Zina ya Nzambi, yina bo ke sonikaka na bisono iya ya nene ya Kiebreo יהוה, kele mbala kiteso ya 7 000 na Masonuku ya Kiebreo. Mbalula yai ke balula bisono iya yina nde “Yehowa.” Zina yina kele zina ya bo ke sadilaka mingi kuluta na Biblia. Ata bansoniki ya kupemama ke sadila batitre mingi sambu na kutubila Nzambi, mu mbandu “Nkwa-Ngolo Yonso,” “Muntu ya Kuluta Zulu,” mpi “Mfumu,” bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi kele zina mosi mpamba ya bo ke sadilaka sambu na kutubila Nzambi.

Yehowa Nzambi yandi mosi songaka bansoniki ya Biblia na kusadila zina na yandi. Mu mbandu, yandi pesaka mbikudi Yoele mpeve santu sambu yandi sonika nde: “Konso muntu yina ke binga zina ya Yehowa ta guluka.” (Yoele 2:32) Yandi pusaka muyimbi-bankunga mosi na kusonika nde: “Bika bantu kuzaba nde nge, yina zina na nge kele Yehowa, nge mpamba kele Muntu ya Kuluta Zulu na ntoto ya mvimba.” (Nkunga 83:18) Na kutuba ya mbote, zina ya Nzambi kele mbala kiteso ya 700 na mukanda ya Bankunga mpamba—mukanda yina bo sonikaka bonso poemi mpi yina bantu ya Nzambi vandaka kuyimba mpi kuvutukila na ntu. Ebuna, sambu na nki zina ya Nzambi kele ve na bambalula mingi ya Biblia? Sambu na nki mbalula yai ke sadilaka zina “Yehowa”? Mpi zina ya Nzambi, Yehowa, ke tendula inki?

Sambu na nki zina ya Nzambi kele ve na bambalula mingi ya Biblia? Bikuma kele mingi. Bantu ya nkaka ke yindulaka nde Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso kele ve na mfunu ya zina sambu bantu kuzaba yandi. Bankaka ke landaka kikalulu ya Bayuda ya kubuya kusadila zina yina, ziku sambu bo ke waka boma ya kukumisa yo mvindu. Bankaka diaka ke yindulaka nde sambu muntu mosi ve me zaba mbote-mbote mutindu bo ke bingaka zina ya Nzambi, yo kele mbote na kusadila kaka titre, bonso “Mfumu” to “Nzambi.” Kansi, bangindu yina kele ya mpamba sambu na bikuma yai:

• Bantu yina ke tubaka nde Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso kele ve na mfunu ya kuvanda ti zina na yandi mosi ke vilaka nde bakopi ya  kisina ya Ndinga na yandi, tanga mpi bakopi yina bo me bumbaka tuka na ntangu yina kele na ntwala ya ntangu ya Kristu, kele ti zina ya Nzambi. Mutindu beto tubaka na zulu, Nzambi songaka bantu nde bo tula zina na yandi na Ndinga na yandi mbala kiteso ya 7000. Yo kele pwelele nde, yandi ke zola nde beto zaba zina na yandi mpi beto sadila yo.

• Bambaludi yina ke katulaka zina ya Nzambi sambu bo ke zitisaka kikalulu ya Bayuda ke bakisaka ve diambu mosi ya mfunu. Ata bansekudi ya nkaka ya Bayuda vandaka kubuya kutanga zina yina, bo katulaka yo ve na bakopi ya Biblia. Na barulo ya ntama yina bo monaka na Qumran, pene-pene ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa, zina yina kele na bisika mingi. Bambaludi ya nkaka ya Biblia ke monisaka nde zina ya Nzambi vandaka na masonama ya kisina na mutindu bo ke yingisaka yo na titre “MFUMU” na bisono ya nene. Kansi beto fwete kudiyula nde, Sambu na nki bambaludi yai yingisaka to katulaka zina ya Nzambi kukonda mpasi na Biblia ata bo ke ndima nde yo kele na masonama ya Biblia mbala mingi? Bo ke yindulaka nde nani pesaka bo kiyeka ya kusala nsoba yina? Kaka bo bantu lenda pesa mvutu.

• Bantu yina ke tubaka nde bantu fwete sadila ve zina ya Nzambi sambu bo me zaba ve mbote-mbote mutindu ya kutanga yo, ke sadilaka zina ya Yezu kukonda mpasi. Kansi, balongoki ya Yezu ya mvu-nkama ya ntete vandaka kubinga zina na yandi na mutindu yina me swaswana ti mutindu Bakristu mingi ke bingaka yo bubu yai. Ziku Bakristu ya Bayuda vandaka kubinga zina ya Yezu nde Ye·shuʹa‛. Mpi bo vandaka kubinga titre “Kristu” nde Ma·shiʹach, to “Mesia.” Bakristu yina vandaka kutuba Kigreki vandaka kubinga yandi I·e·sousʹ Khri·stosʹ, mpi Bakristu yina vandaka kutuba Kilatini vandaka kubinga yandi Ieʹsus Chriʹstus. Na lutwadisu ya mpeve, bo sonikaka zina na yandi na Kigreki na Biblia, sambu na kumonisa nde Bakristu ya mvu-nkama ya ntete landaka kikalulu ya mbote ya kusadila zina yina na mutindu yina yo me zabana mingi na ndinga na bo. Mutindu mosi, Komite ya Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke yindula nde yo me fwana na kusadila zina “Yehowa” ata mutindu ya kubalula yo kele kibeni ve mutindu yina bo vandaka kubinga zina ya Nzambi na Kiebreo ya ntama.

Sambu na nki Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke sadilaka zina “Yehowa”? Na Kikongo, bo ke sonikaka bisono iya ya Kibreo (יהוה) yina ke salaka zina ya Nzambi na bisono YHWH. Mutindu bo vandaka kusonika bangogo yonso ya Kiebreo ya ntama, bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi kele ve ti bisono ya fioti (bavwayele). Ntangu bo vandaka kusadila Kiebreo ya ntama konso kilumbu, batangi vandaka kuyika kukonda mpasi bisono ya fioti ya me fwana.

Kiteso ya bamvula funda mosi na nima ya kumanisa kusonika Masonuku ya Kiebreo, bantu ya mayele ya Bayuda salaka ngidika ya kutanga matonsi, to bidimbu, yina vandaka kumonisa nki kisono ya fioti  muntu fwete sadila ntangu yandi ke tanga Kiebreo. Kansi, na ntangu yina Bayuda mingi vandaka ti dibanza ya mbi yina ke tuba nde yo kele ve mbote na kutuba zina ya Nzambi na ndinga ya ngolo, yo yina bo vandaka kusadila bangogo ya nkaka sambu na kuyingisa yo. Yo ke monana nde ntangu bo vandaka kusala bakopi ya bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi, bo vandaka kuvukisa bisono ya fioti ya bangogo ya kuyingisa yo ti bisono ya nene yina ke monisaka zina ya Nzambi. Yo yina, bamaniskri yina kele ti matonsi ya bisono ya fioti ke sadisaka ve na kuzaba mutindu bo vandaka kubinga zina yina na Kiebreo na kisina. Bantu ya nkaka ke yindulaka nde bo vandaka kubinga zina yina “Yahweh,” kansi bankaka ke pesaka bangindu ya kuswaswana. Rulo mosi ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa yina kele ti kitini ya mukanda ya Levi na Kigreki ke balula zina ya Nzambi nde Iao. Katula mutindu yina ya kusonika yo, bansoniki ya ntama ya Kigreki ke tubaka mpi nde bo vandaka kubinga yo Iae, I·a·beʹ, mpi I·a·ou·eʹ. Kansi, kikuma kele ve ya kukangama kaka ti dibanza mosi. Beto me zaba ve mutindu bansadi ya Nzambi ya ntama vandaka kubinga zina yina na Kiebreo. (Kuyantika 13:4; Kubasika 3:15) Kima ya beto me zaba kele nde Nzambi sadilaka zina na yandi mbala mingi ntangu yandi vandaka kusolula ti bantu na yandi, nde bo vandaka kubinga yandi na zina na yandi, mpi nde bo vandaka kusadila yo kukonda mpasi ntangu bo vandaka kusolula ti bantu ya nkaka.—Kubasika 6:2; 1 Bantotila 8:23; Nkunga 99:9.

Ebuna, sambu na nki beto ke sadila zina “Yehowa”? Sambu yai mutindu ya me zabanaka mingi ya bo ke bingaka zina ya Nzambi na Kikongo; mpi yo me yantikaka ntama kibeni na bandinga mingi.

Mu mbandu, na Kingelesi, bo sadilaka zina ya Nzambi na mbala ya ntete na Biblia na mvu 1530, na mbalula ya William Tyndale ya Pantateki. Yandi sadilaka zina “Iehouah.” Na nima, Kingelesi sobaka, mpi bo sonikaka zina ya Nzambi na mutindu ya mpa. Mu mbandu, na mvu 1612, Henry Ainsworth sadilaka zina “Iehovah” na mukanda ya  Bankunga ya mvimba yina yandi balulaka. Na nima, na mvu 1639, ntangu bo balulaka diaka mukanda yina mpi bo niemaka yo ti Pantateki, bo sadilaka zina “Yehowa.” Na mvu 1901, bambaludi yina basisaka Biblia, American Standard Version, sadilaka zina “Yehowa” bisika yina zina ya Nzambi vandaka na masonama ya Kiebreo.

Na mvu 1911, ntangu yandi tendulaka sambu na nki yandi sadilaka “Yehowa” na kisika ya kusadila “Yahweh” na mukanda na yandi (Studies in the Psalms), Joseph Bryant Rotherham, muntu ya mayele ya ke longukaka Biblia yina bo ke zitisaka mingi, tubaka nde yandi vandaka kuzola kusadila “zina yina bantu mingi ya ke tangaka Biblia me zaba (yina bo ke ndimaka kibeni).” Na mvu 1930, muntu ya mayele A. F. Kirkpatrick tubaka mambu ya mutindu mosi na yina me tala kusadila zina “Yehowa.” Yandi tubaka nde: “Bantu ya bilumbu yai ya ke monisaka mutindu ya kusonika bandinga ke tubaka nde bo fwete tanga yo Yahveh to Yahaveh; kansi yo ke monana nde YEHOWA me kotaka ngolo na Kingelesi, mpi kima ya kuluta mfunu kele ve mutindu bo ke bingaka yo, kansi kundima nde yo kele Zina na Yandi, kansi ve kaka titre bonso ‘Mfumu.’”

Zina Yehowa ke tendula inki? Na Kiebreo, zina Yehowa me katuka na kisongi-diambu yina ke tendula “kukuma,” mpi bantu mingi ya mayele ke yindulaka nde kisongi-diambu yina kele na mutindu yina ke monisa nde muntu ke sala kima. Yo yina, Komite ya Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke bakisa nde zina ya Nzambi ke tendula “Yandi Ke Kumaka.” Bantu ya mayele kele ti bangindu ya me swaswana, yo yina beto lenda kangama ve kaka na ntendula yai. Kansi, ntendula yai ke wakana mbote ti kisalu ya Yehowa bonso Ngangi ya bima yonso mpi muntu yina ke lungisaka lukanu na yandi. Yandi salaka ve kaka nde luyalanganu ya ke monana mpi bigangwa ya mayele kuzinga, kansi ntangu mambu ke salama, yandi ke landa kusala sambu luzolo na yandi mpi lukanu na yandi kulungana.

Yo yina, ntendula ya zina ya Yehowa me suka ve kaka na kisongi-diambu ya me fwanana ti yo yina kele na Kubasika 3:14; kuna beto ke tanga nde: “Mono Ta Kuma Yina Mono Ke Sola Kukuma” to, “Mono Ta Kudimonisa Yina Mono Ta Kudimonisa.” Na kutuba ya mbote, bangogo yina ke tendula ve mbote-mbote zina ya Nzambi. Kansi, yo ke monisa kitini mosi ya kimuntu ya Nzambi; yo ke monisa nde yandi ke kumaka yina kele mfunu na konso diambu sambu na kulungisa lukanu na yandi. Yo yina, ata zina Yehowa lenda vanda ti dibanza yai, yo me suka ve kaka na mambu yina yandi mosi ke solaka na kukuma. Yo ke tadila mpi mambu yina yandi ke salaka nde yo salama na yina me tala lugangu na yandi mpi kulungana ya lukanu na yandi.