TV—Ang “Malimbungon nga Manunudlo”

ANG telebisyon mahimo mangin epektibo nga kagamitan sa pagtudlo. Paagi sa sini, makatuon kita tuhoy sa mga pungsod kag mga tawo nga ayhan indi naton makadtuan. “Makalagaw” kita sa tropikal nga mga kagulangan kag sa duog nga nagayelo, pakadto sa mga putukputukan sang bukid kag sa kadadalman sang kadagatan. Mausisa naton ang makawiwili nga kalibutan sang mga atomo kag mga bituon. Matan-aw naton ang mga balita samtang nagakatabo ini sa iban nga bahin sang globo. Makatigayon kita sing ideya tuhoy sa politika, maragtas, mga nagakalatabo, kag kultura. Ginapakita sang telebisyon ang nagakatabo sa kabuhi sang mga tawo, kapaslawan man ini ukon kadalag-an. Nagalingaw, nagatudlo, kag nagaimpluwensia pa gani ini.

Apang, ang kalabanan sang mga programa sa TV indi gid maayo ukon impormatibo. Mahimo nga ang mga nagamulay gid sini amo ang mga tawo nga tuman gid ang pagpamatok sa lapnag kag maathag nga paglaragway sang kasingki kag seksuwal nga buhat. Halimbawa, sa isa ka pagtuon sa Estados Unidos, nasapwan nga halos 2 sa 3 ka programa sa TV ang nagapasundayag sing kasingki, nga may promedyo nga anom ka danyag sa kada oras. Sa tion nga maghamtong na ang isa ka bata, nakatan-aw na sia sing linibo ka kasingki kag pagpamatay sa pelikula. Lapnag man ang mga topiko tuhoy sa sekso. Dos tersia sang tanan nga programa sa TV ang may paghambalanay tuhoy sa sekso, kag 35 porsiento  ang nagalakip sang seksuwal nga buhat, nga sa masami ginapakita nga wala sing risgo kag natural lang nga ginahimo sang mga indi mag-asawa. *

Ang mga programa nga nagapasundayag sing sekso kag kasingki ginatan-aw gid sa bug-os nga kalibutan. Ang masingki nga mga pelikula nga ginhimo sa Amerika, nga sa ulihi ginapasalida sa TV, mahapos lang mabaligya sa iban nga pungsod. Indi na nila kinahanglan pa ang maayo nga pagdala sa papel ukon maayo nga iskrip, kag madali lang ini hangpon. Agod makuha ang atension sang tumalan-aw dapat may ipakita nga inaway, pagpamatay, mga special effect, kag seksuwal nga buhat. Apang, agod mahuptan ini nga atension sa malawig nga tion, dapat nga may pagbag-o. Ang mga tumalan-aw madali matak-an sang sulitsulit nga salida; ang makakulunyag sa primero mangin kinaandan na lang. Agod mahuptan ang interes sang mga tumalan-aw, nanikasog gid ang mga prodyuser nga himuon nga makahayanghag kag makakulunyag pa gid ang mga ginapasalida, paagi sa pagdugang sing kasingki kag paghimo sini nga mas maathag, mas binastos kag mas mapintas.

Ang Debate Tuhoy sa Impluwensia sang TV

Ano ang epekto sa mga tumalan-aw sang padayon nga pagtan-aw sing kasingki kag seksuwal nga buhat sa TV? Ang mga kritiko nagasiling nga ang kasingki sa TV amo ang rason sang pagkaagresibo kag pagkadula sing kaluoy sa mga biktima sang matuodtuod nga kasingki. Suno pa gid sa ila ang pagpasalida sang seksuwal nga buhat amo ang rason sang paglapnag sang pagkasalamwanan sa sekso kag pagnubo sang mga talaksan sa moral.

Ang pagtan-aw bala sang TV nakaamot gid man sa sini nga mga reaksion? Dinekada na nga ginabaisan ini nga  pamangkot; ginabinagbinag ini sa ginatos ka pagtuon, kag linibo ka libro kag mga artikulo ang nagtalupangod sini nga isyu. Ang isa sa panguna nga ginabaisan amo ang pagpamatuod nga ang isa ka butang ginatunaan sang isa pa ka butang—halimbawa, ang pagkanadayag sang bata sa kasingki sa TV amo ang tunaan sang iya pagsingki kon mag-adulto na sia. Kon kaisa mabudlay pamatud-an nga ang kasingki sa TV amo ang kabangdanan sang pagsingki sang tawo. Sa pag-ilustrar: Pananglitan nagtomar ka sing bulong sa una nga higayon, kag pila lang ka oras nagpalangatol ka. Sa sini nga kahimtangan, mahapos lang maghinakop nga ang bulong amo ang rason sang imo pagpalangatol. Apang, kon kaisa ang alerdyi indi dayon mabatyagan. Kon subong sini ang kaso, ang pagpabangod sang alerdyi sa isa ka bulong mahimo nga mabudlay pamatud-an, bangod madamo sing kabangdanan ang alerdyi.

Sing kaanggid, mabudlay gid pamatud-an nga ang kasingki nga ginapasalida sa telebisyon amo ang rason sang krimen kag pagrebelde. Apang, ginapakita sang madamo nga pagtuon nga matuod ini. Dugang pa, ang pila ka kriminal nagasiling nga ang ila mga panimuot kag kasingki nailog nila sa ila nakita sa TV. Sa pihak nga bahin, nadayag ang mga tawo sa madamo nga impluwensia sa kabuhi. Ang masingki nga mga hampang sa video, pagsinalayo sang mga kaabyanan kag pamilya, kag ang kabug-usan nga kahimtangan sa pangabuhi—tanan ini mahimo nga makaamot sa pagkaagresibo.

Kon amo, indi katingalahan nga may nagasumpakilay nga mga pagtamod. Ang isa ka taga-Canada nga sikologo nagsulat: “Ang sientipiko nga ebidensia wala gid nagapakita nga ang pagtan-aw sing kasingki nagapasingki sa mga tawo ukon nagahimo sa ila nga mangin kabalan sa kasingki.” Apang, ang American Psychological Association Committee on Media and Society nagsiling: “Wala gid sing duhaduha nga ang pagtan-aw sing tuman nga kasingki sa telebisyon amo ang kabangdanan sang pagkabalan sa kasingki kag dugang nga pagkaagresibo.”

Pagbinagbinag sa Impluwensia sang TV

Dumduma, ang mga eksperto nagabinais tuhoy sa pamatuod—kon bala mapamatud-an nga ang pagtan-aw sang kapintas magaresulta sang kapintas. Apang, diutay lang nga tawo ang magasiling nga ang telebisyon wala sing impluwensia sa aton hunahuna kag paggawi. Hunahunaa ini. Ang isa lang ka retrato mahimo nga magpaakig, magpahibi, ukon magpahalipay sa aton. Matandog man sang musika ang aton balatyagon. Ang mga tinaga, bisan pa sa naimprinta nga pahina, makapahunahuna, makatandog, kag makapahulag sa aton. Ano pa ayhan kon ang nagahulag nga mga laragway, musika, kag mabatian nga mga paghambalanay tingubon sing malantipon! Indi katingalahan nga makagalanyat gid ang telebisyon! Kag mahapos gid ini matigayon. Ang isa ka manunulat nagsiling: ‘Sang nakatuon ang mga tawo sa pagpabutyag sang ila mga ideya sa pagsulat, may daku ini nga epekto sa sibilisasyon, apang sugod sadto, wala na sing bag-o nga pamaagi sa pagpaalinton sang mga ideya nga mas mabaskog pa sangsa telebisyon.’

Ang mga negosyante nagagasto sing binilyon ka dolyar para sa pasayod kada tuig bangod nahibaluan nila nga nagakaimpluwensiahan ang mga tumalan-aw sang ila makita kag mabatian. Wala nila ginagasto ini nga kuarta agod magpasimpalad nga basi pa lang makaganyat ini; nahibaluan nila nga makaganyat gid ini. Makaganyat ini sa mga tawo nga magbakal sang ila mga produkto. Sang 2004, ang The Coca-Cola Company naggasto sing 2.2 bilyones dolyares para sa pasayod sang ila produkto sa bug-os nga kalibutan paagi sa mga balasahon, sa radyo, kag sa telebisyon. May pulos bala ang ila gingasto? Nakaganansia ang kompanya sing halos 22 bilyones dolyares sa sina nga tuig. Nahibaluan sang mga manugpasayod nga ang isa lang ka pasayod mahimo nga indi makaganyat. Gani, nagasalig sila sa amat-amat nga epekto sini sa sulod sang tinuig nga pagpang-engganyo.

Kon ang 30-segundos nga mga pasayod makaimpluwensia sa aton panimuot kag paggawi, ayhan mapat-od gid naton nga ang inoras nga pagtan-aw sing TV may epekto man sa aton. “Indi ini dayon matalupangdan, apang sa likod sang kinaandan ukon daw indi salapakon nga kalingawan,” siling sang awtor sang Television—An International History, “nagapanghikot ang telebisyon subong malimbungon nga manunudlo.” Nagsiling ang libro nga A Pictorial History of Television: “Ginabag-o sang telebisyon ang aton panghunahuna.” Dapat naton pamangkuton ang aton kaugalingon, ‘Ginaimpluwensiahan bala sang akon ginatan-aw ang akon panimuot suno sa akon luyag?’

Importante gid ini nga pamangkot ilabi na sa mga nagaalagad sa Dios. Ang kalabanan nga ginapasalida sa telebisyon sumpakil sa mataas nga mga prinsipio kag mga talaksan sa moral nga ginatudlo sang Biblia. Ang mga estilo sang pagkabuhi kag mga buhat nga ginapakamalaut sang Kasulatan ginapakita nga kalahamut-an, normal, kag uso pa gani. Subong man, ang Cristianong mga prinsipio kag ang mga nagaaplikar sini masami nga wala ginasapak kag ginayaguta,  ukon ginayubit sa telebisyon. Nagpanalabiton ang isa ka awtor: “Indi na tuman nga ang indi normal himuon nga normal. Ang normal dapat kabigon nga indi normal.” Masami gid nga ang ginahutik sang “malimbungon nga manunudlo” amo: “Ang maayo malaut kag ang malaut maayo.”—Isaias 5:20.

Dapat kita mangin mainandamon sa aton ginatan-aw, kay may epekto ini sa aton panghunahuna. Ang Biblia nagsiling: “Sia nga nagalakat upod sa maalam nga mga tawo magaalam, apang sia nga nagapakig-angot sa mga buangbuang magaantos.” (Hulubaton 13:20) Ang iskolar sa Biblia nga si Adam Clarke nagsiling: “Ang paglakat upod sa isa ka tawo nagapahangop sang gugma kag balatyagon; kag imposible nga indi naton pag-ilugon ang mga ginahigugma naton. Gani masiling naton, ‘Ipakilala sa akon ang iya kaupod, kag sugiran ko ikaw kon ano sia nga sahi sang tawo.’ Ipakilala sa akon ang iya mga kaupdanan, kag mahibaluan ko dayon ang iya moral nga paggawi.” Subong sang aton nakita, nagahinguyang ang kalabanan nga tawo sing madamo nga tion sa pagtan-aw sa mga karakter sa telebisyon nga indi gid maalamon, mga karakter nga wala gid ginahandum sang isa ka matuod nga Cristiano nga agdahon sa iya puluy-an.

Kon resetahan ka sang imo doktor sang isa ka maisog nga bulong, ayhan dapat mo binagbinagon sing mahalungon ang mga kaayuhan subong man ang mga risgo sa pagtomar sini. Ang pagtomar sang sayop nga bulong—ukon bisan gani ang pagtomar sing sobra sang nagakaigo nga bulong—mahimo nga makahalit sa imo panglawas. Amo man sini ang masiling tuhoy sa pagtan-aw sing TV. Busa, maalamon gid nga usisaon sing maayo ang aton ginatan-aw.

Ang gin-inspirar nga si apostol Pablo nagpalig-on sa mga Cristiano nga binagbinagon ang mga butang nga matuod, serioso nga hunahunaon, matarong, putli, hiligugmaon, ginahambal nga maayo, halangdon, kag dalayawon. (Filipos 4:6-8) Iaplikar mo bala ini nga laygay? Mangin malipayon ka gid kon sundon mo ini.

[Nota]

[Blurb sa pahina 5]

“Ang telebisyon isa ka imbension agod lingawon ka sa imo salas sang mga tawo nga indi mo luyag pakadtuon sa imo puluy-an.”​—David Frost, Britaniko nga manugwaragwag

[Kahon sa pahina 5]

KAMUSTA ANG SEKSUWAL NGA BUHAT KAG KASINGKI SA BIBLIA?

Ano ang kinatuhayan sang kasingki kag seksuwal nga buhat nga ginapasalida sa TV kag sa ginalaragway sa Biblia? Ang pagpatuhoy sang seksuwal nga buhat kag kasingki sa Biblia ginsulat sa pagtudlo, indi sa paglingaw. (Roma 15:4) Ginarekord sang Pulong sang Dios ang mga maragtason nga katunayan. Nagabulig ini sa aton nga mahangpan ang pagtamod sang Dios sa mga butang kag matun-an ang mga kasaypanan sang iban.

Sa mga pungsod nga may mga pasayod sa TV, ang pagpasalida sang seksuwal nga buhat kag kasingki indi agod magtudlo—kundi agod makakuarta. Luyag sang mga manugpasayod nga maganyat ang madamo gid nga tawo, kag ang seksuwal nga buhat kag ang kasingki amo ang nagakuha sang atension sang mga tumalan-aw. Ang resulta: Tan-awon nila ang mga pasayod kag baklon ang ginapasayod. Ginasunod sang mga manugbalita ini nga prinsipio: “Mas talalupangdon ang balita kon tuman ini kasingki.” Sa kabug-usan, ang makasiligni nga mga sugilanon—krimen, kalamidad, kag inaway—amo ang madali matalupangdan sangsa mga balita nga indi masyado ka makagalanyat.

Bisan pa nga ginsulat ang masingki nga mga buhat sa Biblia, ginapalig-on sini ang mga tawo nga magkabuhi sing mahidaiton—wala nagatimalos kundi sa baylo nagahusay sang mga hiligot-anon sing mahidaiton. Ginasakdag gihapon sini ang moralidad tuhoy sa sekso. Indi subong sini ang mensahe nga ginapalig-on sang kalabanan nga ginapasalida sa telebisyon.—Isaias 2:2-4; 1 Corinto 13:4-8; Efeso 4:32.

[Kahon/Retrato sa pahina 7]

ANG TELEBISYON KAG ANG MGA BATA

“Pasad sa natipon nga ebidensia sa mga pagtuon nga ginhimo sa sulod sang pila ka dekada, nagahinakop gid ang mga sientipiko kag mga grupo nga nagatatap sang kapagros sang publiko nga ang pagtan-aw sang kasingki may malain nga epekto sa kabataan.”—The Henry J. Kaiser Family Foundation.

“[Ugyon kami sa] American Academy of Pediatrics nga ‘indi dapat [magtan-aw sing telebisyon] ang kabataan nga dos anyos paubos.’ Madasig nga nagatubo ang utok sini nga mga kabataan kag nagakinahanglan sila sang aktibo nga paghuluhampang kag pagpakig-upod sa matuod nga mga tawo agod nga mangin maayo ang ila pagtubo sa pisikal, kag ang ila ikasarang sa pagpakig-angot sa iban.”—The National Institute on Media and the Family.

[Retrato sa pahina 6, 7]

Ginaimpluwensiahan bala sang akon ginatan-aw ang akon panimuot suno sa akon luyag?