Ang mga Waldonhon​—Halin sa Pagkaerehes Pakadto sa Protestantismo

Tuig 1545 sadto sa matahom nga rehiyon sang Provence sa Lubéron, nabagatnan nga Pransia. Nagtipon ang isa ka grupo sang militar para sa isa ka makasiligni nga misyon nga ginpukaw sang relihioso nga pagkapanatiko. Ginsundan ini sang isa ka semana nga pagpamatay.

ANG mga minuro ginpangguba, kag ang mga pumuluyo ginbilanggo ukon ginpamatay. Ining masaker nga nagpakibang sa Europa ginhimo sang mapintas nga mga soldado. Mga 2,700 ka kalalakin-an ang ginpatay, kag 600 ang ginpadala agod magtrabaho sa mga sakayan, wala labot sang pagpaantos sa mga babayi kag kabataan. Ang kumandante sang militar sining madugo nga buhat gindayaw sang hari sang Pransia kag sang papa.

Gintunga na sang Repormasyon ang Alemanya sang ang Katoliko nga si Hari Francis I sang Pransia, nga nabalaka sa paglapnag sang Protestantismo, nagpulupamangkot tuhoy sa ginkunokuno nga mga erehes sa iya ginharian. Sa baylo nga makakita sing pila lamang ka erehes, natukiban sang mga awtoridad sa Provence ang bug-os nga mga minuro sang relihioso nga mga kritiko. Ginhimo ang kasuguan agod papason ining mga erehes kag ginpatuman ini sang ulihi sa masaker sang 1545.

Sin-o ining mga erehes? Kag ngaa nangin sentro sila sang mapintas nga relihioso nga pagkapanatiko?

Halin sa Manggad Pakadto sa Kaimulon

Ang mga ginpamatay sa masaker katapo sang relihioso nga hublag sang ika-12 pa nga siglo sa daku nga bahin sang Europa. Nangin tumalagsahon sa kasaysayan sang relihioso nga pagsipak ang paglapnag kag paglampuwas sini sa pila ka siglo. Nagahilisugot ang kalabanan nga mga istoryador nga nagsugod ini nga hublag sang mga tuig 1170. Sa siudad sang Lyons sa Pransia, ang manggaranon nga negosyante nga si Vaudès nangin interesado gid sa pagtuon kon paano pahamut-an ang Dios. Napahulag sang laygay ni Jesucristo sa isa ka manggaranon nga tawo nga ibaligya ang iya mga pagkabutang kag ihatag ini sa mga imol, ginpat-od ni Vaudès nga maatipan sa pinansial ang iya pamilya kag nian ginbiyaan niya ang iya manggad agod ibantala ang Ebanghelyo. (Mateo 19:16-22) Wala madugay may mga sumulunod na  sia nga nakilal-an sang ulihi subong mga Waldonhon.⁠ *

Ang kaimulon, pagbantala, kag Biblia amo ang panguna nga ginkabalak-an ni Vaudès sa kabuhi. Indi na bag-o ang pagprotesta sa manggad sang klero. Madugay na nga ginpakamalaut sang pila ka kritiko sang klero ang kagarukan kag pag-abuso sang simbahan. Apang si Vaudès isa ka lego, subong man ang kalabanan sang iya mga sumulunod. Amo sini kon ngaa para sa iya dapat matigayon ang Biblia sa tumandok nga hambal, ang pinulungan sang mga tawo. Bangod ang Latin nga bersion sang Biblia sang simbahan matigayon lamang sang klero, ginpabadbad ni Vaudès ang mga Ebanghelyo kag ang iban pa nga mga tulun-an sang Biblia sa Franco-Provençal, ang pinulungan nga nahangpan sang ordinaryo nga mga tawo sa nasidlangan nga sentral nga Pransia.⁠ * Bilang pagtuman sa sugo ni Jesus nga magbantala, ang mga Imol sang Lyons dayag nga nagbantala sang ila mensahe. (Mateo 28:​19, 20) Ginpaathag sang istoryador nga si Gabriel Audisio nga ang ila determinasyon sa pagbantala sing dayag amo ang nangin basihan sang panimuot sang simbahan sa mga Waldonhon.

Halin sa mga Katoliko Pakadto sa mga Erehes

Sadto, mga klero lamang ang nagabantala, kag ang simbahan amo ang may kinamatarong sa paghatag sing awtoridad nga magbantala. Ginkabig sang klero ang mga Waldonhon nga ignorante kag walay tinun-an, apang sang 1179, nangayo si Vaudès sing opisyal nga awtorisasyon para sa iya pagbantala kay Papa Alexander III. Ginhatagan sia sing permiso​—⁠apang sa kondisyon nga aprobahan ini sang lokal nga mga pari. Ang istoryador nga si Malcolm Lambert nagsiling nga “halos katumbas [ini] sang indi pagpasugot.” Sa pagkamatuod, pormal nga gindumilian ni Arsobispo Jean Bellesmains sang Lyons ang pagbantala sang lego. Nagsabat si Vaudès paagi sa pagkutlo sa Binuhatan 5:29: “Dapat namon tumanon ang Dios subong manuggahom sa baylo sang mga tawo.” Bangod wala sia magsunod sa pagdumili, ginsikway si Vaudès sa simbahan sang 1184.

Bisan pa ginpahalin ang mga Waldonhon sa nasakupan sang obispo sa Lyons kag gintabog sa siudad, wala ginpatuman sing estrikto ang nahauna nga pagkondenar. Madamong ordinaryo nga mga tawo ang nagdayaw sa mga Waldonhon bangod sang ila pagkasinsero kag pagsinalayo, kag bisan ang mga obispo padayon nga nakigsugilanon sa ila.

Suno sa istoryador nga si Euan Cameron, ang Waldonhon nga mga manugbantala daw wala gid man “nagpamatok sa Romanong Simbahan.” Ila lamang “luyag magbantala kag magtudlo.” Ang mga istoryador nagsiling nga napilitan lang nga mangin erehes ang hublag bangod sang sunod-sunod nga mga dekrito nga nagbuhin sang ila gahom kag impluwensia. Ang mga pagkondenar sang simbahan nagdangat sa pagpakamalaut sang Fourth Lateran Council sa mga Waldonhon sang 1215. Ano ang epekto sini sa ila pagbantala?

Nanghikot Sila sing Tago

Napatay si Vaudès sang tuig 1217, kag bangod sang paghingabot, nag-alaplaag ang iya mga sumulunod sa mga nalupyakan sang French Alpine,  sa Alemanya, sa naaminhan nga Italya, kag sa Sentral kag Nasidlangan nga Europa. Bangod man sang paghingabot nagpuyo ang mga Waldonhon sa mga kaumhan, gani nangin limitado ang ila pagbantala sa madamong duog.

Sang 1229 gintapos sang Katoliko nga Simbahan ang Krusada sini sa mga Cathar, ukon mga Albigense, sa bagatnan sang Pransia.⁠ * Masunod nga ginsalakay ang mga Waldonhon. Sa indi madugay ang Inkisisyon magasalakay sing mapintas sa tanan nga kaaway sang simbahan. Bangod sa kahadlok, nanghikot sing tago ang mga Waldonhon. Sang 1230 wala na sila nagabantala sing dayag. Si Audisio nagpaathag: “Sa baylo nga magpangita sing bag-o nga mga sumulunod . . . , nagkonsentrar sila sa pag-atipan sa mga nakumbertir na, ginpabakod ang ila pagtuo walay sapayan sang pag-ipit kag paghingabot.” Nagsiling pa sia nga “importante gihapon ang pagbantala apang nagbag-o ini sing bug-os.”

Ang Ila mga Pagtuluuhan kag mga Buhat

Sa baylo nga makigbahin sa pagbantala ang mga lalaki kag babayi, nag-utwas ang kinatuhayan sa ulot sang mga manugbantala kag mga tumuluo sang ika-14 nga siglo. Ang mga lalaki lamang nga nahanas sing maayo ang nanghikot subong mga manugbantay. Ining nagalakbay nga mga ministro nakilal-an sang ulihi subong barbes (mga tiyo).

Ang mga barbes, nga nagaduaw sa puluy-an sang Waldonhon nga mga pamilya, nagpangabudlay nga mahuptan nga aktibo ang hublag sa baylo nga ipalapnag ini. Ang tanan nga barbes makahibalo magbasa kag magsulat, kag ang paghanas sa ila, nga naglawig sing anom ka tuig, napasad sa Biblia. Ang paggamit sing Biblia sa tumandok nga hambal nagbulig sa ila nga mapaathag ini sa ila mga sakop. Ginbaton bisan sang mga kaaway nga ang mga Waldonhon, lakip ang ila kabataan, may mabakod nga kultura sa Biblia kag makutlo nila ang daku nga bahin sang Kasulatan.

Lakip sa pila ka butang nga ginsikway sang una nga mga Waldonhon amo ang pagbutig, purgatoryo, mga Misa para sa mga patay, pagpatawad sang papa kag mga indulhensia, kag pagsimba kay Maria kag sa mga “santos.” Ginsaulog man nila ang Panihapon sang Ginuo, ukon ang Katapusan nga Panihapon, kada tuig. Suno kay Lambert, ang ila paagi sang pagsimba “daw relihion sang ordinaryo nga tawo.”

‘Doble-Kara nga Kabuhi’

Suod gid ang mga komunidad sang mga Waldonhon. Nagaasawahay sila sa sulod sang grupo, kag sa sulod sang mga siglo, nagtuhaw ang Waldonhon nga mga apelyido. Apang, sa ila pagpanikasog nga makalampuwas, gintinguhaan sang mga Waldonhon nga ihinago ang ila mga pagtamod. Bangod sang pagtago sa ila relihioso nga mga pagtuluuhan kag mga buhat, nangin mahapos para sa ila mga kaaway nga isumbong sila sing makapakibot, nagasiling halimbawa nga nagasimba sila sa Yawa.⁠ *

Ang isa ka paagi agod ihimutig sang mga Waldonhon ini nga mga panumbungon amo ang pagkompromiso kag pagbuhat sa gintawag ni Cameron nga “diutay nga pagpahisuno” sa Katoliko nga pagsimba. Madamong Waldonhon ang nagkumpisar sa Katoliko nga mga pari, nagtambong sa Misa, naggamit sang agua vendeta, kag naglakbay pa gani sa balaan nga mga duog sang mga Katoliko. Si Lambert nagsiling: “Ginhimo nila ang madamong butang nga ginahimo sang ila Katoliko nga mga kaingod.” Prangka nga ginsiling ni Audisio nga sang ulihi, “nagkabuhi sing doble-kara” ang mga Waldonhon. Nagsiling pa sia: “Sa isa ka bahin, naggawi sila kaangay sang mga Katoliko agod maamligan ang ila paghidait; sa pihak nga bahin, ginsunod nila ang pila ka ritwal kag batasan sa tunga nila agod mapat-od nga ang ila komunidad magpadayon.”

Halin sa Pagkaerehes Pakadto sa Protestantismo

Sang ika-16 nga siglo, ginbag-o sing daku sang Repormasyon ang relihioso nga kahimtangan sa Europa. Ang mga biktima sang paghingabot mahimo magpangabay nga kilalahon sila sing legal  sa ila mismo pungsod ukon mahimo sila magsaylo sa duog nga mas maayo ang kahimtangan. Nangin indi na man tanto ka serioso ang isyu tuhoy sa mga erehes, bangod madamo na nga tawo ang nagduhaduha sa napasad nga relihion.

Sadto pa sang 1523, ginsambit sang bantog nga repormador nga si Martin Luther ang mga Waldonhon. Sang 1526 isa sang Waldonhon nga barbes ang nagbalita sa Alps tuhoy sa relihioso nga mga hitabo sa Europa. Ginsundan ini sang panahon sang pagbayluhanay sing ideya sang Protestante nga mga komunidad kag sang mga Waldonhon. Ginpalig-on sang mga Protestante ang mga Waldonhon nga gastuhan ang una nga pagbadbad sa Biblia halin sa orihinal nga mga lenguahe pakadto sa Pranses. Gin-imprinta ini sang 1535 kag nakilal-an sang ulihi subong ang Olivétan nga Biblia. Apang, ang kalabanan nga Waldonhon indi makahangop sing Pranses.

Samtang nagapadayon ang paghingabot sang Katoliko nga Simbahan, madamong Waldonhon ang nagpuyo sa mas matawhay nga rehiyon sang Provence sa nabagatnan nga Pransia, kaangay sang Protestante nga mga imigrante. Ginpaandaman sa gilayon ang mga awtoridad tuhoy sini nga pagsaylo. Walay sapayan sang madamong maayo nga mga report tuhoy sa pagsinalayo kag moralidad sang mga Waldonhon, ginduhaduhaan sang iban nga mga tawo ang ila katutom kag ginsumbong sila nga isa ka katalagman sa kahim-ong sang katilingban. Ginhimo ang Mérindol nga kasuguan, nga nagresulta sa makasiligni nga pagpamatay nga ginsambit sa umpisa sini nga artikulo.

Padayon nga naglala ang kaangtanan sa ulot sang mga Katoliko kag mga Waldonhon. Bilang reaksion sa pagsalakay sa ila, naggamit pa gani ang mga Waldonhon sang armado nga puwersa agod pangapinan ang ila kaugalingon. Bangod sini nga pagsumpunganay, napilitan sila nga magbuylog sa mga Protestante. Gani nakig-alyado ang mga Waldonhon sa Protestantismo.

Sa sulod sang mga siglo, gintukod ang Waldonhon nga mga simbahan sa mga pungsod nga malayo sa Pransia subong sang Uruguay kag Estados Unidos. Apang, madamong istoryador ang nagaugyon kay Audisio, nga nagsiling nga “natapos ang Waldonhon nga hublag sa tion sang Repormasyon,” sang “ginbaton” ini sang Protestantismo. Sa pagkamatuod, nadula sang Waldonhon nga hublag ang daku sini nga kakugi sang primero sang nagligad nga mga siglo. Natabo ina sang mahinadlukon nga gintalikdan sang mga katapo sini ang napasad sa Biblia nga pagbantala kag pagpanudlo.

[Mga nota]

[Mapa/Retrato sa pahina 23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Mga duog nga naimpluwensiahan sang mga Waldonhon

FRANCE

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Rome

Berlin

Prague

Vienna

[Retrato]

Gingastuhan sang mga Waldonhon ang pagbadbad sa Olivétan nga Biblia sang 1535

[Credit Line]

Biblia: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Mga retrato sa pahina 20]

SI VAUDÈS

Ang pagsunog sa duha ka tigulang nga babayi nga Waldonhon

[Credit Line]

Pahina 20 kag 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe