalula ya Kigreki ya Masonuku ya Kiebreo. Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, bantu ya mayele vandaka kuyindula nde bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi vandaka ve na bamaniskri ya mbalula ya Kigreki ya la Septante. Na nima, na kati-kati ya mvu-nkama  ya 20, bo natilaka bantu ya mayele ndambu ya bitini ya ntama ya mbalula ya Kigreki ya la Septante yina vandaka na bilumbu ya Yezu. Bitini yina vandaka ti zina ya Nzambi; bo sonikaka yo na bisono ya Kiebreo. Yo yina na bilumbu ya Yezu, bakopi ya Masonuku ya Kigreki vandaka ti zina ya Nzambi. Kansi, na mvu-nkama ya iya ya ntangu na beto, bamaniskri ya nene ya Biblia ya Kigreki ya la Septante, mu mbandu Kodeksi Vaticanus mpi Kodeksi Sinaiticus vandaka ve ti zina ya Nzambi yantika na Kuyantika tii na Malaki (bisika zina yina vandaka na bamaniskri ya ntete). Yo ke yitukisa beto ve na kumona nde na masonama yina bo me bumbaka yantika na nsungi yina, zina ya Nzambi kele ve na kitini ya Biblia yina bo ke bingaka nde Kuwakana ya Mpa, to Masonuku ya Kigreki.

  Yezu tubaka na pwelele nde: “Mono kwisaka na zina ya Tata na mono.” Yandi tubaka diaka nde yandi vandaka kusala bisalu na yandi na “zina ya Tata” na yandi

• Masonuku ya Kigreki ya Bukristu yo mosi ke tuba nde mbala mingi Yezu vandaka kusadila zina ya Nzambi mpi kuzabisa yo na bantu ya nkaka. (Yoane 17:6, 11, 12, 26) Yezu tubaka na pwelele nde: “Mono kwisaka na zina ya Tata na mono.” Yandi tubaka diaka nde yandi vandaka kusala bisalu na yandi na “zina ya Tata” na yandi.—Yoane 5:43; 10:25.

• Sambu Masonuku ya Kigreki ya Bukristu vandaka kitini ya kupemama yina bo yikaka na Masonuku ya santu ya Kiebreo, mutindu zina ya Yehowa me vila na kintulumukina na masonama ke monisa nde mambu kele ve mbote. Pene-pene ya kati-kati ya mvu-nkama ya ntete ya ntangu na beto, longoki Yakobo tubilaka bankuluntu na Yeruzalemi nde: “Simeoni me tubila mbote-mbote mutindu Nzambi tulaka dikebi na mbala ya ntete na makanda sambu na kusola bantu na kati na bo sambu na kunata zina na yandi.” (Bisalu 15:14) Yo zolaka kufwana ve nde Yakobo kutuba mambu yai kana ata muntu mosi ve na mvu-nkama ya ntete zabaka zina ya Nzambi to vandaka kusadila yo.

• Zina ya Nzambi kele na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu mutindu bo ke sonikaka yo na bunkufi. Na Kusonga 19:1, 3, 4, 6, zina ya Nzambi kele na kati ya ngogo “Aleluya.” Ngogo yina me katuka na bangogo ya Kiebreo yina ke tendula na kisina, “Beno kumisa Yah.” “Yah” kele mutindu ya kusonika zina ya Yehowa na bunkufi. Bazina mingi yina bo me sadilaka na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu me katuka na zina ya Nzambi. Mikanda yina bo ke sadilaka mingi ke monisa nde zina ya Yezu ke tendula “Yehowa Kele Luguluku.”

• Mikanda ya ntama ya Bayuda ke monisa nde Bakristu yina vandaka Bayuda vandaka kusadila zina ya Nzambi na mikanda na bo. Tosefta, mukanda ya bansiku ya munoko yina bo manisaka kusonika pene-pene ya mvu 300 T.B., ke tuba mutindu yai sambu na  masonama ya Bukristu yina bo yokaka na Kisabatu: “Bo katulaka ve na tiya mikanda ya bantu yina sonikaka ba evanzile mpi mikanda ya ba minim [ziku Bayuda yina vandaka Bakristu]. Kansi mikanda yina mpi Zina ya Nzambi yina bo me sonika na kati na yo, bo bikaka nde yo pia tiya bisika yina yo vandaka.” Mukanda yina mosi ke vutukila mambu yina Rabbi Yosé muntu ya Galilea tubaka; yandi zingaka na luyantiku ya mvu-nkama ya zole ya ntangu na beto. Yo ke tuba nde, na bilumbu ya nkaka, “muntu ke katula Zina ya Nzambi yina kele na kati na yo [disongidila na masonama ya Bukristu] mpi yandi ke bumba yo, ebuna yina ke bikala ke zika tiya.”

•   Bantu ya nkaka ya mayele yina ke longukaka Biblia ke ndimaka nde yo ke monana nde zina ya Nzambi vandaka na mambu yina bo bakaka na Masonuku ya Kiebreo mpi bo vutukilaka na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Na nsi ya ntu-diambu “Tetragrame na Kuwakana ya Mpa,” diksionere mosi (The Anchor Bible Dictionary) ke tuba nde: “Kele ti mwa banzikisa yina ke monisa nde bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka Zina ya Nzambi, Yahweh, vandaka na ndambu ya mambu to na mambu yonso ya bo bakaka na Kuwakana ya Ntama mpi ya bo vutukilaka na Kuwakana ya Mpa ntangu bo sonikaka Kuwakana ya Mpa na mbala ya ntete.” Muntu ya mayele George Howard ke tuba nde: “Sambu bisono iya ya Kiebreo yina ke  salaka zina ya Nzambi vandaka ya kusonika na bakopi ya Biblia ya Kigreki [la Septante] yina vandaka Masonuku yina dibundu ya ntete vandaka kusadila, yo me fwana na kundima nde bansoniki ya Kuwakana ya Mpa taninaka bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi, ntangu bo vandaka kubaka mambu yina kele na Masonuku mpi kuvutukila yo.”

• Bambaludi ya Biblia yina me zabanaka me sadilaka zina ya Nzambi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Bambaludi ya nkaka na kati na bo salaka yo bamvula mingi na ntwala nde Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa kubasika. Bambaludi yina mpi mikanda na bo yo yai: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ya Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ya Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, ya George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ya W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, ya J.W.C. Wand, Bishop of London (1946). Diaka, na mbalula mosi ya Kiespaniole ya luyantiku ya bamvu-nkama ya 20, mbaludi Pablo Besson sadilaka “Jehová” na Luka 2:15 mpi Yude 14, mpi banoti na nsi ya lutiti kiteso ya 100 ya kele na mbalula na yandi ke monisa nde yina mutindu bo fwete balula zina ya Nzambi. Bamvula mingi na ntwala ya bambalula yina, Masonuku ya Kigreki ya Bukristu yina bo sonikaka na Kiebreo yantika na mvu-nkama ya 16  mata vandaka kusadila bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi na baverse mingi. Na Kialema mpamba, kiteso ya bambalula 11 ke sadilaka “Yehowa” (to mutindu ya kusonika “Yahweh” katuka na Kiebreo) na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu; mpi bambaludi iya ke yika zina yina na baparantezi na nima ya “Mfumu.” Bambalula ya Kialema kuluta 70 ke sadilaka zina ya Nzambi na banoti na nsi ya lutiti to na bantendula.

• Bambalula ya Biblia na bandinga kuluta nkama kele ti zina ya Nzambi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Bandinga mingi ya Afrika, ya Amerika, ya Azia, ya Mputu, mpi ya bisanga ya Pacifique ke sadilaka mingi zina ya Nzambi. (Tala lisiti yina kele na balutiti 1742 mpi 1743.) Bambaludi ya bambalula yai bakaka lukanu ya kusadila zina ya Nzambi sambu na bikuma yina beto me tubila na zulu. Bambalula ya nkaka na kati ya bambalula yai ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu me basikaka ntama mingi ve, mu mbandu Biblia ya Rotuman (1999), yina ke sadila “Jihova” mbala 51 na baverse 48, mpi mbalula ya Batak (Toba) (1989) ya Indonésie, yina ke sadila “Jahowa” mbala 110.

Ntembe kele ve nde, yo kele ti kikuma ya pwelele ya kuvutula zina ya Nzambi, Yehowa, na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Yo yina kibeni diambu yina bambaludi ya Mbalula ya Nsi-ntoto ya Mpa me sala. Bo ke zitisaka mingi zina ya Nzambi mpi bo kele ti boma ya mingi ya kukatula konso kima yina kele na masonama ya kisina.—Kusonga 22:18, 19.