A B D E F G H I J L M N O P R S T U W Y Z

A

• Ab.

  I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, i jôl li jon ba bi ti sôñ i nyônôs itan mu kalénda i base i Lôk Yuda, ndi i yé sôñ 11 i kalénda i minson mi nwom. I sôñ i, i mbôdôl i ñem sôñ Njéba, hala wee sôñ isaambok, i malak i ñem sôñ Hikañ, hala wee i sôñ juem. Bibel i nsima bé jôl li sôñ i; i nkal ndik le “sôñ itan.” (Ñbt 33:38; Ésr 7:9)​—Béñge Apendis B15.

• Abib.

  A yé jôl li sôñ bisu mu kalénda i base Lôk Yuda, ndi i yé sôñ i nyônôs isaambok i kalénda i minson mi nwom mi Lôk Yuda. Abib a nkobla le “mintudu mi mi yé ngi hôlôl.” I bé bôdôl i ñem sôñ Matumb, hala wee sôñ aa; i malak i ñem sôñ Matôp, hala wee sôñ ina. I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, ba bi o yo jôl le sôñ Nisan. (Ndi 16:1)​—Béñge Apendis B15.

• Adar.

  I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, i jôl li jon ba bi ti sôñ 12 mu kalénda i base yap, yon i yé ki sôñ isamal i kalénda i minson mi nwom. I bé bôdôl i ñem sôñ Matjel, hala wee sôñ iba, i malak i ñem sôñ Matumb, hala wee sôñ aa. (Ésr 3:7)​—Béñge Apendis B15.

• Akaya.

  Ikété Bitilna Bipubi ni hop Grikia, i buk ini i yé jôl li pes mbok i Rôma yada i i yé i nwelmbok i loñ Grikia, i ban-ga nyañ nkoñ le Korintô. Nkoñ Pélôpônésé wonsôna ni nkoñ u ñemkété Grikia u bé ikété Akaya. (Mns 18:1)​—Béñge Apendis B13.

• Alabasta.

  A yé jôl li bon ba bipôs ba bé bañ ni ngok yada i i bé i Égiptô, bebee ni tison Alabastrôn. Labinda nyen ba bé tééda mu bipôs bi. Bi bééna man nyo nu ba nla yip loñge kayéle labinda a pam bañ to ndék. I mbus ngéda, ba bi bôdôl sébél i ngok i yomede le Alabasta.​—Mar 14:3.

• Alamôt.

  A yé buk ba ngwélél inyu kôt nsik. I nkobla le “dingongonda; bingond bi bôda,” bebek le a yé kiñ sôpranô i bingond bi bôda. I nene le ba bé gwélél yo inyu unda le bôt ba nlama tôp hiémbi tole kôt nsik ni kiñ bôda.​—1Mi 15:20; Tj 46.

• Alfa ni Ôméga.

  Hala a yé môl ma bañga i bisu ni bañga i nsôk ikété bibañga bi hop Grikia. Bibuk bi gwo biba bi yé ngédi i Nyambe, bi yé ngélé aa i kaat Masoola. Mu ngélé aa i, i bibañga bini bi gwé nlélém ngobol ni bibuk bini le “nu bisu ni nu sôk” lôñni “bibôdle ni lisuk.”​—Mas 1:8; 21:6; 22:13.

• Âme (ni hop Pulasi); Nèphèsh (ni hop Lôk Héber); Psukhê (ni hop Grikia).

  Ibale di nwan loñge lelaa Bibel i ngwélél bibañga bini, di nsôk nok le bi yé (1) mut binam, (2) nuga, tole (3) niñ i mut binam tole i nuga. (Bib 1:20; 2:7; Ñbt 31:28; 1Pé 3:20; matila isi lipep.) Ngandak bibase i nok i buk ini le “âme” nya ipe, ndi Bibel i ñunda le i ngéda bibuk bini le nèphèsh ni psukhê bi yé inyu bihégél bi bi niñ hana ’isi, bi mpôdôl gwom bi bi ntéa ni mis, bi mut a nla tihba, bi bi nla ki wo. Munu ngobol ini, di nkobol gwo inoñnaga ni kiki ñañ u yé, di nkobol gwo le “niñ,” “hégél,” “mut,” “ñem wem wonsôna,” tole “me” i ngéda mut a mpot inyu nyemede. Libim li ngéda, buk isi lipep i nkal le “Âme” ni hop Pulasi. Ibale mut a nkobol  bibuk bini i Bibel yomede tole i matila isi mapep, a nlama kobol gwo kiki di mbôk di nkal. I ngéda Bibel i nkal le mut a mboñ jam ni niñ yé yosôna, hala a nkobla le a mboñ jo ni nyuu yé yosôna, ni ñem wé wonsôna, ni ngui yé yosôna. (Ndi 6:5; Mat 22:37) Ngim bahoma, Bibel i ngwélél bibuk bini inyu pôdôl ngôñ tole minheña mi ngim hégél. Bi nla ki pôdôl mim.​—Ñbt 6:6; Bin 23:2; Yés 56:11; Hag 2:13.

• Amen.

  I buk ini i nkobla le “i ba hala,” tole “ntiik.” I nlôl ni buk i hop Lôk Héber le aman i i nkobla le “i ba maliga, i ba nu ba nla bôdôl ñem.” Bôt ba bé kal “amen” inyu unda le ba neebe i soñ mut a nkum, masoohe mut a mboñ, tole jam mut a nkal. Ikété kaat Masoola, “Amen” a yé ngédi yada i Yésu.​—Ndi 27:26; 1Mi 16:36; Rôm 1:25; Mas 3:14.

• Ane i Nyambe.

  Bibel i ngwélél bibuk bini tôbôtôbô inyu pôdôl i énél Nyambe a ntéé, Man wé Yésu Kristô nyen a yé kiñe mu ane i.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Añgel.

  I buk ini i nlôl ni buk i hop Lôk Héber le malʹakh, ni buk i hop Grikia le aggélôs. I bibuk bini gwo biba bi nkobla le “nlegelnwin,” ndi bi nkoblana le “añgel” ngéda ba mpôdôl balegelnwin ba ba yé bihégél bi mbuu. (Bib 16:7; 32:3; Yak 2:25; Mas 22:8) Biañgel bi yé bihégél bi mbuu bi bi gwé ngui, Nyambe a bi hek gwo ntandaa ngéda iloole a nhek bôt ba binam. Bibel i nsébél ki gwo le ‘môm ma dikôô ma biañgel bipubhaga,’ “bon ba Nyambe,” ni “tjôdôt di maye ma kel.” (Ndi 33:2; Hiô 1:6; 38:7) Bi bi héga bé lôñni ngap i gwal bon, ndi hiki añgel i bi héga yotama. Nsoñgi wap u nloo mbôgôl didun huum. (Dan 7:10) Bibel i ñunda le hiki wada wap a gwé jé jôl, a ban-ga gwé bilem, ndi ni suhulnyuu, bi ntjél kôhna bibégés, bi mbéna yak tjél kal bôt môl map. (Bib 32:29; Luk 1:26; Mas 22:8, 9) Bi gwé bitel nya ndi nya, bi gwelek ki minson nya ndi nya, kiki bo nson i bisu bi yééne ane Yéhôva, i legel manwin mé, i sôñ bagwélél ba Yéhôva hana ’isi, i yônôs mbagi Nyambe, ni i nit nson u añal ñañ nlam. (2Bi 19:35; Tj 34:7; Luk 1:30, 31; Mas 5:11; 14:6) I dilo di nlo, bi ga hôla Yésu i jo gwét bi Armagédôn.​—Mas 19:14, 15.

• Aram; man Araméa.

  Aram a bé man Sem wada. Mbôda yé, hala wee bon ba Araméa ba bé yééne téntén i minkoñ mi mbôdlene i dikôa di Libañ i pes hiôñg letee ni i Mésôpôtamia i pes likôl; mi bôdlege ki i pes ñombok i dikôa di Taurus, mi kenek i pes nwelmbok letee ni i Damaskô ni iloo ha. I nkoñ u, u nséblana le Aram ni hop Lôk Héber. I mbus ngéda, ba bi sébél wo le Siria, yak i bôt ba nyééne mu ba nséblana le bôt ba Siria.​—Bib 25:20; Ndi 26:5; Hôs 12:12.

• Araméa.

  U yé hop wada le bôt ba nlôl i mbôda Sem ba bé pot. U mpôna hop Lôk Héber ngandak, u ban-ga minlélém mi bibañga. I bibôdle, bôt ba Araméa bon ba bé pot wo; ndi i mbus ngéda, u bi yila hop u ngandak biloñ inyule won u bé pôda inyu nyuñga ni inyu minkwel ipôla bôt ba bé lôl mu minkoñ mi bé isi ane i Asiria ni i Babilôn. Wo ki won u bé hop ngomin mu minkoñ mi mi bé isi ane i Persia. (Ésr 4:7) Bipes bi kaat Ésra, ni Yérémia, ni Daniel, bi bi tilba ni hop Araméa. Bitilna Bipubi ni hop Grikia bi gwé ngim bibuk bi hop Araméa.​—Ésr 4:8–6:18; 7:12-26; Yér 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Aréôpagô.

  A yé jôl li hikôa hiada i tison Atén hi hi yé i ngingii, hi bak i ñombok u hiôñg u Akrôpôlis. A bé ki jôl li ntôñ bakéés bakeñi u u bé kodba nyoo. Mintôñ mi bayimam le Stôik ni Épikur  mi bi kena ñôma Paul i Aréôpagô le a toñle bo biniigana a nhémle.​—Mns 17:19.

• Armagédôn.

  I buk ini i nlôl ni buk hop Lôk Héber le Har Meghiddohn i i nkobla le “Hikôa Mégidô.” I buk ini i mpôdôl “gwét bi hilo hikeñi hi Nyambe Nu ngui yosôna;” mu gwét bi nyen “bikiñe bi nkoñ ’isi wonsôna” bi nkodba inyu jôs Yéhôva. (Mas 16:14, 16; 19:11-21)​—Béñge NJIIHA IKEÑI.

• Aselgéia.​—

  Béñge MABOÑOK MABE NGI WONYUU.

• Asia.

  Ikété Bitilna Bipubi ni hop Grikia, i buk ini i yé jôl li pes mbok yada i i bé isi ane Rôma; i nkoñ u yé len i pes hiôñg i loñ Turkai u bé mukété pes mbok i, yak ni biôn bihogi bi bi yé bebee ni ngwañ tuye kiki bo ôn i Samôs ni i Patmôs. Nyañ nkoñ nu pes mbok Asia a bé le Éfésô. (Mns 20:16; Mas 1:4)​—Béñge Apendis B13.

• Astôret.

  A yé nyambemuda nu gwét ni nu gwal Lôk Kanaan i bé bégés, nye ki nyen a yé nwaa Baal.​—1Sa 7:3.

• Azazel.

  Buk i hop Lôk Héber i nla kobla le “nlôm kembee nu a nyoi.” I hilo inyu sañgla ni Nyambe (kel Bikwak), i nlôm kembee a bé inyu Azazel, ba bé ba om nye i ñoñ. Hala a bé unda le bibéba bi litén bi nwii u ntagbe bi nséha.​—Lév 16:8, 10.

B

• Baal.

  A yé jôl li nyambe wada le bôt ba Kanaan ba bé bégés, ba hoñlak le nyen a yé nwet ngii, nyen a nti banop, bijek ni bon. Ba bé sébél yak dipépéda di mop dipe le “Baal.” I buk i Lôk Héber ini i nkobla le “Nwet; Malét.”​—1Bi 18:21; Rôm 11:4.

• Bakéés.

  Bôt le Yéhôva a bi pohol inyu tohol loñ Israel ilole i mbôdôl bana bikiñe bi bi yé bôt ba binam.​—Bak 2:16.

• Bañga Nyambe.

  Bini bibuk bi hop Lôk Héber biba le Ha-Elohim ni Ha-El gwon di nkobol le “Bañga Nyambe.” I ngandak minlôñ mi Bibel, bibuk bini bi nhôla i boñ maselna ipôla bañga mpom Nyambe ni bikwéha bi banyambe. Jon i ngim bahoma, di nkobol bibuk bini le “bañga Nyambe” inyu pémés mahoñol momasôna ma bibuk bi hop Lôk Héber.​—Bib 5:22, 24; 46:3; Ndi 4:39.

• Bath.

  A yé ngim hihéga ba bé gwélél inyu hégél gwom bi bi yé malép malép. I bôt ba nhund ’isi ba bi léba bipes bi himbôga i het i jôl li li bé ntilga; hala a bi hôla i hégda le bath i yé jam kiki bo 22 lita. Ikété Bibel, bath i nhôla ki i hégél gwom bi bi yé minluñ minluñ tole mis mis, ni bi bi yé malép malép. (1Bi 7:38; Ézé 45:14)​—Béñge Apendis B14.

• Bayimam ba ntôñ Épikur.

  Ba yé banigil ba nyimam wada nu loñ Grikia le Épikur (341-270 B.N.Y.). Ba bé niiga le mut binam a nlama ndik gwélél ngéda yé inyu yéñ mane ma niñ.​—Mns 17:18.

• Belsébub.

  A yé jôl ba nti Satan, kiñe tole ñane mimbuu mimbe. Bebek le i jôl lini li nlôl ni ini buk le Baal-Sébub, nu a bé i Baal bôt ba Filistia ba bé bégés i tison Ékrôn.​—2Bi 1:3; Mat 12:24.

• Béndél.

  Yom ba bé gwélél inyu ha ngim yimbne (téntén i ték lima tole i jogi) inyu unda njee a yé nwet yom, inyu unda le yom i yé mbañak loñge, inyu unda le bôt ba nôgla i ngim jam, tole inyu kéñ bôt njel le ba yibil bañ ngim bikaat tole ngim gwom kiki bo makôga ni bisoñ le ba nyip ndi ba band. I ngéda kôba, bibéndél bi bé mbañak ni gwom bi nlet (ngok, mañ mi njok tole kék) het ba nkédél ngim bibañga tole ngim bititii. Bibel i ngwélél béndél kiki hihéga inyu pôdôl yom i i yé mbañak loñge, tole inyu unda nwet yom, tole inyu unda le ngim jam i sôli tole i yé jimb.​—Man 28:11; Néh 9:38; Mas 5:1; 9:4.

•  Bép disôô.

  Ikété Bitilna ni hop Grikia, i bibañga bini bi mpôdôl ngéda ba mbép mut, ba bude nye tole ba fibde nye hisôô hi hi bééna matut ni dikoba i masuk.​—Yh 19:1.

• Bibeglene bi binjinjiñ.

  Bi bé biséya ba bé bañ ni gôl, ni silba tole ni mamuna; ba gwéélak gwo inyu ligis binjinjiñ, inyu héya makalak i juu li bisesema lôñni minsiñga mi mi mal loñ i tééne i bilambe. Ba bé sébél ki gwo le bibeglene bi hié.​—Man 37:23; 2Mi 26:19; Héb 9:4.

• Bibep.

  I yé yom u nti mut a mbat we pil inyu unda le u ga saa pil woñ ibabé set. Mbén Môsi i bééna biniigana inyu bibep, inyu sôñ diyeyeba le mut a kadal bañ bo gwom gwap.​—Man 22:26; Ézé 18:7.

• Bihélha bi mam; mimpémba mi mam.

  Minson tole maboñok ma ma nlel ngui i bôt ba binam. Ngim mangéda, Bibel i ngwélél bibuk bini le “yimbne” ni “manyaga” inyu pôdôl nlélém jam.​—Man 4:21; Mns 4:22; Héb 2:4.

• Bijôl bi gwét.

  Bi yé gwom gwobisôna bisônda bi bé haba inyu sôñ bomede, kiki bo kôñgô, ben tôl, ngôli, ben makôô, ni ben.​—1Sa 31:9; Éfé 6:13-17.

• Bikôgôô.

  Bikoo bi nhô mis ma blé. Ba bé bagal gwo ni mis ma blé ngéda ba mbép blé, ndi ba pep yo. Bibel i nsima bikôgôô i ngéda i mpôdôl jam li li yé yañga, li li nkona bé ngôñ.​—Tj 1:4; Mat 3:12.

• Bilimil bi hié.

  Bisélél ba bé gwélél i témpel ni i lap, bi bé ni gôl tole ni mamuna. Bebek le bi bé pôna njasô, ba bé gwélél gwo inyu kit nsiñga u lambe.​—2Bi 25:14.

• Bilôp bi Nwet.

  Dina i het ba nje bret bi ngi-séñha ni wai bi bi yé yimbne i nyuu ni i matjél ma Kristô; liboñok li li nhôñlaha bés nyemb Yésu. Bitilna bi mbat bikristen le bi boñ hala hiki ngéda, inyu hala nyen di kôli sébél liboñok li le “Mbigda nyemb Yésu.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• Binjinjiñ.

  Inyu lamb binjinjiñ, ba bé ba pôdna hitjo ni binunumba, bi loñ mbeñel mbeñel inyu pémés loñge njiñ. I lap ni i témpel, ba bé gwélél binjinjiñ bi tôbôtôbô, ba bé bôñôl binunumba bina inyu lamb gwo. Ba bé ligis binjinjiñ kegla ni kôkôa i juu li binjinjiñ li li bé i Homa mpubhaga; ndi i kel Bikwak, ba bé ligis gwo i Homa a nlôôha mpubhaga. Hala a bé yimbne i masoohe ma bagwélél ba Nyambe; hala a nlémél ki nye. Bikristen bi ta bé nyégsaga i gwélél binjinjiñ.​—Man 30:34, 35; Lév 16:13; Mas 5:8.

• Binoñ.

  Bi yé ndamba mut a nti inyu pam i minkôm, inyu keñgle kogse, mandutu, béba tole inyu bana kunde i tjél boñ ngim jam mut a lamga boñ. I ndamba ini i bé ndik bé moni. (Yés 43:3) Ba bé ti binoñ inyu ngandak manjom. Kiki hihéga, bon bôlôm bobasôna ba bisu ni binuga gwobisôna bi bisu bi Lôk Israel, bi bé bi Yéhôva; inyu boñ le nuga tole man munlôm a tina bañ nkikip inyu nson u Yéhôva, ba bé lama saa binoñ tole ndamba inyu kobol nuga tole man munlôm. (Ñbt 3:45, 46; 18:15, 16) Ibale mut a ntibil bé tat nlôm nyaga wé ndi i nol ngim mut, nwet nyaga a bé nyégsaga i saa binoñ inyu sembba nyemb a bé lama kôhna. (Man 21:29, 30) Ndi ba bé neebe bé binoñ gwo ki gwo inyu mut nu a nkôôba nol mut numpe. (Ñbt 35:31) Bibel i nyigye le binoñ Yésu a bi saa ni njel nyemb yé, gwon bi yé binoñ bi nlôôha bana mahee inyule bi nkobol bôt ba binam ba ba yé manôgla i moo ma béba ni nyemb.​—Tj 49:7, 8; Mat 20:28; Éfé 1:7.

• Binunumba.

  Bi yé mimabga ni minumuk mi manyuñ ma ngim bie ba nsébél le Bôswélia. I ngéda ba nligis i  manyuñ mana, ma numb loñge njiñ. Bi bé ikété gwom ba bé pôdna inyu boñ binjinjiñ ba bé gwélél i lap ni i témpel. Ba nsem binunumba lôñni makébla ma bijek; binunumba bi bé ki i ngii hiki mbom u bret ikété Homa mpubhaga.​—Man 30:34-36; Lév 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Bitandi.

  Bi yé mintén mi bakôlô mi mi nhiôm mauñ mauñ. Mbén Môsi i bé ti kunde i je gwo. I mauñ ma bitandi ma, ma bé je hiki yom ma mboma mu njel yap, ma ôbhak ngandak gwom; ha ngéda i, bitandi bi bé himala hikeñi.​—Man 10:14; Mat 3:4.

• Bitilna; Tilna.

  Bi yé matila mapubi ma Bañga i Nyambe. I buk ini i yé ndik ikété Bitilna Bipubi ni hop Grikia.​—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Bitison bi lisolbene.

  Bi bé bitison bi Lôk Lévi i het mut a bé le a ke ngwéé inyu pei mapuna i ngéda a nol mut. Yéhôva a bi éga Môsi bo Yôsua i pohol bitison bi lisolbene bisamal i Hisi hi likak. I ngéda mut a nke ngwéé i tison lisolbene inyule a nol mut, mimañ mi tison mi nlama leege nye loñge, mi emble hop wé. Inyu boñ le mut a solop bañ mu tison ndi ki le a nol mut ni ntjeñ, bikééhene bi mut a nkôp matjél bi bé lama tagbene i tison het a nôlôl mut. Ibale a net nkaa, a ntémb i tison lisolbene, a yén ki nyoo letee ni nyemb yé, tole i nyemb i prisi keñi.​—Ñbt 35:6, 11-15, 22-29; Yôs 20:2-8.

• Bitoñ bi juu li bisesema.

  Masuk ma juu li bisesema ma ma bé pôna bitoñ, bi bak munu makas mo ma-na ma muu ma bisesema mahogi. (Lév 8:15; 1Bi 2:28)​—Béñge Apendis B5 ni B8.

• Bitugne.

  Bi yé i ngéda mut a ntémb i niñ. Buk ni hop Grikia le anastasis i nkobla le “i téé; i telep.” Bibel i nsima bitugne bôô; kiki hihéga, i ntoñol lelaa Yéhôva Nyambe a bi tugul Yésu. Bôt bape kiki bo Éliya, Élisa, Yésu, Pétrô ni Paul ba bi tugul bôt, ndi ba bi boñ mana mam ma hélha ni ngui Nyambe. Bitugne inyu niñ hana ’isi bi ga ba “inyu bôt ba téé sép ni inyu bôt ba téé bé sép,” hala a yé nseñ inyu yônôs bitééne bi Nyambe. (Mns 24:15) Bibel i mpot ki inyu bitugne inyu ke i niñ i ngii, i nsébél hala le bitugne “bi mbôk tagbe” tole “bi bisu,” bini bitugne bi yé inyu lôkisañ i Yésu i pes mbuu i i yé nhook.​—Flp 3:11; Mas 20:5, 6; Yh 5:28, 29; 11:25.

• Biyôñôl bi nsiñga.

  Bisélél bi gôl bi ba bé gwélél i lap Nyambe ni i témpel inyu lém hié hi bilambe.​—Man 37:23.

• Bon ba Arôn.

  Mbôda i nlal Lévi le Arôn. Arôn nyen a bé Prisi keñi i bisu isi mbén Môsi. Bon ba Arôn ba bi gwel minson mi prisi i lap ni i témpel.​—1Mi 23:28.

• Bôt ba Samaria.

  I bibôdle, i buk ini i bé inyu bon ba Israel ba ba bé niñ i ane i jôm li matén i pes ñombok. Ndi ngéda bôt ba Asiria ba bi kadal Samaria i nwii 740 B.N.Y., i buk ini i bi bôdôl pôdôl yak bakén ba bôt Lôk Asiria i bi lona i Samaria. I dilo di Yésu, mut Samaria a bé ndik bé mut a nlôl nyoo i pes mbok i, ndi a bé ki mut nu a yé ikété base i i bé bebee ni Sikem lôñni Samaria. Biniigana bi base i, bi bé bé nlélém ni biniigana bi base i Lôk Yuda.​—Yh 8:48.

• Bret bi makébla.

  Bi bé jôm ni biba, mimbom ima mi bret bisamal, ba bé ba mbii gwo i ngii téblé i i bé ikété Homa mpubhaga nu lap tole i témpel. Ba bé sébél ki yo le “mimbom mi Nyambe” ni “bret ba mbii i bisu bi Nyambe.” Hiki kel Sabat, ba bé héñha bret bi. Biprisi gwotama gwon bi bééna kunde i je bret ba nhéya i bisu bi Nyambe. (2Mi 2:4; Mat 12:4; Man 25:30; Lév 24:5-9; Héb 9:2)​—Béñge Apendis B5.

•  Bul.

  Jôl li sôñ juem mu kalénda i base i Lôk Yuda, ndi i yé sôñ iba i kalénda i minson mi nwom. Ni hop Lôk Héber, i buk ini i nlôl i nlélém buk ni ini ipe le “libumbul.” Sôñ Bul i mbôdôl i ñem sôñ Biôôm, hala wee sôñ jôm; i malak i ñem sôñ Maye sép, hala wee sôñ jôm ni yada. (1Bi 6:38)​—Béñge Apendis B15.

D

• Dagôn.

  A bé nyambe nu bôt ba Filistia. Di ntibil bé yi hee i jôl lini li nlôl, ndi ngim bayimam i nhoñol le i gwé maada ni ini buk i hop Lôk Héber le dagh (hala wee hiobi).​—Bak 16:23; 1Sa 5:4.

• Darik.

  Tjañtjañ nu gôl nu bôt ba Persia, a bé yét 8,4 gram. (1Mi 29:7)​—Béñge Apendis B14.

• Dékapôli.

  Ntôñ u bitison bi Grikia; i bibôdle, u bééna jôm li bitison (i buk ini i nlôl ni buk hop Grikia le déka, i i nkobla le “jôm,” ni pôlis, hala wee “tison”). Bitison bini bi bé bahoma bilem bi mbok bi bôt ba Grikia ni manyuñga map bi bé ngandak. Dékapôli a bé ki jôl li nkoñ i pes likôl i tuye Galiléa ni i lom Yordan, i het libim li bitison bini li bééne. Yésu a bi tagbene mu nkoñ u, ndi yom to yada i ñunda bé le a bi jôp ikété tison to yada mu. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Béñge Apendis A7 ni B10.

• Dikéñ.

  Gwom ba bé gwélél inyu kogse bôt. Dikéñ dihogi di bé hék makôô motama, bebek dikéñ dipe di bé mbañak inyu hémb nyuu kayéle makôô, moo ni joo bi bé la bé nyiñgha.​—Yér 20:2; Mns 16:24.

• Dikôtô.

  A yé gwom ba bé kônde i ngii mél inyu lémés mo. I lijubul li témpel i Salômô, dikôtô dikeñi di bé i ngii mél ima ba bé sébél le Yakin bo Bôas. (1Bi 7:16)​—Béñge Apendis B8.

• Dilo di nsôk.

  Bibuk bini bi ngwéélana ngandak ikété mbañ i Bibel inyu pôdôl lisuk li ngim hiai. (Ézé 38:16; Dan 10:14; Mns 2:17) Dilo di nsôk di nla ba ndék nwii tole ngandak nwii inoñnaga ni i mbañ ba yé pôdôl. Ndi Bibel i ngwélél bibuk bi téntén inyu pôdôl “dilo di nsôk” di nkoñ ’isi unu, i ngéda Yésu a mba ha.​—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pé 3:3.

• Dinariô.

  I bé moni mi silba mi bôt ba Rôma, i bé yét jam kiki bo 3,85 gram, i ban-ga titii i Kaisa pes yada. Dinariô i bé nsaa u ngwelnson inyu hilo hi bôlô hiada; dinariô yada yon bôt ba Rôma ba bé bat le hiki man Lôk Yuda a saa kiki “tas.” (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Béñge Apendis B14.

• Drakma.

  Ikété Bitilna ni hop Grikia, i buk ini i mpôdôl moni mi silba mi bôt ba Grikia; ha ngéda i, mi bé yét jam kiki bo 3,4 gram. Bitilna ni hop Lôk Héber bi mpôdôl drakma i i bé ni gôl ha ngéda i bôt ba Persia; minlélém mi moni nwom ba nsébél le darik. (Nék 7:70; Mat 17:24)​—Béñge Apendis B14.

E

• E i yi loñge ni béba.

  E yada i i bé i wom Éden; Nyambe a bi pohol yo le i ba yimbne le nyen a gwé kunde i kit le ngim jam i yé “loñge” tole “béba” inyu bôt ba binam.​—Bib 2:9, 17.

• E niñ.

  E yada i i bé i wom Éden. Bibel i nkal bé le matam mé ma bééna toi yom i nti niñ; ndi i bé yimbne le i mut Nyambe a nti kunde i je matam mé, a ga bana niñ boga ibabé set.​—Bib 2:9; 3:22.

• Édôm.

  Jôl lipe li Ésau, man Isak. Mbôda Ésau (Édôm) i bi kôdôl nkoñ u Séir, mbok dikôa i i bé ipôla Tuye Nwoga ni ngwañ tuye Akaba. Ba bi sôk ba sébél nkoñ u le Édôm. (Bib 25:30; 36:8)​—Béñge Apendis B3 ni B4.

• Éfa.

  Hihéga ba bé gwélél inyu hégél gwom bi yé minluñ minluñ, i bé ki nlôñga ba gwélél inyu hégél gwom bi  bi yé mis mis. Éfa yada i bé i kôli ni bath yada, hala wee 22 lita. (Man 16:36; Ézé 45:10)​—Béñge Apendis B14.

• Éfôd.

  Mbot biprisi; i bé libadô li li bééna minkai. Éfôd i prisi keñi i bé tôbôtôbô inyule i bééna hultôl i i bééna 12 tik ngok. (Man 28:4, 6)​—Béñge Apendis B5.

• Éfraim.

  Jôl li man Yôsep nu yônôs iba; li bi sôk yila jôl li litén jada i loñ Israel. I mbus le loñ Israel i bi bagla, ba bé sébél ane i jôm li matén le Éfraim inyule Éfraim a bé litén likeñi iloo mana matén mape.​—Bib 41:52; Yér 7:15.

• Élul.

  Jôl li sôñ i nyônôs isamal i kalénda i base Lôk Yuda i mbus manyodi map i minkôm i Babilôn, yon i yé sôñ i nyônôs 12 i kalénda i minson mi nwom. I mbôdôl i ñem sôñ Hikañ, hala wee sôñ juem; i malak i ñem sôñ Dipos, hala wee sôñ bôô. (Néh 6:15)​—Béñge Apendis B15.

• Étanim.

  Jôl li sôñ i nyônôs isaambok i kalénda i base Lôk Yuda, ndi i yé sôñ bisu i kalénda i minson mi nwom. I mbôdôl i ñem sôñ Dipos, hala wee sôñ bôô; i malak i ñem sôñ Biôôm, hala wee sôñ jôm. Lôk Yuda i bi sébél yo le Tishri i mbus manyodi map i minkôm i Babilôn. (1Bi 8:2)​—Béñge Apendis B15.

• Étiôpia.

  A yé loñ i i bé i nwelmbok u Égiptô. Nwelmbok u loñ Égiptô ni ñombok u loñ Sudañ bi len ini, bi bé ikété nkoñ u loñ Étiôpia ha ngéda i. Ngim mangéda Bibel i nsébél loñ Égiptô ni jôl jé ni hop Lôk Héber le “Kus.”​—Ésr 1:1.

F

• Faraô.

  A yé jôl ba bé ti bikiñe bi Égiptô. Bibel i nsima môl ma Faraô itan (Sisak, Sô, Tiraka, Nékô ni Hôfra), ndi i nsima bé môl ma ngandak Faraô ipe, kiki bo i Faraô i bi bana maada ni Abraham, Môsi ni Yôsep.​—Man 15:4; Rôm 9:17.

• Farisai.

  Ntôñ wada u u bé i base i Lôk Yuda, u bé yiba ngandak i hiai bisu N.Y. Farisai i bé lôl bé i mahaa ma biprisi, ndi i bé lôôha noñ mbén Môsi yak ikété disii di mam, i bi boñ yak le bôt ba diihe biniigana gwap kiki ba ndiihe mbén Môsi. (Mat 23:23) Farisai i bé kolba bilem gwobisôna bi bôt ba Grikia; kiki i bé tibil yi mbén Môsi ni bilem bi mbok, i bééna énél ikeñi ikété litén. (Mat 23:2-6) Farisai ihogi i bé ikété Ntôñ bakéés bakeñi. I bééna lem i kolba Yésu, i ômôk nye nsohi le a nyan kel Sabat, a noñ bé bilem bi mbok, ni le a gwé maada ni baboñbéba ni bakottas. Farisai ipe i bi yila bikristen, wada wap a bé mut Tarsô le Saulô.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mns 26:5.

• Filistia; bôt ba Filistia.

  Nkoñ u u bé bebee ni ngwañ tuye, i pes nwelmbok i loñ Israel, won u bi sôk begee jôl le Filistia. Bôt ba Filistia ba bé bôt ba ba bi lôl i ôn Kréta, ndi ba yééne mu nkoñ u. David a bi yémbél bôt ba Filistia gwét, ndi ba bi tééda kunde yap kayéle ba bé kolba Lôk Israel hiki ngéda. (Man 13:17; 1Sa 17:4; Amô 9:7)​—Béñge Apendis B4.

G

• Géhéna.

  Hala nyen ba bé sébél nsôsôgô Hinôm ni hop Grikia, u bé i nwelmbok i nlômbi tison Yérusalem, i pes hiôñg. (Yér 7:31) Bapôdôl ba bi bôk ba legel le nsôsôgô u u ga yila homa ba lébél mim. (Yér 7:32; 19:6) Yom yo ki yo i ñunda bé le ba bé lep binuga tole bôt ba binam yômi i Géhéna, inyu ligis bo tole inyu nôgha bo njôghe. Jon i homa nu a ta bé le a ba yimbne i homa bôt ba binam ba nson njonok i boga ni boga ikété hié. Maselna ni hala, Yésu ni banigil  bé ba bi gwélél i buk ini le Géhéna kiki yimbne i kogse i boga ni boga i “nyemb i nyônôs iba,” hala wee tjiba i boga ni boga.​—Mas 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Géra.

  I yé litam li kilô li li nyét 0,57 gram. Ba nkap sékel môm ima ma ngélé (1/20) inyu ti géra yada. (Lév 27:25)​—Béñge Apendis B14.

• Giléad.

  I nkoñ u bé i pes likôl i lom Yordan, u kenek letee ni pes ñombok, yak ni pes nwelmbok i nsôsôgô u Yabok; u bé ha bijek ngandak. Ngim mangéda, ba bé sima Giléad inyu pôdôl nkoñ u litén li Israel wonsôna u u bé i likôl li lom Yordan, i het litén li Ruben, li Gad, ni pes litén li Manasé ma bé. (Ñbt 32:1; Yôs 12:2; 2Bi 10:33)​—Béñge Apendis B4.

• Gitit.

  Buk i bakôt nsik; di nyi bé kii i nkobla ndi i nene le i nlôl ni buk ni hop Lôk Héber le gath, i i nkobla le waa wai. Ngim bôt i nhoñol le gitit a yé nsik u tjémbi bôt ba bé tôp i ngéda ba ntjo wai.​—Béñge Tj 81:mbh (matila i bibôdle bi hiémbi).

• Grénad.

  Litam li e li li mpôna pôm bikeñi, li ban-ga lisuk kiki lisuk li ngwaban. Grénad i gwé koo i i nlet, i ban-ga ngandak malép ni bon ba mañ ba ba yé kôyôp. Masuk ma mbot i prisi keñi ma bééna bieñg bi grénad. Mél ima ba bé sébél le Yakin ni Bôas ma bé i lijubul li témpel; i dikôtô di bé i ngii mél mana mo moma di bééna bieñg bi grénad.​—Man 28:34; Ñbt 13:23; 1Bi 7:18.

• Grikia (man; hop).

  U yé hop u bôt ba loñ Grikia; a nla ki ba mut a ngwééne i loñ Grikia, tole mut nu a nlôl lihaa li Lôk Grikia. Ikété Bitilna ni hop Grikia, i buk ini i ngwéélana inyu pôdôl bôt bobasôna ba ta bé Lôk Yuda, tole inyu pôdôl i bôt ba loñ ipe ba ba bé pot hop Grikia, ba ban-ga ki bilem bi loñ Grikia.​—Yôe 3:6; Yh 12:20.

• Gwéha; ndéñbe i gwés.

  Bibuk bini bi nlôl ni buk i hop Lôk Héber le hèsèdh, i i mpôdôl gwéha i i mal bé inyule makidik ma ngui, maada ma bas bas, maliga ma ñem ni loñgeñem, gwon bi ntinde mut i gwés. Bibel i mbéna gwélél bibuk bini inyu pôdôl gwéha Nyambe inyu bôt ba binam, ndi i ngwélél ki yo inyu pôdôl gwéha ipôla bôt ba binam.​—Man 34:6; Rut 3:10.

H

• Hadé.

  A yé buk Grikia i i gwé nlélém ngobol ni buk i Lôk Héber ini le “Shéôl.” I nkobla le “Soñ” (ni “S” nunkeñi), inyu pôdôl soñ i bôt ba binam bobasôna, hala wee yimbne i ngim homa nson wo ki wo u ta bé, to yi.​—Béñge SOÑ.

• Hermes.

  A bé nyambe bôt ba Grikia ba bé bégés, a bé man Zeus. Bôt ba Grikia ba bé hoñol le nyen mop mape ma bé om inyu legel manwin, ni le a nyi nkwel ngandak. Inyu hala nyen bôt ba Listra, ba bi sébél Paul le Hermes.​—Mns 14:12.

• Hérôdé.

  Jôl li lihaa li bangomin bakeñi le Lôk Rôma i bé téé i loñ Israel. Hérôdé Nunkeñi a bi yiba ngandak inyule nyen a bi tiimba oñ témpel i Yérusalem, nye ki nyen a bi ti oda le ba nol disii di bon bôlôm tjodisôna inyule a bé sômbôl nol Yésu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Bon ba Hérôdé Nunkeñi le Hérôdé Arkélaô bo Hérôdé Antipas, ba bi ane ngim minkoñ ikété loñ isañ wap a bé énél. (Mat 2:22) Antipas a bé wada ikété bangomin ba-na ba ba bé ane loñ, ba séblak nye “kiñe;” nyen a bé ane i ngéda yosôna Kristô a bi téé likalô, hala wee nwii maa ni pes, letee ni i ngéda mam ma kaat Minson mi baôma pes 12 ma bé tagbe. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mns 4:27; 13:1) Añgel i Nyambe i bi nol Hérôdé Agripa I, nlal Hérôdé Nunkeñi, a ma ane ndék nwii ndigi.  (Mns 12:1-6, 18-23) Lok yé Hérôdé Agripa II i yoñ tel yé, i ane ki letee ni i ngéda Lôk Yuda i bi kolba énél i Rôma.​—Mns 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hérôdé; ntôñ u banit.

  Ba bé sébél ki bo le Lôk Hérôdé. Ba bé nlôñ m’bô wada u u bé sôñ loñ yap, ba nidik énél i lihaa li Hérôdé i i bé isi ane Rôma. Bebek le Sadukai ihogi i bé mu nlôñ u. Banit Hérôdé ba bi adba ni Farisai inyu kolba Yésu.​—Mar 3:6.

• Hiai; nkoñ ’isi.

  I bibuk bini bi yé ngobol i buk i hop Grikia le aion. Aion a yé ngim ngéda ni mam ma yé mukété, tole i mam ma mboñ le ngim kék, ngim nwii, ngim hiai, ngim ngéda i ba mahéñha ni ipe. I ngéda Bibel i nkal le “nkoñ ’isi unu,” i mpôdôl lelaa mam ma nkoñ ’isi ma yé ni lelaa bôt ba nkoñ ’isi ba niñ. (2Ti 4:10) Kiki Nyambe a bi boñ malômbla ma Mbén, a bi bôdôl boñ mam nya ipe inyu ngim ngéda. Bôt bahogi ba nla sébél i ngéda i le ‘ngéda i bon ba Israel’ tole ‘ngéda i Lôk Yuda.’ Ndi i ngeñ Yésu Kristô a ti binoñ, a sem niñ yé inyu yés, hala a bi ba bibôdle bi ngéda tole kék i mondo, i het i mam momasôna malômbla ma Mbén ma bé añal ma bi sôk yon. Bôt ba bisu i jôp mu kék i, ba yé minhook mi bikristen. I ngéda Bibel i mpôdôl ngandak aion, wee i mpôdôl ngandak bikék lôñni mam ma yé mukété, tole i mpôdôl lelaa mam ma bé, ma yé, tole ma ga ba inyu ngim ngéda.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Rôm 12:2; 1Ko 10:11.

• Hibambha hipubhaga.

  Hibambha hi gôl i het ba bi tila ni hop Lôk Héber le, “Libak lipubi li yé li Yéhôva.” Ba nsébél ki hio le “Ntut mpubhaga.” Hi bé nkañak mu yañsi i prisi keñi. (Man 39:30)​—Béñge Apendis B5.

• Hibôi hi wai.

  Ébél i bé mbañak ni kôgôô yôsôna i ngim nuga kiki bo kembee tole ntômba; mu nyen ba bé téédana wai. Kiki wai i ntigil, ba bé tééda yo ikété dibôi di mondo inyule di nhumbla. Ndi minlômbi mi dibôi mi nla ha bé humbla, mi mbôô.​—Yôs 9:4; Mat 9:17.

• Hiémbi hi bibégés.

  Hi yé i ngéda mut a ntôp inyu bégés Nyambe. Ba bé tila tjémbi, ba tôbôk tjo inyu bégés Nyambe; kiki hihéga, ba bé tôp tjémbi inyu bégés Yéhôva i témpel i Yérusalem.​—Luk 20:42; Mns 13:33; Yak 5:13.

• Hiémbi hi mabet.

  Bibuk bini bi yé i bibôdle bi Tjémbi 120 ipam 134. Mahoñol ma yé ngandak inyu ngobol i bibuk bini, ndi ngandak bôt i nhoñol le bon ba Israel ba bé tôp i 15 tjémbi dini ni maséé hiki nwii i ngéda ba bé “bet” i Yérusalem, nu a nyôgi i ngii dikôa di Yuda, inyu lôôs mangand map makeñi maa.

• Hiémbi hi maéya.

  Hiémbi tole nsik u u nkônha ngoo, u ñunda le mut a nok njôghe ñem kiki bo i ngéda a nimis mut wé nu a gwéhék, i nla ki ba minlénd.​—2Sa 1:17; Tj 7:mbh (matila i bibôdle bi hiémbi).

• Higaion.

  Buk inyu éga bakôt nsik. I nene le i nhôla bakôt nsik i yi umbe nsik ba kôt. I nene le i yé i kaat Tjémbi 9:16 inyu unda le bakôt diluñ botama ba kena nsik ni bisu, tole bakôt nsik bobasôna ba noi inyu boñ le bôt ba hek pék.

• Hikéñéé hi woo.

  Hi mbôdle i liboñ li woo, hi malak i lisuk li nténdéé hinoo. Lôk Israel i bé béna gwélél hikéñéé hi woo hi hi bé pam bé pes méta (44,5 cm), ndi ba bé gwélél ki hipe hi hi bé mbôñgô (u nyoñ hikéñéé hi woo, u kônde pôk i dinoo dina); hi bé loo pes méta (51,8 cm). (Bib 6:15; Luk 12:25)​—Béñge Apendis B14.

• Hiléléba hi nsôsôgô.

  Nsôsôgô tole homa lép u nkuli; i nla ki ba lép  womede. Ngim diléléba Bibel i mpôdôl di nkuli nwii wonsôna inyule i mangen ma nsul diléléba di, ma nkuli ngéda yosôna. Ndi diléléba dipe di yé nnumuk, di nkuli ndik i ngéda mbéñ. Ngim minlôñ mi Bibel i nsébél diléléba dini le “nsôsôgô.”​—Bib 26:19; Ñbt 34:5; Ndi 8:7; 1Bi 18:5; Hiô 6:15.

• Hilo hi mbagi.

  Hilo hi tôbôtôbô tole ngéda i tôbôtôbô le Nyambe a nkéés mintôñ, biloñ, tole bôt ba binam bobasôna inyu maboñok map. Hi nla ba i ngéda bôt ba ba nkôhna mbagi nyemb b’a tjiba, tole hi nla ba i ngéda bana bape b’a pei tjiba inyu niñ i boga ni boga. Yésu Kristô ni baôma bé ba bi pôdôl ngim “Hilo hi Mbagi” hi hi nlama lo, hi mba ndik bé inyu bayômi, ndi yak inyu bôt ba bi wo kôba.​—Mat 12:36.

• Hilo inyu sañgla ni Nyambe; kel Bikwak.

  Hilo hipubhaga hi hi nlôôha nseñ inyu Lôk Israel, ba nsébél ki hio le Yom Kippur (i nlôl ni buk hop Lôk Héber le yohm hakippurim, hala wee “hilo inyu hô”), i kel ini i bé i hilo jôm hi sôñ Étanim. Yak ikété Bitilna ni hop Lôk Héber, ba nsébél yo le kel Bikwak. Ikété ngim nwii, ndik yokel nyen prisi keñi i bé jôp i Homa a nlôôha mpubhaga nu lap tole nu témpel, inyu ti matjél ma bisesema inyu bibéba gwé, inyu bibéba bi Lôk Lévi ipe, ni inyu bibéba bi litén. I hilo hi hi bé hilo hi likoda lipubhaga ni hi sôga je, hi bé ki kel sabat, hala wee kel noi het bôlô yo ki yo i nséla bé.​—Lév 23:27, 28.

• Hilonde hi sitamp.

  Ntén béndél wada ba bé som i hinoo tole ba bé kañ i nsañ ba nhaba i joo. Hilonde hi sitamp hi bé yimbne i ngim ñane tole ngim ngomin. (Bib 41:42)​—Béñge BÉNDÉL.

• Himala.

  (1) Ikété Bitilna ni hop Lôk Héber, i buk ini i yé kon tole kuu le Yéhôva a ñep inyu kogse bôt. (Ñbt 16:49) (2) Kon u u nlôôhana, u mpala tjama, u nolok ki bôt i nya i nloo hihéga.​—Ñbt 14:12; Ézé 38:22, 23; Amô 4:10.

• Hin.

  Hihéga ba bé gwélél inyu hégél gwom bi yé malép malép, i bé ki nlôñga ba gwélél inyu hégél gwom. Hin yada i bé 3,67 lita. (Man 29:40)​—Béñge Apendis B14.

• Hiôdôt hi maye ma kel.

  Hi yé hiôdôt hi nsôk nene i pes likôl ilole hiañgaa hi mpam; hion hi ñunda le kel i yé bebee ni ye.​—Mas 22:16; 2Pé 1:19.

• Hisôp.

  Bebela i i gwé disii di mintjep ni bon ba tjai; ba bé gwélél yo inyu nwes matjél tole malép i ngéda ba nlômbôl ngim gwom. Bebek le yon ba nsébél ni hop Latin le Origanum maru; Origanum syriacum. I nene le yon kaat Yôhanes 19:29 i mpôdôl i ngéda i nkal le ba bi téñ sut i hisôp; tole i nla ba bebela ipe ba nsébél le dura, hala wee Sorghum vulgare ni hop Latin, inyule tén yé i yé mbôñgô kayéle i bé le i hôla le ba som sut i i bééna séñha wai inyu ha yo Yésu i nyo.​—Man 12:22; Tj 51:7.

• Hô bibéba.​—

  Béñge SAÑGLA; BIKWAK.

• Homa a nlôôha mpubhaga.

  A yé tuñ i i bé ikétékété lap ni ikétékété témpel, mu nyen ba bé téédana nkuu Malômbla; ba bé sébél ki nye le Homa mpubhaga nu bapubhaga. Inoñnaga ni mbén Môsi, prisi keñi yotama yon i bééna kunde i jôp i Homa a nlôôha mpubhaga, a bé jôp ndik mu ngélé yada ikété ngim nwii, i kel inyu Sañgla ni Nyambe (kel Bikwak).​—Man 26:33; Lév 16:2, 17; 1Bi 6:16; Héb 9:3.

• Homa a nyôgi.

  Homa bibégés nu a bé béna ba i ngii dikôa tole i tegep homa i i nyôgi. Ngim bahoma ba nyôgi i bé inyu bégés Yéhôva, ndi bahoma ba nyôgi ba bé téntén inyu bégés bikwéha bi mop.​—Ñbt 33:52; 1Bi 3:2; Yér 19:5.

•  Homa mpubhaga.

  (1) A bé tuñ i bisu i lap mabadô tole i témpel, a bak ki nkeñi iloo bini bituñ bipe; a yé maselna ni homa ba bé sébél le Homa a nlôôha mpubhaga. Ikété lap, i gwom bini gwon bi bé i Homa mpubhaga: tééne bilambe i gôl, juu li bisesema li gôl inyu ligis binjinjiñ, téblé i bret bi makébla, ni biséya bi gôl. I ngéda témpel i bi ôña, Homa mpubhaga a bééna juu li bisesema li gôl, jôm li bitééne bilambe bi gôl, ni jôm li bitéblé bi bret bi makébla. (Man 26:33; Héb 9:2. Béñge Apendis B5 ni B8) (2) Homa nu a yé nlômblak inyu bégés ngim nyambe. Libim li ngéda, Bibel i ngwélél jôl lini inyu lap tole témpel i Yérusalem. Ndi Bibel i ngwélél ki i buk ini inyu pôdôl liyééne li Nyambe nyoo i ngii.​—Man 25:8, 9; 2Bi 10:25; 1Mi 28:10; Mas 11:19.

• Hômer.

  A yé hihéga ba bé gwélél i hégél gwom bi bi yé minluñ minluñ, hi bé nlélém ni kor. Hihéga hi bath hion hi nhôla bés i yi le hômer yada i yé 220 lita. (Lév 27:16)​—Béñge Apendis B14.

• Hôreb; hikôa Hôreb.

  Mbok dikôa i i nkéña hikôa Sinai. A yé ki jôl lipe li hikôa Sinai. (Man 3:1; Ndi 5:2)​—Béñge Apendis B3.

• Hultôl.

  A yé mpék u mbot ba bé lémés ni tik ngok, u bé i tôl prisi keñi i ngéda i njôp i Homa mpubhaga. Ba bé sébél yo le “hultôl i mbagi” inyule i bééna Urim ni Tumim, le ba bé gwélél inyu yi mbagi i Yéhôva. (Man 28:15-30)​—Béñge Apendis B15.

I

• I ba ha.

  Ikété minlôñ minhogi mi Bitilna Bipubi ni hop Grikia, bini bibuk bi mpôdôl ngéda Yésu a yé Kiñe Ane i Nyambe nyoo i ngii munu dilo di nsôk di hiai hini. Libak le Kristô a yé ha, li nkobla ndik bé le a nlo, mbus a pala témb, ndi li nkobla le a’ nom jôga li ngéda.​—Mat 24:3.

• I ke minkôm.

  Hala a yé ngéda ba nyémbél bôt gwét, ba héya bo i loñ yap, ba leñ bo i loñ ipe. I buk i ni hop Lôk Héber i nkobla le “maké.” Bon ba Israel ba bi ke minkôm ngélé iba. Bôt ba Asiria ba bi kena bôt ba ane i jôm li matén i minkôm; i mbus ngéda, bôt ba Babilôn ba kena bôt ba ane i matén ima i minkôm. Ngim bon ba Israel ba ba bi ke minkôm mu ngélé i yo iba, ba bi témb i loñ yap i ngéda kiñe Persia le Kirus a bé ane.​—2Bi 17:6; 24:16; Ésr 6:21.

• I tam bibéba.

  Ikété Bibel hala a nkobla le mut a nhéñha mahoñol, a nok njôhge ikété ñem inyu ntén niñ a bé niñ kôba, a tam bibéba gwé, tole a tam le a bi boñ bé ngim jam a lamga boñ. Bañga hielñem i nene i minson, i ntinde mut i héñha maboñok mé.​—Mat 3:8; Mns 3:19; 2Pé 3:9.

• Ilirikôn.

  I bé pes mbok yada i Rôma, i i bé ñombok i loñ Grikia i pes hiôñg. Mu maké mé, Paul a bi pam i Ilirikôn, ndi Bibel i nkal bé too a bi téé likalô nyoo. (Rôm 15:19)​—Béñge Apendis B13.

• Israel.

  A bé jôl Nyambe a bi ti Yakôb. Hala nyen ba bi yiga sébél mbôda yé yosôna. Ba bé béna sébél mbôda i 12 bon bôlôm ba Yakôb le bon ba Israel, ndap Israel, litén li Israel, tole Lôk Israel. Ba bé sébél yak jôm li matén ma Israel i ane i ñombok le Israel, yon i bi bagla ni lôk kéé yap i ane i nwelmbok; i mbus ngéda ba bi kahal gwélél i jôl li inyu sébél minhook mi bikristen, “Israel i Nyambe.”​—Gal 6:16; Bib 32:28; 2Sa 7:23; Rôm 9:6.

J

• Jél.

  Soso mbiñ i i téé, i nidik ndap, tole yom i i nsal nlélém bôlô. Ngim mangéda, ba bé ba téé jél inyu bigda ngim jam. Salômô a bi gwélél mél inyu oñ témpel ni mandap ma kiñe. Bihaiden bi bé gwélél mél mapubhaga  inyu bégés bikwéha bi banyambe. Ngim mangéda, Lôk Israel i bi nigle i lem i. (Bak 16:29; 1Bi 7:21; 14:23)​—Béñge HIKÔTÔ.

• Jél lipubhaga.

  Jél li li mbéna ba ni ngok, i nene le li bé yimbne i nsuda, li bak ki yimbne i Baal tole i bikwéha bi banyambe bape.​—Man 23:24.

• Jimb lipubi.

  Pand yada i bitééne bi Nyambe, i sôli letee a solol yo i ngéda i nlémél nye; a nsoolene ndik yo i bôt a mpohol.​—Mar 4:11; Kôl 1:26.

• Jôga jada ikété jôm.

  A yé i ngéda ba nkap ngim yom jôm li môga, ndi ba ti jôga jada mu kiki nsul, téntén inyu mam ma base. (Mal 3:10; Ndi 26:12; Mat 23:23) Mbén Môsi i bé kal le hiki nwii ba nlama ti Lôk Lévi jôga jada ikété jôm li libumbul, li mintômba, ni li nyaga. Gwom Lôk Lévi i bé i kôhna, yak bo ba bé ba ti biprisi bi lihaa li Arôn jôga jada ikété jôm inyu nit bo. Bôt ba bé ti ki jôga jada ikété jôm inyu gwom bipe. Bikristen bi ta bé nyégsaga i ti jôga jada ikété jôm.

• Juu li bisesema.

  Li yé homa le ba ñoñ ni ték, ngok, bipes bi liaa tole yom le ba mbañ ni kék, ba nyimbil kei, ba hoo yo mu; mu nyen ba bé sémél bisesema tole binjinjiñ inyu bégés banyambe. Man “juu li gôl” inyu sem binjinjiñ a bé ikété tuñ bisu i lap ni i témpel. Ba bi bañ jo ni kék, ba hoo jo gôl. Soso “juu li mamuna” inyu sem bisesema bi ntul i hié a bé i mbégdé ikété kotoo. Yak bôt ba kwéha base ba bé gwélél muu ma bisesema. (Man 27:1; 39:38, 39; Bib 8:20; 1Bi 6:20; 2Mi 4:1; Luk 1:11)​—Béñge Apendis B5 ni B8.

• Juu likeñi; juu li hiuu.

  A yé juu ba ngwélél inyu nyimbil gôl tole kei; ba ngwélél ki jo inyu bôm dibee di biték le ba mma. Ikété Bibel, i nya muu ini i bé bañak ni brik tole ni ngok. Juu inyu bôm dibee tole inyu nyimbil kei i gwé ki jôl le bup hiuu tole juu li hiuu.​—Bib 15:17; Dan 3:17; Mas 9:2.

• Kaat kôgôô i nuga.

  Kôgôô i ntômba, i kembee, tole i man nyaga. Ba bé yilha yo kiki lipep het mut a nla tila. Bikaat bi kôgôô i nuga bi bé nom iloo papirus, ba bi gwélél gwo inyu boñ minhôôk mi bikaat het ba bi tila Bibel. I nene le i bikaat bi kôgôô i nuga Paul a bi bat le Timôtéô a lona nye bi bé bipes bi Bitilna ni hop Lôk Héber. Ngim minhôôk mi bikaat ba bi léba i Lom Nwoga mi yé ni bikôgôô bi nuga.​—2Ti 4:13.

• Kab.

  I yé hihéga ba bé gwélél i hégél gwom bi bi yé minluñ minluñ. Di nhégda le kab yada i yé 1,22 lita inyule di nyi kab yañeñ i mboñ bath yada. (2Bi 6:25)​—Béñge Apendis B14.

• Kaisa.

  Jôl li lihaa jada i Rôma; li bi yila tel i baane ba Rôma. Bibel i nsima môl ma Agustô, Tibériô ni Klaudiô. To hala kiki i nsima bé jôl li Nérô, ndi yak nye a bééna tel i Kaisa. Bitilna Bipubi ni hop Grikia bi ngwélél i jôl lini le “Kaisa” inyu pôdôl ngomin tole loñ.​—Mar 12:17; Mns 25:12.

• Kak.

  I yé ntén litôwa u u gwé makôô ima le hosi i ñôt, ba bé gwélél yo inyu begee gwom ni inyu gwét.​—Man 14:23; Bak 4:13; Mns 8:28.

• Kaldéa; bôt ba Kaldéa.

  I jôl lini li bé ndugi jôl li loñ ni li bôt ba bé yééne mu nkoñ u yé bebee ni homa lom Tigre ni lom Ufraté ba nsul tuye. I mbus ngéda, i jôl lini le “bôt ba Kaldéa” li bi yila jôl li ntôñ u bayimam wada, ba bééna njoñ yi, ba yik miñañ mi kôba, manyiñgha ma tjôdôt, ni ngandak mahop; ndi ba bé boñ makañ, ba wanak yak tjôdôt inyu bo ngambi.​—Ésr 5:12; Dan 4:7; Mns 7:4.

• Kanaan.

  Nlal Nôa wada, a bé man munlôm nu Ham nu nyônôs ina. Mbôda Kanaan i bi bôl, i yila 11 matén  ma ma bi sôk kôdôl nkoñ u yé i pes likôl i tuye Méditérané, ipôla Égiptô ni Siria. Nkoñ u won ba bé sébél le “loñ Kanaan.” (Lév 18:3; Bib 9:18; Mns 13:19)​—Béñge Apendis B4.

• Kasia.

  I yé nunumba i i bé lôl i mbabi i e yada i i yé nlélém lihaa ni e hiomi. Ba bé gwélél ki yo ngéda ba nlamb môô mapubhaga.​—Man 30:24; Tj 45:8; Ézé 27:19.

• Kéhi moo i ngii.

  Ba bé ba kéhi mut moo ngii inyu unda le ba nti nye nson tôbôtôbô, tole inyu sayap nye, inyu mbuubaha nye, tole inyu boñ le a kôhna mbuu mpubi.​—Man 29:15; Ñbt 27:18; Mns 19:6; 1Ti 5:22.

• Kék.

  I bé mbiñ i téé i het ba bé kéñél mboñbéba. Ngim biloñ i bé gwélél yo inyu nol mut ni inyu bamb mim wé le ndi hala a ba mabéhna inyu bôt bape, tole inyu wéha ngim bôt nyuu. Bôt ba Asiria ba ba bé gwés ba nkôp matjél, ba bé ba pom kék, ndi ba som yo bôt ba ngwel minkôm, ibôdôl isi libum ikepam i tôl, i bôt ba ba bak yômi, mbus ba péni bo i mbamba. Ndi mbén Lôk Yuda i bé kal le, i mut a mboñ mam ma bilim kiki bo liôbôs Nyambe jôl tole libégés bisat, ba ñôm nye ngok letee a wo tole ba nol nye ni njel ipe, mbus ba péni mim wé i kék tole i e le hala a bane bôt bape mabéhna. (Ndi 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Lôk Rôma yo i bééna lem i kañ mboñbéba i kék, i yék nye nyoo inyu ndék dilo le njôghe, nyus, njal ni lék i hiañgaa bi pendel nye. Mangéda mape, ba bé ba tômôl moo ni makôô ma mboñbéba i kék, hala nyen ba bi nol Yésu. (Luk 24:20; Yh 19:14-16; 20:25; Mns 2:23, 36)​—Béñge KÉK NJIIHA.

• Kék inyu bak dikôô.

  A yé bikék i het ba bé téñ dikôô le ndi ba bak tjo inyu bañ mabadô.​—Man 39:27.

• Kék njiiha.

  Buk hop Grikia le staurôs, i nkobla le nkum tole mbiñ kiki i ba bi gwélél inyu nôlôl Yésu. Yom yo ki yo i ñunda bé le i buk ini i nkobla le mbasa, kiki bo i mbasa bihaiden bi bé gwélél i base yap nwii ndi nwii ilole Kristô a nlo. “Kék njiiha” a yé bibuk bi kôli inyu kobol staurôs, inyule staurôs yon Bibel i ngwélél inyu pôdôl njiiha, njôghe ni wonyuu banigil ba Yésu ba bé lama kôhna. (Mat 16:24; Héb 12:2)​—Béñge KÉK.

• Kel ngôôba.

  Hilo hi bé bôk i bisu bi kel Sabat, hi bé hilo Lôk Yuda i bé gwélél inyu kôôba ngand. Kel ngôôba i bé mal i kel di nsébél len le ngwa koo, hiañgaa hi ma nañal. Ha ngéda i nyen Sabat i bé bôdlene. Inyu Lôk Yuda kel i bé bôdôl kôkôa, i malak i kôkôa i hilo hi noñ.​—Mar 15:42; Luk 23:54.

• Kémôs.

  Nyambe nu bisu nu Lôk Môab.​—1Bi 11:33.

• Kérubim.

  Bikérubim bi yé biañgel bi bi gwé tel ikeñi ni nson u tôbôtôbô. Bi yé maselna ni bisérafim.​—Bib 3:24; Man 25:20; Yés 37:16; Héb 9:5.

• Kiñemuda nu Ngii.

  Tel i nyambemuda le bon ba Israel ba bé bégés i dilo di Yérémia, i ngéda ba bi kôm Yéhôva mbus. Ngim bayimam i nkal le nyen a yé Istar (Astarté). Nlélém nyambemuda u won bôt ba Suméria ba bé bégés i ngéda kôba, ba séblak nye le Inanna, hala wee “Kiñemuda nu Ngii.” Bôt ba bé hoñol le nyen a nti bon. Bayimam ba bi koba matila i loñ Égiptô ma ma nsébél Astarté le “Bañga nyañgô nu ngii.”​—Yér 44:19.

• Kislev.

  I mbus manyodi map ma minkôm i Babilôn, hala nyen Lôk Yuda i bi sébél sôñ i nyônôs bôô i kalénda i base yap; yon i yé sôñ aa i kalénda i minson mi nwom. I mbôdôl i ñem u sôñ Maye sép, hala wee sôñ 11; i malak i ñem u sôñ Libuy li nyéé, hala wee sôñ 12. (Néh 1:1; Sak 7:1)​—Béñge Apendis B15.

•  Konangoo i mbuma ñañ.

  I bibuk bini bi nlôl ni buk i hop Grikia i i mpôdôl jam li li yé lilam, li li ne i mis. Ba mbéna gwélél i buk ini inyu pôdôl likébla mut a nti ni ñem nlam. I ngéda i buk ini i mpôdôl konangoo i mbuma ñañ i Nyambe, i ntoñol likébla Nyambe a nti ni loñgeñem ibabé i bem nsaa tole yom yo ki yo mu mbus. Jon di nla kal le i buk ini i mpôdôl lem i mut nu a nkap ngandak, gwéha keñi ni loñgeñem i Nyambe inyu bôt ba binam. I buk hop Grikia ini i nla ki kobla le “likébla ni ñem nlam” tole “jam u mbôñôl mut yañga,” hala wee mut nu a gwé lem likap a nti mut numpe likébla li a kôli bé kôhna, a nla bé to sal inyu kôhna jo.​—2Ko 6:1; Éfé 1:7.

• Kop nson.

  Kei mut a bé begee i bituu gwé, a ma kéhi mbegee hiki lisuk, tole kék ba bé ha i joo li binuga bi nson biba (téntén nyaga) inyu hémb gwo i ngéda bi ñôt sélél i wom tole kak. Kiki minkol mi bé béna gwélél kop nson inyu begee mambegee ma nyét, i bi sôk yila yimbne i libak li nkol, yimbne i ndééñga ni i ndutu, ni yimbne i mut a yé isi ane i mut numpe. I héya tole i bôk kop nson i mut i bé kobla le u nhéya nye i ndutu, ndééñga ni bôlô njok.​—Lév 26:13; Mat 11:29, 30.

• Kor.

  A yé ngim hihéga ba bé gwélél i hégél gwom bi bi yé minluñ minluñ tole mis mis, ni bi bi yé malép malép. Hihéga hi bath hion hi nhôla bés i yi le kor yada i yé 220 lita. (1Bi 5:11)​—Béñge Apendis B14.

• Kotoo.

  I bé mbégdé i lap i i bé ikété lipénd; i mbus ngéda, ba bi bôñgôl ngandak bikotoo tole bahoma ba ba bé nkéñék mu mapañ ma témpel yomede. Juu li bisesema li bé ikété kotoo i lap; i mbus ngéda, li ba ki ikété kotoo i témpel. (Béñge Apendis B5, B8, B11.) Bibel i mpôdôl ki bikotoo bi mandap ni bi biyale.​—Man 8:13; 27:9; 1Bi 7:12; Es 4:11; Mat 26:3.

• Kristen.

  A yé jôl Nyambe a bi ti banigil ba Yésu Kristô.​—Mns 11:26; 26:28.

• Kristô.

  A yé tel i Yésu i i nlôl ni buk i hop Grikia le Khristos; i nkiha ni buk i hop Lôk Héber i i nkobla le “Mésia,” tole “Nhook.”​—Mat 1:16; Yh 1:41.

L

• Lap.

  Ndap libadô le bon ba Israel ba bé gwélél i bégés Nyambe i ngéda ba bi nyodi i Égiptô. Ba bé nongol yo, ba ken-ga yo bahoma bahoma. Nkuu Malômba u u yé yimbne le Yéhôva a bé lôñni bo u bé mukété lap. Mu lap i nyen ba bé sémél bisesema, ba béghak Nyambe. Ngim mangéda ba bé sébél yo le “ndap libadô i likoda.” I bé mboñok ni bikék le ba nhô ni mabadô ma loñge bôñgô ma ma bééna bititii bi bikérubim. I bééna bituñ biba, ba bé sébél tuñ i bisu le Homa mpubhaga, ba séblak tuñ i nyônôs iba le Homa a nlôôha mpubhaga. (Yôs 18:1; Man 25:9)​—Béñge Apendis B5.

• Lepton.

  I ngéda ba bé tila Bitilna ni hop Grikia, lepton i bé tjañtjañ nu Lôk Yuda nu a bé ntitigi iloo batjañtjañ bobasôna, a bé le a ba ni mamuna tole ni bronz. I ngéda batjañtjañ ba yé ngandak, ba nkal le Lepta. Moni mi nwon Bibel ipe i nsébél le “disiinaga di moni.” (Mar 12:42; Luk 21:2; matila isi lipep.)​—Béñge Apendis B14.

• Lévi; Lôk Lévi.

  Lévi a bé man munlôm nu yônôs aa Yakôb a bi bana ni nwaa wé Léa; ba bi sébél yak litén jé hala i mbus ngéda. Bon bé bôlôm bo baa bon ba bi bot mandap ma bikôkôa maa ma Lôk Lévi. Ngim mangéda, Bibel i ngwélél i jôl lini le “Lôk Lévi” inyu pôdôl litén li Lévi, u héya biprisi bi mbôda Arôn. Litén li Lôk Lévi li bi kôhna bé ngababum to yada i Hisi hi  likak, ndi Lôk Lévi i bé i yiine ikété 48 bitison bi bi bé i minkoñ mi matén mape.​—Ndi 10:8; 1Mi 6:1; Héb 7:11.

• Léviatan.

  Jôl li nuga i i niñil i malép. Ikété ngandak minlôñ mi Bibel, hiki homa ba mpôdôl i nuga ini, ba mpôdôl yak malép. I kaat Hiôb 3:8 ni 41:1, i nene le hikômbat hion ba mpôdôl, tole nuga malép ipe i i yé ikeñi, i ban-ga ki ngui. I kaat Tjémbi 104:26, bebek le ntén u njok hiobi won Bibel i mpôdôl ha. Ngim mangéda, Bibel i nyoñ hihéga hi Léviatan inyu pôdôl yom ipe; ha ngéda i, di nla bé yi imbe nuga Bibel i mpôdôl.​—Tj 74:14; Yés 27:1.

• Libadô.

  Li bé libadô lilam li li bé mbañak ni mimbagak mi minkôô, ba mage ki bititii bi bikérubim mu ngii. I libadô li jon li bé bagal Homa mpubhaga ni Homa a nlôôha mpubhaga ikété lap lôñni ikété témpel. (Man 26:31; 2Mi 3:14; Mat 27:51; Héb 9:3)​—Béñge Apendis B5.

• Libañ (dikôa di).

  Mbok dikôa yada nyoo i loñ Libañ. I loñ ini i gwé mambok ma dikôa ima, mbok dikôa le Libañ i pes hiôñg, mbok dikôa le Anti-Libañ i pes likôl. Tegep mbok i i yé ñemkété u mambok ma mo ima, i nha bijek ngandak. Mbok dikôa le Libañ i yé munu ngwañ tuye Méditérané, hikôa hié hi hi nlôôha ba i ngii, hi yé 3 100 méta. I ngéda kôba, loñ Liban i bé nyonok ni bie bi sidar, i biloñ bi bé ha bebee bi bé yéñ bie bi ngandak. (Ndi 1:7; Tj 29:6; 92:12)​—Béñge Apendis B7.

• Libebe li Salômô li li bééna ngandak mél.

  Ikété témpel i dilo di Yésu, libebe lini li bé homa nu a bééna nyôl het bôt ba bé kil, a bé i pes likôl i kotoo bisu ngéda mut a njôp i témpel; bôt ba bé hoñol le libebe lini li bi ôña ni mabap ma nlômbi témpel Salômô. Yésu a bi kil mu libebe li ‘i ngéda lihep,’ yak bikristen bi bisu bi bi kodba mu inyu bégés Nyambe. (Yh 10:22, 23; Mns 5:12)​—Béñge Apendis B11.

• Libii inyu tôôs bum i manyañ.

  A yé lem i ngéda kôba i i bi jôp i mbén Môsi. Lem ini i bé le mut a mbii yik i manyañ nu a ngwal bé inyu boñ le jôl li manyañ li lém bañ.​—Bib 38:8; Ndi 25:5.

• Liemb.

  Mut nu a mbôñôl ngui i nlôl ni mimbuu mimbe.​—2Mi 33:6.

• Likai.

  Buk Bibel i ngwélél inyu pôdôl ngandak bibebela bi bi nañ ndigi i bahoma ba yé kiki jañga tole tataba. Libim li ngéda, kai ba nyéñ pôdôl i nséblana ni hop Latin le Arundo donax.—(Hiô 8:11; Yés 42:3; Mat 27:29; Mas 11:1)​—Béñge LIKAI INYU HEK GWOM.

• Likai inyu hek gwom.

  Li bé ap dikéñéé di moo disamal. Hala a mboñ 2,67 méta ibale di ngwélél hikéñéé hi woo, tole 3,11 méta ibale di ngwélél hikéñéé hi woo hikeñi. (Ézé 40:3, 5; Mas 11:1)​—Béñge Apendis B14.

• Likak.

  Li yé mbônga u u nlôl mut i matihil ma ñem, het a mbôn Nyambe le a ga boñ ngim jam, le a ga ti ngim likébla tole sesema, le a ga gwel ngim nson tole a ga tjél boñ ngim mam ma ma yé bôt bobasôna kunde. Likak li gwé ngui kiki soñ le ba nkum.​—Ñbt 6:2; Ñañ 5:4; Mat 5:33.

• Likébla ba ndéñgés.

  Inyu ti likébla lini, i mut a nsômbôl ti likébla a mbegee jo i moo mé, prisi i ha moo mé isi moo ma mut nu, ndi ba kahal ndéñgés likébla li, ba ken-ga ni bisu, ba témbnaga ni mbus. Prisi yomede i bé ki le i yoñ likébla inyu ndéñgés jo. Ba bé boñ hala inyu unda le ba mbii likébla jap i bisu bi Yéhôva.​—Lév 7:30.

• Likébla li wai.

  Li bé wai i ba bé kôp i juu li bisesema, li bé kiha ni libim li makébla mape. Paul a bi gwélél hihéga hi likébla li wai inyu unda le  a yé bebee i ti nyemede nkikip inyu bikristen.​—Ñbt 15:5, 7; Flp 2:17.

• Likoda.

  Li yé ntôñ bôt u u nkodba inyu ngim njom tole ngim nson. Ikété Bitilna ni hop Lôk Héber, i buk ini i mbéna pôdôl litén li Israel. Ikété Bitilna ni hop Grikia, i buk ini i mpôdôl bikristen bi ngim tison tole libôga; ndi libim li ngéda i mpôdôl bikristen bi nkoñ ’isi wonsôna.​—1Bi 8:22; Mns 9:31; Rôm 16:5.

• Likoñ.

  Mbôñgô kék u u bééna mpomok kei i lisuk jé, batat bémba ba bé gwélél wo inyu kiha bilém. Ba nhégha likoñ ni bibañga bi mut pék bi bi nla tinde mut i yoñ makidik malam. I lipôdôl lini le “i bép kôô i minsoñ mi makoñ” li nlôl ni liboñok li nlôm nyaga nu a yé ndok, a ntjél ke to hala kiki ba ôm nye likoñ, a leñek pal i mbus; hala a bé babaa nye.​—Mns 26:14; Bak 3:31.

• Likum soñ.

  Li yé ngéda mut a nsane hiwiye le ngim jam i yé maliga, tole li yé ngéda mut a nti likak li ngui le a’ boñ ngim jam tole a’ boñ bé ngim jam. Libim li ngéda, a yé likak ba nti mut nu a ñane bôt bape, téntén likak mut a nti Nyambe. Yéhôva a bi kum soñ inyu yidis malômbla a bi boñ ni Abraham.​—Bib 14:22; Héb 6:16, 17.

• Likwee.

  Li yé i ngéda ba nhéya koo i lisuk li nsude u munlôm. Abraham ni mbôda yé ba bi kôhna oda le ba boñ hala, ndi bikristen bi ta bé nyégsaga i boñ hala. Bibel i ngwélél ki i buk ini le likwee inyu pôdôl ngandak mam ipe.​—Bib 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

• Lilôli; yom i nlol.

  I buk ini i mpôdôl ngandak bikai bi bi nlol, ndi bi numbuk loñge. Bibel i nyoñ hihéga hi lilôli inyu pôdôl bikuu bi nlôl i mam mabe kiki bo ndéñg, i yila nkol u ngim jam, ngitelepsép ni ndogbene Nyambe. I lilôli kaat Masoola 8:11 i mpôdôl, li yé mbôñ i i nlol (ni hop Pulasi le “absinthe”). Ba bé yôñôl lilôli lini i ngim bie i i bé lol ngandak, i ban-ga mbôñ.​—Ndi 29:18; Bin 5:4; Yér 9:15; Amô 5:7.

• Linyaa.

  Muda numpe munlôm a bééna, bebek a bé ndugi nkol wé.​—Man 21:8; 2Sa 5:13; 1Bi 11:3.

• Litidil; tét.

  Tét blé i yé bôlô i bagal nso blé tole nso u kôn ni kôgôô yé tole ni nkénd wé; litidil li bak i homa bôlô i i nséla. Litét li bé bôlô moo, ba bé bép blé ni kék, ndi i ngéda blé i bé ngandak, ba bé gwélél bisélél bi tôbôtôbô kiki bo ngim libam i i nkohol mis ma blé, ngim nkok tole ngok i i yé ngiiña le bilém bi ñôt munu ngii blé. I ngéda kôba, ba bé kôp mimbom mi blé isi, i homa nu a yé ngiiña le bisélél bini bi tagbene mu ngii; homa nu nyen ba nsébél le litidil, ba bé oñ nye i ngii hikôa het mbebi i ntagbe ngandak.​—Lév 26:5; Yés 41:15; Mat 3:12.

• Litjañgbene Nyambe.

  I buk i hop Grikia ini le apôstasia i nlôl ni buk ipe i i nkobla le “i telep haa ni.” I nla ki kobla le “i ke yom ngwéé, i tjôô, tole i kolba.” Ikété Bitilna Bipubi ni hop Grikia, i bibañga bini le “litjañgbene Nyambe” bi ngwéélana ndugi inyu pôdôl bôt ba ntjôô bañga base.​—Bin 11:9; Mns 21:21; 2Té 2:3.

• Lô; mut lô.

  Lô i yé béba kon u kôgôô nyuu. Ikété Bitilna, i kon u u ta bé kon di nsébél i len ini le lô, inyule u bé u gwel ndik bé bôt ba binam, ndi yak mbot ni mandap. Ba nsébél i mut a gwé i kon u le mut lô.​—Lév 14:54; Luk 5:12.

• Lôg.

  Hihéga hi hi bé hititigi ikété dihéga tjodisôna ba bé gwélél inyu hégél gwom bi bi yé malép malép. I kaat i Lôk Yuda ini le Talmud i nkal le u nkap hin yada 12 ngélé inyu kôhna lôg yada, hala a nkobla le lôg yada i yé 0,31 lita. (Lév 14:10)​—Béñge Apendis B14.

•  Lôk Héber (man; hop).

  Abram (Abraham) nyen ba bi sébél le “man Lôk Héber” inyu ngélé bisu i boñ maselna ipôla nye ni Lôk Amôr i i bé yééne nye ipañ. Ba bi yiga gwélél yo inyu pôdôl mbôda Yakôb, nlal Abraham; ni inyu pôdôl hop wap. I ngéda Yésu, hop Lôk Héber u bé gwélél ngandak bibuk bi hop Araméa. Hop Lôk Héber won Kristô ni banigil bé ba bé pot.​—Bib 14:13; Man 5:3; Mns 26:14.

M

• Maboñok mabe ngi wonyuu.

  I bibuk bini bi nlôl ni buk i hop Grikia le aselgeia, bi mpôdôl maboñok ma ma mbôk mbén Nyambe, ma undga ki lipamal ni diyana di mut a mboñ mo; maboñok ma nya mut ini ma ñunda le a nyan tole a nkôôba tjél nôgôl matiñ ma Bibel, ni bôt ba gwé kunde. I bibuk bini bi mpôdôl bé hisiina hi béba lem.​—Gal 5:19; 2Pé 2:7.

• Maéya.

  Ma yé i ngéda mut a nok njôghe inyule mut a nwo nye tole bikuu bipe bi nkwél nye. I ngéda kôba, bôt ba bééna ngim ngéda inyu ee mut wap. Bôt ba bé ee makeñi, ba habga mambot ma tôbôtôbô, ba kôbôk libu i ngii miño nwap, ba padak mambot map, ba bébék tôl yap. Ngim mangéda, ba bé saa bôt inyu ee i kel majôna.​—Bib 23:2; Ést 4:3; Mas 21:4.

• Mahalat.

  Buk i i yé i bibôdle bi Tjémbi 53 ni 88. I nene le i yé buk i bakôt nsik. Bebek le i nlôl ni buk i hop Lôk Héber i i nkobla le “tomb; kwo kon.” I bé lama unda le nsik u nkônha ngoo, hala a nkiha ni mam ma ma nkônha ngoo, ma ma yé mu tjémbi di tjo diba.

• Makañ; maada ni mimbuu mimbe.

  Maboñok ma bôt ba ba nhémle le i ngéda mut a nwo, nyuu minsôn yon i nwo ndi mbuu wé u nwo bé, u nla ki bana maada ni bôt ba binam, téntén ni mahôla ma mut nu a nkadba le a nla kwélés mimbuu mi bawoga. I buk ini le “makañ” i nlôl ni buk hop Grikia le farmakia, i i gwé ngobol bisu le “i gwélél bee, i gwélél hibañga.” I ngéda kôba, i buk ini i bé pôdôl bôt ba bé gwélél bee tole hibañga; ndi i mbus ngéda, ba kahal gwélél yo inyu pôdôl makañ inyule bôt ba makañ ba bé gwélél hibañga i ngéda ba nsébél mimbuu mimbe inyu ke liemb.​—Gal 5:20; Mas 21:8.

• Makébla ma konangoo.

  Ma bé makébla ba bé ti diyeyeba inyu hôla bo. I bibuk bini bi ta bé ikété Bitilna ni hop Lôk Héber, ndi mbén Môsi i bé ti bon ba Lôk Israel biniigana inyu yoñ ndun ni diyeyeba.​—Mat 6:2.

• Makédônia.

  Nkoñ i ñombok u loñ Grikia u u bi yila bañga nkoñ isi ane i Aléksandre Nunkeñi, u bi bana kunde letee ni ngéda bôt ba Rôma ba bi yémbél wo. Makédônia a bé pes mbok i loñ Rôma i ngéda ñôma Paul a bi ke i Érôpa inyu ngélé yé bisu. Paul a bi ke nyoo ngélé aa. (Mns 16:9)​—Béñge Apendis B13.

• Malal ma nyega.

  Bibañga bini bi nlôl ni buk hop Grikia le pornéia, hala wee malal momasôna ma ma ta bé kunde. Mukété di nla sima ndéñg, libambe, bongibiiba ba ba nlal, i lalna baso bôlôm tole baso bôda, ni i lalna binuga. Kaat Masoola i ngwélél bibañga bini kiki hihéga inyu pôdôl maada ma yé ipôla kwéha base hala wee “Babilôn Nunkeñi” ni biane bi nkoñ ’isi. Kwéha base i yé kiki muda libambe nu a neebe le baane ba lalna nye le ndi a kôhna ngui, énél ni lingwañ. (Mas 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mns 15:29; Gal 5:19)​—Béñge MUT LIBAMBE.

• Malkam.

  Nyambe nu bisu nu bon ba Amôn, bebek le nyen ba nsébél ki le Môlek. (Sôf 1:5)​—Béñge MÔLEK.

• Malômbla.

  Ma yé manôgla tole mayegna ipôla Nyambe ni bôt ba  binam, tole ipôla bôt iba, ba ba nôgla le ba mboñ ngim jam tole ba mboñ bé ngim jam. Ngim mangéda, manôgla ma bé le pes yada ndik yon i nlama yônôs i jam malômbla ma nkal (libim li ngéda, hala a bé mbônga). Mangéda mape, bipes gwo biba gwon bi bé lama yônôs i mam ba nôgla le ba mboñ. Handugi malômbla Nyambe a bi boñ ni bôt ba binam, Bibel i nsima ki malômbla ma ma bé bôña ipôla bôt, matén, biloñ, tole mintôñ mi bôt. Malômbla Nyambe a bi boñ ni Abraham, David, litén li Israel (malômbla ma mbén Môsi), ni Israel nu Nyambe (malômbla ma yondo) ma yé ikété malômbla ma ma nom ntandaa ngéda.​—Bib 9:11; 15:18; 21:27; Man 24:7; 2Mi 21:7.

• Mamélél ma hiai.

  Hala a yé ngéda i i nkena i lisuk li ngim hiai, tole li mam ma yé isi ane Satan. Ngéda mamélél ma hiai hini i yé nlélém ni ngéda Kristô a yé ha. Yésu a ga éga biañgel le bi “bagal bibéba bi bôt ni bôt ba téé sép” le ndi bi tjé bo. (Mat 13:40-42, 49) Banigil ba Yésu ba bé yéñ yi imbe ngéda “mamélél” mana m’a ba. (Mat 24:3) Ilole a ntémb i ngii, a bi bôn banigil bé le a ga ba lôñni bo letee i ngéda i i kola.​—Mat 28:20.

• Man David.

  Yésu nyen ba bé béna sébél hala. Liséblak lini li ñunda le nyen a yé nkôdôlbum nu malômbla ma Ane ma ma bé lama yon ni njel mut ndaye David.​—Mat 12:23; 21:9.

• Man Lôk Yuda.

  Jôl lini li bé inyu pôdôl mut nu a bé lôl i litén li Yuda i mbus tjiba i ane i jôm li matén ma Israel. (2Bi 16:6) I ngéda bon ba Israel ba nyodi minkôm i Babilôn, i jôl lini li bé pôdôl bon ba Israel bobasôna ba ba bi témb i loñ yap, ibabé i béñge limbe litén li Israel ba nlôl. (Ésr 4:12) I mbus ngéda, ba bé gwélél ki jo ni nkoñ ’isi wonsôna inyu boñ maselna ipôla bon ba Lôk Israel ni bôt ba biloñ bipe. (Ést 3:6) Yak ñôma Paul a bi gwélél i jôl lini kiki hihéga i ngéda a bé unda le bikadba inyu loñ tole inyu litén bi gwé bé nseñ ikété likoda li bikristen.​—Rôm 2:28, 29; Gal 3:28.

• Man mut.

  Yésu Kristô nyen ba bé sébél hala. Bibuk bini bi yé jam kiki bo môm juem ma ngélé ikété bikaat bi ntoñol niñ Yésu. Bi ñunda le hala kiki muda nyen a bi gwal nye, a bé yaga mut binam, ndi a bé bé hégél mbuu i i nyoñ nyuu minsôn inyu ngim ngéda. I bibuk bini bi ñunda ki le Yésu nyen a bé lama yônôs mbañ i yé ntilga i Daniel 7:13, 14. Bitilna ni hop Lôk Héber bi bi gwélél i bibuk bini inyu Ézékiel ni Daniel, inyu unda maselna ipôla Nwet nwin le Nyambe ni balegelnwin ba ba yé bôt ba binam.​—Ézé 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mañ; mañ mut.

  Nhôôlak mut u jôga li nwii, ndi ikété Bitilna, u yé mut nu a ñane tole a gwé nson u tôbôtobô ikété litén tole loñ. Ngim bihégél bi yé nyoo ngii le kaat Masoola i sébél le “mimañ.” Ini buk i hop Grikia le presbutérôs i nkobla le “mañ” i ngéda i mpôdôl i bôt ba gwé mbegee i kena likoda.​—Man 4:29; Bin 31:23; 1Ti 5:17; Mas 4:4.

• Mañ u likoda.

  A yé mut nu nson wé bisu u yé le a sôñ likoda, a tat ki jo kiki mut nu a ntééda mintômba. Ndoñi i bisu i buk ni hop Grikia le épiskôpôs i yé le mut a nsôñ, nu a ntat. Bibel i ngwélél i buk ini le “mañ” (presbutérôs) inyu pôdôl nlélém nson ikété likoda; ba ntéé mut “mañ u likoda” inyule a gwé bilem bilam bi bi ñunda le a yé nhôôlak i pes mbuu; a nlama ki béñge minson mi likoda.​—Mns 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pé 5:2.

• Mana.

  Bijek bi tôbôtôbô bi Lôk Israel mu 40 ma nwii ba bi tégbaha i  ñoñ. Yéhôva nyen a bi boñ hélha jam inyu ti mana. Hiki kegla, mi bé kwo ’isi handugi i kel Sabat, mi nen-ge i ngéda manwee ma num. Ngélé bisu Lôk Israel i bi tehe mana, i bi bat ni hop u Lôk Héber le: “Man hu?” Hala a nkobla le: “Kii i?” (Man 16:13-15, 35) Bibel i nsébél mana bahoma bape le “blé i nlôl i ngii” (Tj 78:24), “bret bi nlôl i ngii” (Tj 105:40), ni “bret bi mimpémba mi bôt” (Tj 78:25). Yésu a bi yon hihéga hi mana inyu toñle bôt ngim mam.​—Yh 6:49, 50.

• Mangén.

  Bi yé bipôdôl bi pék tole man ñañ nu a niiga ngim jam tole a nyelel yom i yé yaga maliga ni ndék bibuk. Mangén ma Bibel ma nla ba kiki bo lipôdôl li li ntinde i hek pék, tole kiki bo kôbi. Inyu kal ngim maliga, ngén i ngwélél bibuk bi bi ntihba ñem, ngim mangéda i ngwélél bititii. Bingéngén bipe bi bé béna gwéélana inyu yan ngim bôt tole inyu nol bo hiol.​—Ñañ 12:9; 2Pé 2:22.

• Maskil.

  Buk i hop Lôk Héber i i yé i bibôdle bi Tjémbi 13. Di ntibil bé yi kii i nkobla, bebek le i nkobla le “lipodok li mut nu a ñôt pék.” I mpôna buk ipe i hop Lôk Héber i i nkobla le ‘gwel nson ni pék.’ Ngim bayimam i nhoñol le i mpôdôl bebee le nlélém jam ni buk i bisu.​—2Mi 30:22; Tj 32:mbh (matila i bibôdle bi hiémbi).

• Matam ma bisu.

  Ma yé bisol bi ngéda libumbul; ma yé matam ma bisu le hisi, bie, tole binuga bi nti. Yéhôva a bi bat litén li Israel le li sémél nye matam ma bisu; ma bé le ma ba man nu bisu nu mut binam, tole nu nuga, tole matam ma bisu ma libumbul. Litén li Israel jolisôna li bé sémél Nyambe matam ma bisu i ngand i Bret bi ngi-séñha ni i ngand Pentékôt. Bibel i ngwélél ki bibuk bini le “matam ma bisu” inyu pôdôl Kristô ni banigil bé ba ba yé minhook.​—1Ko 15:23; Ñbt 15:21; Bin 3:9; Mas 14:4.

• Matila i bibôdle bi hiémbi (mbh).

  Matila ma ma ntoñol njee a bi tila hiémbi ni mam ma bi tinde nye i tila hio; ma ntoñol ki lelaa ni imbe ngéda ba nlama tôp i hiémbi hi, ma kalak ki inyuki ba nlama tôp hio.​—Béñge bibôdle bi Tjémbi 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Mbam.

  Ngok tole bon ba bikék ba bé gwélél inyu yoñ ngim makidik. Ba bé pôgôs mbam ikété man bot, tole mpék mbot. I mbam i nkwo tole i i mbôk pam yon i ñunda makidik ba nlama yoñ. Ba bé ba bôk ba soohe ilole ba nleñ mbam.​—Yôs 14:2; Tj 16:5; Bin 16:33; Mat 27:35.

• Mbañ.

  I yé nwin u nlôl yak Nyambe; i yé ngéda Nyambe a nyeelene mut sômbôl yé tole ngéda a nkal mut le a añal yo. Mbañ i nla ba biniigana bi ntoñol kii i yé loñge ni béba, mbén Nyambe tole bikéheene gwé, tole i mam m’a yik lo.​—Ézé 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pé 1:20, 21.

• Mbén.

  I ngéda ba ntila i buk ini ni “M” nkeñi, wee ba mpôdôl mbén Môsi tole bikaat bitan bi bisu bi Bibel. I ngéda ba ntila i buk ini ni “m” ntitigi, wee ba mpôdôl mbén yada mu mbén Môsi tole litiñ jada.​—Ñbt 15:16; Ndi 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Mbén Môsi.

  I yé Mbén Yéhôva a bi ti Lôk Israel ni njel Môsi i nwii 1513 B.N.Y. i ngéda ba bé i ñoñ Sinai. Ba mbéna yak sébél bikaat bitan bi bisu bi Bibel le mbén Môsi.​—Yôs 23:6; Luk 24:44.

• Mbiñ ipubhaga.

  I buk i hop Lôk Héber ini le asherah i yé (1) mbiñ i i yé nyambemuda le Aséra, nu bôt ba Kanaan ba bé hémle le nyen a nti bon; (2) ôñgba i nyambemuda nu le Aséra. Mbiñ ipubhaga i bé i téé bitétéé, i bak mbañak ni kék. Ndi i bé le i ba yañga mbiñ le ba ntjo bé tole ngim e.​—Ñbt 16:21; Bak 6:26; 1Bi 15:13.

•  Mbôgi.

  I mbuk ini le “Mbôgi” (ni “M” nunkeñi) i mbéna mpôdôl jôm li mambén li li bé mu dibamha di ngok diba Nyambe a bi ti Môsi. Bibel i nsébél ki lap le “ndap libadô i Mbôgi.”​—Man 31:18; Ñbt 17:7.

• Mbôgna.

  Ngobol i buk Grikia ba nkobol hana i yé le “Ñéga nu bisu.” I mpôdôl nson u Yésu Kristô kiki a nkobol bôt ba ba ntéñbe ni Nyambe, a héya bo libak li kwéha li li nlona nyemb, a éga bo i njel niñ boga.​—Mns 3:15; 5:31; Héb 2:10; 12:2.

• Mbôkgwéé.

  I buk ini i nkobla le man munlôm nu mañ (man munlôm nu isañ mbai ndi nu nyañ mbai bé). I ngéda Bibel i bé tilba, mbôkgwéé a bééna tel i lipém ikété lihaa; nyen a bé a yila isañ mbai i mbus nyemb isañ. Yésu a yé mbôkgwéé nu Yéhôva, ndi a yé ki mbôkgwéé ikété bihégél gwobisôna ni mbôkgwéé ikété bawoga. Bibel i ngwélél ki i buk ini inyu pôdôl man nu bisu nu nuga nu a yé nlôm.​—Man 11:5; 13:12; Bib 25:33; Kôl 1:15.

• Mbuu.

  Buk i hop Lôk Héber le ruach ni i hop Grikia le pneuma, bi nkoblana libim li ngéda le “mbuu,” ndi ba nla kobol gwo ni bibuk bipe. Gwobisôna bi mpôdôl ngim yom mut binam a nla bé tehe ni mis ndi i nyiba ni minson i yom ini i mboñ. Bi nla pôdôl (1) mbebi, (2) ngui niñ i i yé ikété bihégél hana ’isi, (3) ngui mahoñol ma ñem mut, yon i ntinde nye i bana ngim lipodok ni ngim liboñok li mam, (4) bipôdôl bi bi nlôl yak ngim yom i i nene bé ni mis, (5) bihégél bi mbuu, ni (6) ngui Nyambe tole mbuu mpubi.​—Man 35:21; Tj 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Mbuu mpubi.

  U yé ngui i i nene bé ni mis, yon Nyambe a bi gwélél inyu yônôs ngôñ yé. I ngui ini i yé mpubi inyule i nlôl yak Yéhôva, nu yak nye a yé mpubi, a bak ki a téé sép i likala li nsôk, ni inyule Nyambe a ngwélél yo inyu boñ mam ma pubi.​—Luk 1:35; Mns 1:8.

• Média; bôt ba Média.

  Sôgôlsôgôl wap a bé le Madai, man Yafet; ba bé yééne i tegep mbok i i yé i ngii dikôa, i tegep mbok i yon i bi yila loñ Média. Nyoo nyen loñ Irañ i yéne i len ini. Bôt ba Média ba bi nôgla ni bôt ba Babilôn inyu yémbél Asiria gwét. Ha ngéda i, loñ Persia i bé pes mbok yada i ane Média, ndi Kirus a bi kolba ane i Média. Sôk i nsôk, biane bi gwo biba bi bi adba inyu yila ane yada le Média ni Persia, yon i bi yémbél Babilôn gwét i nwii 539 B.N.Y. Bôt ba Média ba bé i Yérusalem i kel Pentékôt i nwii 33 N.Y. (Dan 5:28, 31; Mns 2:9)​—Béñge Apendis B9.

• Mérôdak.

  Nyambe nu bisu bôt ba tison Babilôn ba bé bégés. Ngéda kiñe Babilôñ ni mpémés mambén le Hamurabi a bi yilha tison Babilôn nyañ nkoñ i ane i Babilôn, ngandak bôt i bi bôdôl bégés Mérôdak (Marduk). Sôk i nsôk, bôt ba bi bôdôl bégés Mérôdak iloo banyambe ba bé bégés i ngéda bisu, Mérôdak a yila nyambe nu bisu i base i Babilôn. I mbus ngéda, ba bi héñha jôl le Mérôdak (tole Marduk) ni ngédi ini le “Bélu” (“Nwet”), kayéle bôt ba bé béna sébél Mérôdak le Bel.​—Yér 50:2.

• Mésia.

  I buk ini i nlôl ni buk u hop Lôk Héber i i nkobla le “i hoo” tole “nhook.” Nlélém buk won hop Grikia i nkobol le “Kristô.”​—Dan 9:25; Yh 1:41.

• Miktam.

  Buk i hop Lôk Héber i i yé i bibôdle bi Tjémbi disamal (Tj 16, 56-60). Di ntibil bé yi kii i buk i i nkobla, ndi i nene le i gwé maada ni buk ini le “matila.”

• Milion.

  Yon ba bé gwélél inyu hek méta, i buk Grikia ini i nene ndigi ngélé yada ikété Bitilna ni hop Grikia, i kaat  Matéô 5:41; bebek le Bibel i ngwélél milion hana inyu pôdôl “mile” i Rôma i i bé ap jam kiki bo 1 479,5 méta.

• Milkom.

  Nyambe wada bôt ba Amôn ba bé bégés, bebek le nye ki nyen ba nsébél le Môlek. (1Bi 11:5, 7) I mamélél ma ane yé, Salômô a bi ôñôl i kwéha nyambe ini bahoma ba nyôgi.​—Béñge MÔLEK.

• Milô.

  Buk i hop Lôk Héber i i nlôl ni buk ipe i i nkobla le “yônôs.” Ngobol Bibel ni hop Pulasi le La Septante i nkobol yo le “ndap mapénd ma ngui.” I nene le a yé ngim homa tole ngim ndap i i bé i Nkoñ u David, ndi di ntibil bé yi kii i bé ha i homa nu.​—2Sa 5:9; 1Bi 11:27.

• Mimbuu mimbe.

  Mi yé bihégél bi mbuu, jon di nla bé tehe nwo, mi yé béba, mi ban-ga ki ngui i nloo i bôt ba binam. Kaat Bibôdle 6:2 i nsébél nwo le “bon ba bañga Nyambe,” ndi kaat Yuda 6 i nsébél nwo le “biañgel;” hala a ñunda le bihégél bi, bi bé loñge i ngéda bi bi héga; bi bé biañgel, ndi gwomede bi bi pohol i yila baoo ba Nyambe ngéda bi bi ndogbene nye i dilo di Nôa, bi adba ni Satan inyu kolba Yéhôva.​—Ndi 32:17; Luk 8:30; Mns 16:16; Yak 2:19.

• Mina.

  Mi yé hihéga ba bé gwélél inyu hek kilô, mi bak ki moni. I bôt ba nhun ’isi ba bi léba mam ma ñunda le mina wada u bé 50 ma sékél, sékel yada i yédék 570 gram. Mina mi bé mintén ima kiki hikéñéé hi woo, yañga mina ni mina i kiñe. Ikété Bitilna ni hop Grikia, mina wada u bé 100 drakma. Mina wada u bé 340 gram. 60 ma mina ma bé boñ talént yada. (Ésr 2:69; Luk 19:13)​—Béñge Apendis B14.

• Mire.

  Mi yé minumuk mi manyuñ mi mi gwé loñge njiñ, mi lôlak i ngim bon ba bie ba ba gwé biloo tole bon ba bie ba nsébél ni hop Latin le Commiphora. Ba bé kônde mire ngéda ba bé kôôba môô mapubhaga. Ba bé gwélél mire inyu boñ le gwom kiki bo mambot tole binañi bi numb loñge, ba bé kônde yak mire ikété môô ba bé gwélél inyu kogol môñga ma nyuu, ba kôndge ki yo ikété njahba. Ba bé gwélél ki mire inyu kôôba mim ilole ba njô wo.​—Man 30:23; Bin 7:17; Yh 19:39.

• Mma dibee.

  A yé mut nu a ngwélél ték lima inyu ma dibee, biséya ni biébél bipe. Bibel i ngwélél buk i hop Lôk Héber i nkobla le “mut nu a ñôô gwom.” I kunde mma dibee a gwé i boñ ni ték lima kiki a ngwés, yon Bibel i ngwélél kiki hihéga inyu unda le Yéhôva a kôli ane bôt ba binam ni biloñ.​—Yés 64:8; Rôm 9:21.

• Môlek.

  Nyambe nu bon ba Amôn; i nene le nyen ba nsébél ki le Malkam, Milkom, ni Môlôk. I nene le i buk ini i ta bé jôl li ngim nyambe, ndi i yé ngim ngédi. Mbén Môsi i bé bat le ba nlama nol i mut a nsémél Môlek man wé.​—Lév 20:2; Yér 32:35; Mns 7:43.

• Môlôk.​—

  Béñge MÔLEK.

• Mpôdôl.

  A yé mut nu Nyambe a ngwélél inyu yelel sômbôl yé. Bapôdôl ba bé pot i jôl li Nyambe, ba bé añal i mam ma nlama lo, ndi ba bé añle ki bôt biniigana bi Yéhôva, yak mambén ni makidik mé.​—Amô 3:7; 2Pé 1:21.

• Mpubi (mpubhaga); libak lipubi (libak lipubhaga).

  I yé lem lam Yéhôva a gwé; libak jé lipubi i nya i yôni; nyetama nyen a gwé bilem bipubi i nya i nloo hihéga. (Man 28:36; 1Sa 2:2; Bin 9:10; Yés 6:3) I ngéda bibuk bini ni hop Lôk Héber ni hop Grikia bi yé inyu bôt ba binam (Man 19:6; 2Bi 4:9), binuga (Ñbt 18:17), gwom (Man 28:38; 30:25; Lév 27:14), bahoma (Man 3:5; Yés 27:13), ngim mangéda (Man 16:23; Lév 25:12), ni minson (Man 36:4), bi mpôdôl jam li yé mbaglak tole mpubhaga inyu Nyambe Numpubi; hala yé libak li mut ba mbagal inyu nson u Yéhôva. Ikété Bitilna ni hop Grikia, i bibuk bini  le “numpubhaga” ni “libak lipubhaga” bi ngwéélana ki inyu pôdôl maboñok malam ma ngim mut.​—Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pé 1:15, 16.

• Mut a njôp i base ipe (prosélyte).

  A yé mut a nhéñha base. Ikété Bitilna, a yé mut nu a njôp i base i Lôk Yuda, a bé lama kweeba ibale a yé munlôm.​—Mat 23:15; Mns 13:43.

• Mut a yé kunde; mut a nyila kunde.

  Isi énél Rôma, “mut a yé kunde” a bé mut nu a bi gwéé, a ban-ga kunde yosôna i man loñ. Ndi “mut a nyila kunde” a bé ndugi nkol ndi a kôhna kunde. I ngéda mut a bé a yila kunde isi énél i Rôma, a bé a yila kiki man loñ i bisu bi mbén, ndi a bé bé le a bana tel yo ki yo ikété bitel bi ngomin. I ngéda mut a bé a yila kunde, ndi hala a mbôña bé i bisu bi mbén, a bé ha bé nkol, ndi a bééna bé kunde yosôna kiki man loñ.​—1Ko 7:22.

• Mut faa.

  A yé mut a ntat nkus tole bôt, a nyis bôt le béba jam i yé njel; a mbéna sal juu. Bôt ba faa ba bééna lem i telep i ngii mapénd ni minkum mi mandap mi tison inyu tehe haa ibale mut a nlo i jôs bo. Bisônda bi bi yé batat bi mbéna séblana le bôt ba faa. Bibel i nsébél yak bapôdôl le bôt ba faa inyule ba bééna bôlô i béhe litén li Israel le tjiba i yé njel.​—2Bi 9:20; Ézé 3:17.

• Mut-Laben.

  Bibuk bini bi yé i bibôdle bi Hiémbi 9. Ngandak bayimam i nkal le i nkobla le “inyu nyemb i man.” Bape ba nhoñol le bi yé ño buk tole bibuk bi bisu bi ngim hiémbi le bôt ba bé yi, ba gwélél nsik u hiémbi hi inyu tôp Hiémbi 9.

• Mut libambe.

  Munlôm tole muda nu a nlalna bôt bape ba ba ta bé sobiina wé, téntén inyu moni. (Buk hop Grikia le porne i i nkobla le “munlôm tole muda libambe” i nlôl ni buk ipe i i nkobla “i nuñul”). Libim li ngéda, i buk ini i mpôdôl muda, to hala kiki Bibel i mpot yak inyu bôlôm ba libambe. Mbén Môsi i bé sôña libambe, mut a bé lama bé to gwélél nsaa u libambe inyu ti Yéhôva likébla; hala a bé maselna ni bibase bi bihaiden bi bi bé gwélél bôda tole bôlôm ba libambe ikété témpel yap inyu bana moni. (Ndi 23:17, 18; 1Bi 14:24) Bibel i ngwélél ki i buk ini kiki hihéga inyu pôdôl bôt, biloñ, tole mintôñ, bi bi mbégés bisat, ndi bi kadbaga le bi yé bagwélél ba Nyambe. Kiki hihéga, kaat Masoola i nsébél kwéha base le “Babilôn Nunkeñi,” i toñol ki le i yé kiki muda libambe inyule i nit baane ba nkoñ ’isi inyu bana ngui ni lingwañ.​—Mas 17:1-5; 18:3; 1Mi 5:25.

• Mut mbe.

  A yé jôl ba nsébél Satan Nsohop, nu a nkolba Nyambe lôñni matéak mé ma telepsép.​—Mat 6:13; 1Yh 5:19.

• Mut mis ma-na.

  A yé mut nu a nkadba le a gwé ngui i kal i mam ma sôli tole mam ma ga bôña i dilo di nlo. Ikété bôt ba mis ma-na, Bibel i nsima biprisi bi makañ, babo ngambi, bayitjôdôt, ni bape ki.​—Lév 19:31; Ndi 18:11; Mns 16:16.

• Mut Nasaret.

  A yé jôl ba bé gwélél inyu sébél Yésu inyule a bé lôl i tison Nasaret. I nene le i buk ini i nlôl ni buk i hop Lôk Héber le “pom,” yon i ngwéélana i kaat Yésaya 11:1. I mbus ngéda, i jôl lini li bi gwéélana inyu sébél banigil ba Yésu.​—Mat 2:23; Mns 24:5.

• Mut nu a nkwel ni bawoga.

  Mut nu a nkadba le a gwé ngap i kwel ni bawoga, ndi ki le mut a nla bé kwel ni bawoga.​—Lév 20:27; Ndi 18:10-12; 2Bi 21:6.

N

• Ñañ nlam.

  Ikété Bitilna ni hop Grikia, bibuk bini bi mpôdôl ñañ nlam u Ane Nyambe. Ñañ nlam u u nkal le  bôt ba binam ba ga kôhna tohi ibale ba nhémle Yésu Kristô.​—Luk 4:18, 43; Mns 5:42; Mas 14:6.

• Ñane biañgel.

  Buk i hop Grikia le arkaggelos i nla ki koblana le “arkañgel.” I buk ini le “ark” i nkobla le “ñane” tole “nu bisu.” I ndoñi ini i ñunda le ñane biañgel a yé ndik wada; yak Bibel i ngwélél ndik ini buk le “arkañgel” inyu pôdôl mut wada. Bibel i nti jôl li ñane biañgel, le Mikael.​—Dan 12:1; Yud 9; Mas 12:7.

• Nardô.

  I yé môô ma ma numb loñge njiñ, ma heek diye, ma kôibak ki; ma bé lôl i e ba nsébél ni hop Latin le Nardostachys jatamansi. Kiki i môô mana ma bé hee diye, ba bé béna pôdna mo ni môô mape ma ma bé hee bé diye; ngim mangéda, bôt ba bé nuñul bé bañga nardô. I yé ki loñge i yi le Markô bo Yôhanes ba nkal le ba bi kôp Yésu “bañga nardô.”​—Mar 14:3, matila isi lipep; Yh 12:3.

• Ñat malômbla.

  A yé mut nu a nhôla bôt iba tole mintôñ ima le mi sañgla. Ikété Bitilna, Môsi a yé ñat malômbla inyu malômbla ma mbén Môsi, Yésu a bak ñat malômbla inyu malômbla ma yondo.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Nazir.

  Buk i i nlôl ni bibañga bi hop Lôk Héber bi bi nkobla le “mut nu ba mbagal,” “mut nu a ntiba nkikip,” “mut nu ba mbak.” Mintén mi nazir mi bé ima: i bôt ba bé ba kôôba yila nazir bomede ni bôt Nyambe nyemede a bé téé le ba ba nazir. Munlôm tole muda a bé le a bôn Yéhôva le a nyila nazir inyu ngim ngéda. I bôt ba bé ba kôôba yila nazir bomede, ba bé lama tééda bikila baa: 1) ba nyo bé mook, ba nje bé yom yo ki yo i i nlôl i minkôô mi wai; 2) ba nkit bé tjôñ tjap; 3) ba nlama bé tihba mim. I bôt ba Yéhôva nyemede a bé a pohol, ba bé ba yila nazir niñ yap yosôna; Yéhôva nyemede a bé a ti bo bikila ba nlama tééda.​—Ñbt 6:2-7; Bak 13:5.

• Ndamb.

  Jôl i gwét i i bé mboñok ni bikôp, ni tjôñ, tole ni minliiñ mi binuga le ba mbak, ba bé boñ ki yo ni ngim bikai bi bi nimbla. Ba bé ha ngok i ñemkété u ndamb u u bé nkeñi. Ba kañ lisuk li ndamp jada i woo, ba band lini lisuk lipe ni dinoo; ba bé kiiñaha ndamb, i mbus ba nwas lisuk li ndamb jada inyu leñ ngok. I ngéda kôba, biloñ bi bééna baleñ ndamb ikété mintôñ nwap mi gwét.​—Bak 20:16; 1Sa 17:50.

• Ndap bibégés.

  I buk i hop Grikia ini le sinagôgé i di nkobol hana le “ndap bibégés,” ngobol yé bisu i yé le “i kodba lôñ; likoda.” Ndi ngandak bahoma ikété Bitilna, i buk ini i mpôdôl ndap tole homa Lôk Yuda i bé kodba inyu añ Bitilna, kôhna biniigana, ti minkwel ni soohe. I dilo di Yésu, hiki tison i i bé ndék jôga i loñ Israel i bééna ndap bibégés yada, ndi bitison bikeñi bi bééna iloo ndap bibégés yada.​—Luk 4:16; Mns 13:14, 15.

• Ndap libadô i likoda.

  I jôl lini jon Bibel i ngwélél inyu sébél ndap libadô i Môsi ni Lap pubhaga i bon ba Israel ba bi oñ i ñoñ. Ba bé sébél yo hala inyule litén li bé li kodba mu inyu bat Yéhôva mam.​—Man 33:7; 39:32.

• Ndéñbe i gwélél Nyambe.

  I yé i ti Yéhôva Nyambe lipém, i bégés nye, i gwélél nye, ni i téñbe i nit kahap yé.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Ndéñg.

  I yé ngéda munlôm tole muda nu a yé mbiibaga a neebe i lal ni mut nu a ta bé sobiina wé.​—Man 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Ndiihe.

  I yé ngéda ba nhan tole ba nkal le béba y’a kwél ngim mut tole ngim yom. I tiihe mut i yé maselna ni i leñ mut bibuk bibe tole i sol nye ikété hiun. Ndiihe i mbéna ba bipôdôl mut a mpot i mbamba inyu kal i bisu bi ngéda le béba y’a kwél mut; i ngéda Nyambe nyen a ntiihe mut, tole a ñep  mut numpe i boñ hala, i ndiihe ini i yé mbañ inyule y’a yon ndigi.​—Bib 12:3; Ñbt 22:12; Gal 3:10.

• Néfilim.

  Ilole ntida malép u nlo, biañgel bi yoñ manyuu ma bôt ba binam, bi gwal bon ni bingond bi bôt ba binam. Néfilim i yé i bon ba, ba bééna miñem mimbe.​—Bib 6:4.

• Ñéga.

  A bé mut ngomin i ane Babilôn, ndi satrap i bé loo nye tel. Ikété Bibel, ñéga a bé ane bôt ba pék i ndap kiñe Babilôn. Bibel i nsima yak baéga i ane i Kiñe Darius, mut Média.​—Dan 2:48; 6:7.

• Ñéga biprisi.

  I bibuk bini bi yé jôl lipe inyu sébél “prisi keñi” ikété Bitilna bi hop Lôk Héber. Ndi ikété Bitilna ni hop Grikia, i nene le “baéga biprisi” ba yé mintôô mi bôt ikété biprisi. I nene yak le ikété nsoñgi u baéga biprisi, u bééna minlômbi mi biprisi bikeñi lôñni baéga ba 24 mintôñ mi biprisi.​—2Mi 26:20; Ésr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Ñéga kôa.

  Bibuk bini bi yé i kaat Tjémbi ni kaat Habakuk, bi mpôdôl mut nu a nkôôba tjémbi, a ñéga batôp tjémbi ni bakôt nsik; a bé kôôba yak Lôk Lévi i i bé tôp tjémbi, a niigaga ki bo lelaa ba tôp; nye ki nyen a bé éga kôa i ngéda mangand. Ngobol Bibel ipe i nsébél nye le “ñéga batôp tjémbi” tole “ñane bakôt nsik.”​—Tj 4:mbh; 5:mbh (matila i bibôdle bi hiémbi).

• Néhilôt.

  I buk ini i yé i bibôdle bi Hiémbi 5, di ntibil bé yi kiki i nkobla. Ngim bôt i nhoñol le i gwé maada ni buk i hop Lôk Héber le chalil (hala wee hikos). Ndi i nla ki ba le i yé ngim likôdôk li nsik.

• Nétinim.

  Bagwelnson ba ba bé sal i témpel ndi ba bé bé bon ba Israel. I buk i hop Lôk Héber ini i nkobla le “bôt le ba bi sem,” hala a ñunda le ba bé ntinak inyu nson u témpel. I nene le ngandak Nétinim i bé lôl i mbôda i bôt ba Gibéôn, bon Yôsua a yilha “batjap tjéé ni baap malép inyu likoda li Israel, ni inyu juu li bisesema li Yéhôva.”​—Yôs 9:23, 27; 1Mi 9:2; Ésr 8:17.

• Ngand Bilap.

  Ba nsébél ki yo le ngand Libumbul tole ngand Mandugi. I bé tagbe i dilo 15-21 di sôñ Étanim i kalénda i Lôk Héber. I bé inyu séé libumbul li lisuk li nwii u minson i Lôk Israel, i bak ki ngéda maséé ni mayéga inyu bisai Yéhôva a nkôp libumbul jap. Mu dilo di ngand, bôt ba bé niñ ikété bilap, tole bipele, inyu hoñol manyodi map i Égiptô. Ngand bilap i bé ikété mangand maa le hiki man Israel nu munlôm a bé lama lôôs i Yérusalem.​—Lév 23:34; Ésr 3:4.

• Ngand Bret bi ngi-séñha.

  I yé ngand bisu ikété mangand makeñi maa Lôk Israel i bé tégbaha hiki nwii. I bé bôdôl i hilo jôm ni itan hi sôñ Nisan, hilo hiada i mbus ngand Pasa, i nomok dilo disaambok. Ndik bret bi ngi-séñha gwon bi bé jéba inyu hôñlaha bo manyodi map i Égiptô.​—Man 23:15; Mar 14:1.

• Ngand Libumbul; ngand Sonde.​—

  Béñge PENTÉKÔT.

• Ngand Sai i témpel.

  I yé kel i i bi pohlana ikété ngim nwii inyu hoñol ngéda témpel i bi pubhana i mbus le Añtiôkus Épifané a bi yilha yo nyega. I ngand i bé bôdôl i hilo 25 hi sôñ Kislev, i nomok dilo juem.​—Yh 10:22.

• Ngéñ bret ba mbii i bisu bi Nyambe.​—

  Béñge BRET BI MAKÉBLA.

• Ngi-séñha.

  I buk ini i mpôdôl bret ba nlamb ibabé i ha séñha mukété.​—Ndi 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.

• Ngok kôgôl.

  I yé ngok i i bé ngiiña, i bak i bédi i ngii ngok ipe, ba bé gwélél yo iba inyu kok blé tole kôn le i yila flawa. Yom i bé i ñemkété ngok i i bé ’isi i bé boñ le ini ngok i yé i ngii i kiiña loñge. I ngéda kôba, libim li bôda li  bééna i mandap map ngok kôgôl le ba nkiiñaha ni moo. Kiki ngok kôgôl i bé hôla lihaa i bana koga kel, mbén Môsi i bé sôña le mut a kadal yañan ngok kôgôl inyu boñ le ba saa nye pil wé. Ba bé gwélél binuga inyu kiiñaha ngok kôgôl ikeñi.​—Ndi 24:6; Mar 9:42.

• Ngok likas.

  I yé ngok ba bé ha i likas li ndap, i homa mabap ima ma ntôômana, i bak nseñ inyu at mabap mo ima le ma gwelna loñge loñge. Ngok likas i i bé lôôha ba nseñ i bé ngok likas i hikuu; inyu mandap ma ngomin ni lipénd li tison, ba bé béna pohol ngok likas i i nlet kiyaga. Bibel i ngwélél bibuk bini le “ngok likas” kiki hihéga inyu pôdôl ngéda hisi hi bi héga; Bibel i nsébél ki Yésu le “ngok likas i hikuu” hi likoda li bikristen, li li yé kiki ndap i pes mbuu.​—Éfé 2:20; Hiô 38:6.

• Ngok ônix.

  A yé tik ngok i i yé nlélém lihaa ni ngok ba nsébél le agat; a yé ki ntén kalsédôn umpe. Ngok ônix i gwé ngandak minsonol, i nla ba puba ni hinda, puba ni kôyôp, puba ni kwem kwem, ni minsonol mimpe ki. Ba bé lemés mbot i prisi keñi ni ngok ônix.​—Man 28:9, 12; 1Mi 29:2; Hiô 28:16.

• Ngomin i tison; loya.

  Isi ane i Babilôn, loya i bé mut ngomin ikété ngim nkoñ nu a nyi mambén, a ban-ga ki kunde i kéés. Isi ane i Rôma, ngomin i tison i bééna bitel bikeñi ikété ane. Bôlô yap i bé le ba ha oda i minkoñ nwap, ba ken-ga mam ma moni, ba kééhak baboñbéba, ba tinak kunde i kogse bôt.​—Dan 3:2; Mns 16:20.

• Ngomin pes mbok.

  A bé ngomin ikeñi nu a bé énél pes mbok yada i i bé isi ane i ntôñ u batéé mambén ba Rôma. A bééna kunde i kéés, a ban-ga bisônda isi énél yé, to hala kiki a bé isi énél i ntôñ u batéé mambén ba Rôma, a bééna ki kunde ikeñi nyoo pes mbok yosôna i bé isi ane yé.​—Mns 13:7; 18:12.

• Ngudul Bikwak.

  Ngudul i nkuu Malômbla; i bisu bi ngudul ini nyen prisi keñi i bé nwes matjél ma bisesema inyu béba i kel Bikwak (kel inyu sañgla ni Nyambe). Buk hop Grikia i i ngwéélana hana i nlôl i buk ipe i i nkobla le “i hô (béba),” bebek i nkobla ki le “i sas (béba).” Ba bi bañ ngudul Bikwak ni bañga gôl, i bééna bikérubim biba mu ngii yé, yada i bé i lisuk li pes walôm, ipe i bak i lisuk li pes waé. Ngim mangéda ngudul Bikwak i bé séblana ndik le “ngudul.” (Man 25:17-22; 1Mi 28:11; Héb 9:5)​—Béñge Apendis B5.

• Nhôla nson.

  I buk ini i nlôl ni buk i hop Grikia le diakônôs, i i mbéna kobla le “nhôla” tole “ngwélél.” “Nhôla nson” a yé mut nu a nit juu li mimañ ikété likoda. I mut a nsômbôl ba nhôla nson a nlama yônôs matiñ ma Bibel inyu bana nsima i gwel nson unu.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Nhook; i hoo.

  Ngobol i bisu i buk Lôk Héber i i nkoblana hana i yé le “i hoo môô.” Ba bé hoo ngim mut tole ngim yom môô inyu unda le ba nti i mut nu, tole i yom i, nkikip inyu nson u tôbôtôbô. Ikété Bitilna Bipubi ni hop u Grikia, i buk ini i mpôdôl bôt ba binam le mbuu mpubi u nkuba i ngii yap inyule ba yé mpohlak inyu niñ i ngii.​—Man 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Nhôôk kaat.

  Nténdéé lipep u papirus tole u numuk koo nuga het ba ntila mbus ilam, ndi ba hôô yo, libim li ngéda ba som kék ñemkété. Minhôôk mi bikaat nwon ba bi bôñôl inyu tila Bitilna ni inyu bulus gwo, nwon bôt ba bé gwélél i ngéda kôba inyu tila.​—Yér 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Nisan.

  I mbus manyodi ma Lôk Israel i minkôm i Babilôn, ba bi o sôñ Abib ni jôl li mondo le “Nisan.” Sôñ Nisan i bé sôñ bisu ikété kalénda i base Lôk Yuda, i bak sôñ i nyônôs isaambok i  kalénda i minson mi nwom. Sôñ Nisan i bé bôdôl i ñem sôñ Matumb, hala wee sôñ aa; i malak i ñem sôñ Matôp, hala wee sôñ ina. (Néh 2:1)​—Béñge Apendis B15.

• Njel.

  A yé buk Bitilna bi ngwélél inyu pôdôl ngim maboñok tole ngim bihiumul bi bi nlémél Yéhôva tole bi bi mbébél nye. Bôt ba bé kal le banigil ba Yésu ba yé ikété “Njel,” inyule ba bé noñ ndémbél i Yésu ikété niñ yap yosôna, ba hémlege nye.​—Mns 19:9.

• Njiiha ikeñi.

  I buk Grikia i nkoblana le “njiiha” i ngwéélana inyu pôdôl njôghe mut a nôgda ngéda ndutu i nai. Yésu a bi pôdôl “njiiha ikeñi” i i bé lama kwél tison Yérusalem, ntén njiiha u u ma kwél bé i tison ini; ndi a bi pôdôl téntén i njiiha i bé lama kwél bôt ba binam i ngéda nyemede Yésu a’ ‘lo lôñni lipém likeñi.’ (Mat 24:21, 29-31) Paul a bi kal le hala a téé sép inyu Nyambe le a lona njiiha inyu kôgse i “bôt ba nyi bé Nyambe ni ba ba nôgôl bé ñañ nlam” inyu Yésu Kristô. Kaat Masoola pes 19 i ñunda le Yésu nyen a ñéga mintôñ mi gwét mi ngii inyu tjé “nuga bikai ni bikiñe bi hisi ni mintôñ nwap mi gwét.” (2Té 1:6-8; Mas 19:11-21) Kaat Masoola i mpôdôl ki “limut likeñi” li li mpei i njiiha ikeñi. (Mas 7:9, 14)​—Béñge ARMAGÉDÔN.

• Nkolba-Kristô.

  I buk i hop Grikia ini i gwé ndoñi iba. I mpôdôl mut nu a nyagbene tole a nkolba Kristô. I nla ki pôdôl Kristô i bitembee, hala wee mut nu a nyoñ tel i Kristô. Bôt bobasôna, mintôñ nwominsôna tole minlôñ nwominsôna mi mi nkalba le mi mpot i jôl li Kristô, tole mi nkadba le mi yé Mésia, tole mi mi nkolba Kristô ni banigil bé mi kôli le ba sébél nwo le bakolba-Kristô.​—1Yh 2:22.

• Nkoñ u David.

  Jôl ba bi ti tison Yébus i ngéda David a bi mal yémbél yo, a oñ ki yale yé mu. Ba bé sébél ki yo le Siôn. Nkoñ unu u bé i nwelmbok u tison Yérusalem, i pes likôl; yak nlômbi pes i tison Yérusalem u bé mu nkoñ.​—2Sa 5:7; 1Mi 11:4, 5.

• Nkuu Malômba.

  U bé mbañak ni kék Akasia, u bak nhook ni gôl, won u bé i Homa a nlôôha mpubhaga nu lap; i mbus ngéda, u ba i Homa a nlôôha mpubhaga nu témpel Salômô a bi oñ. U bééna ngudul i i bé ndik gôl ni gôl, i ban-ga bikérubim biba mu ngii, hiki kérubim i ma ôm maboñ i bisu bi ini ipe. Dibambha diba di jôm li mambén di bé mukété nkuu. (Ndi 31:26; 1Bi 6:19; Héb 9:4)​—Béñge Apendis B5 ni B8.

• Ñôma.

  Ngobol bisu i buk ini i yé le “nu ba ñom,” i ngwéélana inyu Yésu ni bôt bahogi ba ba bi ôma inyu hôla bape. Libim li ngéda, i buk ini i mbéna gwéélana inyu pôdôl jôm li banigil ni iba le Yésu nyemede a bi téé inyu pot i jôl jé.​—Mar 3:14; Mns 14:14.

• Nsamblak libai li woo.

  Hihéga inyu hek méta, bibôñgô bi yé ibôdôl i lisuk li nlôm hinoo letee ni lisuk li man hinoo i ngéda woo u yé nsamblak. Ibale di ngwélél hikéñéé hi woo hi hi yé 44,5 cm, nsamblak libai li woo li nla ba 22,2 cm. (Man 28:16; 1Sa 17:4)​—Béñge Apendis B14.

• Nsohop.

  A yé jôl Bitilna Bipubi ni hop Grikia bi ngwélél inyu toñol njee Satan a yé, li nkobla le “Mut minsohi.” Satan a bi kôhna jôl le Nsohop inyule nyen a yé mbôgna inyu ôbôs Yéhôva jôl ni inyu ôm nye minsohi, inyu ôbôs bañga yé ni hoo jôl jé lipubi mahindi.​—Mat 4:1; Yoh 8:44; Mas 12:9.

• Nson mpubhaga.

  Bôlô i i yé pubhaga inyule i gwé maada ni bibégés mut a nti Nyambe.​—Rôm 12:1; Mas 7:15.

• Nsugut.

  U yé ntén libadô u u nlet; ba bé gwélél wo inyu boñ mimpék, i bé kiki bibot ba nhél kôn. Ba bé hios  minkôô mi mahuu ma kembee ma ma nhénd, i mbus ba bak nwo inyu boñ nsugut. Bôt ba bé haba nsugut inyu unda le ba gwé maéya.​—Bib 37:34; Luk 10:13.

• Ntehemam.

  A yé mut Nyambe a bé a ti ngap i yi sômbôl yé, a yé wengoñle Nyambe a bé a néhi nye mis le a tehe tole a nok mam le mut binam a nla bé nok. I buk i hop Lôk Héber Bibel i ngwélél hana, i nlôl ni buk ini le “tehe” tole “nok.” Bôt ba bé bat ntehemam maéba i ngéda ba gwé jam li ntééñga bo.​—1Sa 9:9.

• Ntôñ; likoda.

  Ikété Bitilna ni hop Lôk Héber, i buk ini i mbéna pôdôl bon ba Israel ba ba nkodba inyu mangand map tole inyu mam mape ma tôbôtôbô.​—Ndi 16:8; 1Bi 8:5.

• Ntôñ bakéés bakeñi.

  U bé bikééhene bikeñi bi Lôk Yuda bi bi bé i Yérusalem. I dilo di Yésu, u bééna 71 bakéés. Prisi keñi, minlômbi mi biprisi bikeñi, bôt ba mahaa ba biprisi bikeñi, mimañ mi litén, baéga ba mandap ma bikôkôa, lôñni bayimbén bon ba bé mu ntôñ u.​—Mar 15:1; Mns 5:34; 23:1, 6.

• Ntôñ bisônda u u ntat Kaisa.

  U bé ntôñ bisônda u bôt ba Rôma le ba bé téé inyu tat ñane Rôma. I ntôñ unu u bi sôk bana ngandak ngui mu mam ma m’bô kayéle u bé le u nit ñane Rôma tole u héya nye tel yé.​—Flp 1:13.

• Ntôñ mbagla.

  Juu li bôt ikété ngim base li li noñ ngim mut, ba ban-ga gwap biniigana. Bibel i ngwélél bibuk bini inyu pôdôl mintôñ mi bisu ima mi base Lôk Yuda, hala wee Farisai ni Sadukai. Yak i bôt ba bé bé bikristen ba bé sébél base i bikristen le “ntôñ mbagla” tole “ntôñ mbagla u bôt ba Nasaret,” bebek inyule ba bi bagla ni base Lôk Yuda. Yak ikété likoda li bikristen, mintôñ mi mbagla mi bi sôk mi gwéé; kaat Masoola i nsima “ntôñ mbagla u Nikôlaô.”​—Mns 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Mas 2:6; 2Pé 2:1.

• Ntôñ Stôik.

  Ntôñ wada u bayimam ba Grikia ba ba bé hémle le inyu kôhna bañga maséé, mut binam a nlama gwélél ngap yé i hek pék inyu nok mambén bihégél bi noñ, le ndi yak nye a noñ mambén ma. Inyu yap, bañga mut pék i yé mut le mane to njôghe bi nkal bé nye to jam.​—Mns 17:18.

• Ntôñ u banit Hérôdé.​—

  Béñge HÉRÔDÉ; NTÔÑ U BANIT.

• Ntoñgo ane.

  Kei tole kék le ñane a bééna inyu unda le nyen a ñane.​—Bib 49:10; Héb 1:8.

• Nwak.

  Ngobol bisu i buk ini i yé le munlôm le ba nak. I bôlôm bana ba bé béna sal i ndap kiñe, ba hôlga tole ba téédaga kiñemuda lôñni manyaa ma kiñe. Bibel i ngwélél yak i buk ini inyu pôdôl munlôm le ba bi nak bé, ndi a yé mut ngomin nu a nsal i ndap kiñe. Bini bibuk le “nwak inyu Ane” bi yé hihéga inyu pôdôl mut nu a nhôt nyuu inyu boñ le a ti ngéda yé yosôna i nson Nyambe.​—Mat 19:12; Ésr 2:15; Mns 8:27.

• Nwii u Kunde.

  Ibôdôl nu bon ba Israel ba bi jôp i Hisi hi likak, hiki nwii u nyônôs 50 u bé nwii u Kunde. Mu nwii u, bon ba Israel ba nti bon ba Lôk Héber ba ba yé minkol nwap kunde, ba nsal bé inyule ba bé lama nwas hisi le hi noi. I bôt ba bi nuñul minkoñ ba ntémbna minkoñ nwap. Nwii u Kunde wonsôna u bé nwii u ngand, nwii le mam momasôna ma ntémb kiki ma bé i ngéda Nyambe a bi bot loñ yap.​—Lév 25:10.

• Nyabén blé.

  A yé ntén blé umpe (Triticum spelta), kôgôô yé i mpala bé bagla ni nso wé.​—Man 9:32.

• Nyega.

  I buk ini i nla pôdôl mahindi i pes minsôn tole mam ma mut a kôli bé pot to boñ i ti bôt. Ndi ikété Bibel, i buk ini i mpôdôl ngim jam  mbén Môsi i nsôñga. (Lév 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mns 10:14; Éfé 5:5)​—Béñge PUBUS; MPUBHAGA.

• Nyimbén.

  A yé mut nu a ntiimba tila Bitilna ni hop Lôk Héber. I ngéda Yésu a bé hana ’isi, bayimbén ba bé ngim ntôñ bôt ba ba bé yi mbén yak ikété disii di mam. Bon ba bi kolba Yésu.​—Ésr 7:6, matila isi lipep; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Nyitjôdôt.

  A yé mut nu a nigil minyiñgha mi hiañgaa, mi sôñ, ni mi tjôdôt inyu kal i mam m’a bôña i dilo di nlo.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

O

• Ômer.

  Hihéga ba bé gwélél inyu hégél gwom bi bi yé minluñ minluñ, hi bé 2,2 lita; ômer i bé hihéga hiada ikété jôm (1/10) hi éfa. (Man 16:16, 18)​—Béñge Apendis B14.

• Orgia.

  I bé gwéélana inyu hek ndip i malép, orgia yada i bé 1,8 méta. (Mns 27:28)​—Béñge Apendis B14.

P

• Papirus.

  Kai i i mpôna likai, i nañak ikété malép. Ba bé gwélél yo inyu bañ bisel, minkun, tole bikuñga. Ba bé gwélél ki yo i boñ mapep. Ngandak minhôôk mi bikaat mi bé ni papirus.​—Man 2:3.

• Paradis.

  Homa nu a yé nlam, tole loñge wom mbônji. Wom Éden won u bé paradis bisu, Yéhôva nyen a bi hek yo inyu Adam bo Éva. I ngéda a bé pôdôs ntonba u u bé nye ipañ i kék njiiha, Yésu a bi kal le hisi hi ga yila paradis. I nene le kaat 2 Korintô 12:4 i mpôdôl paradis yada i i ga ba i dilo di nlo; kaat Masoola 2:7 i mpôdôl paradis i i yé i ngii.​—Sal 4:13; Luk 23:43.

• Pasa.

  Lôk Israel i bé lôôs i ngand i hiki nwii i hilo 14 hi sôñ Abib (yon ba bi sôk sébél le sôñ Nisan) inyu hoñol i ngéda ba bi nyodi i minkôm i Égiptô. Inyu lôôs i ngand i, ba nol man ntômba (tole kembee); i mbus, ba bôm nye, ba je ki nye ni bikai bi nlol lôñni bret bi ngi-séñha.​—Man 12:27; Yh 6:4; 1Ko 5:7.

• Pentékôt.

  Ngand i nyônôs iba ikété mangand makeñi maa bôlôm ba Lôk Yuda bobasôna ba bé lama tégbaha i Yérusalem. I buk ini le “Pentékôt” i nkobla le “(Hilo) hi nyônôs môm matan.” Bitilna Bipubi ni hop Grikia bi nsébél yo le “Pentékôt,” ndi Bitilna ni hop u Lôk Héber bi nsébél yo le ngand Libumbul ni ngand Sonde. Ba bé lôôs ngand Pentékôt 50 ma dilo i mbus hilo 16 hi sôñ Nisan.​—Man 23:16; 34:22; Mns 2:1.

• Persia; bôt ba Persia.

  Loñ ni bôt le Bibel i mbéna pôdôl nlélém ngéda ni loñ Média, i nene yak le ba yé lihaa ni bôt ba Média. I bibôdle bi ñañ wap, bôt ba Persia ba bé yééne i nwelmbok i pes hiôñg i tegep mbok yada nyoo loñ Irañ. I ane i Kirus Nunkeñi, bôt ba Persia ba bi bôdôl yémbél bôt ba Média; ndi to hala, matén mana mo ima ma bé ndigi énél yada. Ngim bayimam i nkal yak le isañ Kirus Nunkeñi a bé man Persia, nyañ a bak ngond Média. Kirus a bi yémbél ane i Babilôñ i nwii 539 B.N.Y. a ti bon ba Yuda kunde le ba témb i loñ. Nkoñ u ane i Persia u bé bôdôl i Lom Indus i pes likôl, u kenek letee ni tuye Égée i pes hiôñg. Lôk Yuda i bé isi ane i Persia letee ni ngéda Aléksandre Nunkeñi a bi yémbél ane i Persia i nwii 331 B.N.Y. Daniel a bi tehe ane i Persia ikété yiinda. Yak bikaat bi Ésra, Néhémia, ni Éster bi mpôdôl ane i Persia. (Ésr 1:1; Dan 5:28)​—Béñge Apendis B9.

• Pim.

  I bé litam li kilô, i bak ki moni Lôk Israel i bé saa Lôk Filistia le ba hôl bisélél gwap bi kei. Bahun hisi ba bi léba ngandak matam ma kilô ma ngok i Israel; i buk ini ni hop Lôk Héber le “pim” i bé ntilga mu matam ma; momasôna ma bé yét jam kiki bo  7,8 gram, hala a mboñ le pim yada i bé môga ima ikété maa (2/3) ma sékel.​—1Sa 13:20, 21.

• Pornéia.​—

  Béñge MALAL MA NYEGA.

• Prisi.

  I yé mut nu a ngwel nson i jôl li Nyambe inyu litén, a niigaga jo i yi Nyambe ni mambén mé. Biprisi bi bé pôdôs ki Nyambe i jôl li litén, bi tinak bisesema, bi soohege, bi yemhege ki inyu litén. I ngéda Lôk Israel i bé ngi bana mbén Môsi, isañ ndap nyen a bé gwel nson prisi inyu lihaa jé. Isi mbén Môsi, bôlôm ba lihaa li Arôn ikété litén li Lôk Lévi bon ba bé ntôñ biprisi. Bana bôlôm bape ba Lôk Lévi ba bé hôla bo. I ngéda malômbla ma yondo ma bi yoñ ngui, Israel i pes mbuu a bi yila litén li biprisi, Yésu a yila Prisi Keñi.​—Man 28:41; Héb 9:24; Mas 5:10.

• Prisi keñi.

  Isi mbén Môsi, i prisi ini yon i bé pôdôs Nyambe inyu litén, a bé éga nson u bini biprisi bipe. Bibel i nsébél ki nye le “ñéga biprisi.” (2Mi 26:20; Ésr 7:5) Nyetama nyen a bééna kunde i jôp i Homa a nlôôha mpubhaga, tuñ i i bé ikétékété lap Nyambe, i mbus ngéda ikétékété témpel. A bé boñ ndik hala ngélé yada hiki nwii, i kel Bikwak. Bibel i ngwélél ki bibuk bini le “prisi keñi” inyu pôdôl Yésu Kristô.​—Lév 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Héb 4:14.

• Pubus; mpubhaga.

  Ikété Bibel, i bibuk bini bi mpôdôl libak li mut tole li ngim yom i i ta bé mahindi; i mpôdôl ki mapubi i pes mbuu ni libak li mut nu a gwé maboñok malam. Ba ngwélél ki gwo inyu mut nu a yé nginsohi, a gwé jôl lilam, a ta bé nyega; tole inyu ngim yom i i ta bé mpôdnaga. Ikété mbén Môsi, bibuk bini bi mpôdôl mut nu a noñ matiñ ma mbén inyu ba mapubi.​—Lév 10:10; Tj 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Purim.

  Ngand yada le Lôk Yuda i bé tégbaha ngélé yada hiki nwii i dilo 14 ni 15 di sôñ Adar. I nhôñlaha bo tjiba bon ba Lôk Yuda ba bi pei i dilo di Kiñemuda le Éster. I nlôl ni buk ini le pur i i nkobla le “mbam” (i ta bé ni hop Lôk Héber). Ngand i Purim tole ngand mbam, i bi séblana hala inyule Haman a bi leñ Pur (mbam) inyu téé ngim hilo inyu tjé bon ba Lôk Yuda.​—Ést 3:7; 9:26.

R

• Rahab.

  Buk i i yé yimbne i nlébna i kaat Hiôb, i kaat Tjémbi ni kaat Yésaya (i ta bé nlélém ni muda nu a gwé nlélém i jôl nu ba mpôdôl i kaat Yôsua). I kaat Hiôb, Rahab a yé soso nuga nu a yé ikété tuye; ikété bikaat bi Bibel bipe, i soso nuga nu a yé yimbne i Égiptô.​—Hiô 9:13; Tj 87:4; Yés 30:7; 51:9, 10.

S

• Sabat.

  I buk ini i nlôl ni buk i hop Lôk Héber i i nkobla le “i noi; i téé.” I yé hilo hi nyônôs isaambok hi sonde i Lôk Yuda (hi mbôdôl i manañle ma hiañgaa i ngwa koo, hi malak i manañle ma hiañgaa i ngwa jôn). Ikété ngim nwii, dilo dipe di mangand di bé séblana le Sabat, yak nwii u nyônôs isaambok ni nwii u nyônôs môm matan mi bé nwii mi Sabat. I kel Sabat, bôlô yo ki yo i bé lama bé séla, handugi bôlô i biprisi i témpel. I nwii mi Sabat, hisi hi bé séla bé, ba bé nwas hio kôdôk, yak man Lôk Yuda a bé lama bé nyégsa maasañ le a saa pil. I bikila mbén Môsi i bé ti inyu Sabat bi bé bi nlet bé, ndi ndék ni ndék, baéga base ba bi kônde bikila bipe kayéle i dilo di Yésu, bi bé yidil bôt i noñ.​—Man 20:8; Lév 25:4; Luk 13:14-16; Kôl 2:16.

• Sadukai.

  Ntôñ wada mu base i Lôk Yuda. Mintôô mi bôt, mingwañ mi bôt, ni biprisi bi bi bé kena mam i témpel, bon ba bé mukété ntôñ u. Sadukai i bé noñ bé maboñok to biniigana bi Farisai. Ba bé hémle bé le bitugne bi yé, to biañgel. Ba bi kolba Yésu.​—Mat 16:1; Mns 23:8.

•  Samaria.

  Jôl li tison ikeñi i ane i jôm li matén ma Israel i pes ñombok inyu jam kiki bo mbôgôl nwii iba, a bé ki jôl li nkoñ u wonsôna. I tison ini i bi ôña i ngii hikôa hi hi bééna nlélém jôl. I dilo di Yésu, Samaria a bé jôl li nkoñ wada isi énél Rôma, u bé ipôla Galiléa ni Yudéa. Galiléa i bé i ñombok, Yudéa i bak i nwelmbok. Yésu a bi ke bé i téé likalô nyoo, ndi ngim mangéda a bi tagbene nyoo, a kwélés bôt. Nyoo nyen Pétrô a bi gwélél hiliba hi Ane hi nyônôs iba i ngéda bôt ba Samaria ba bi kôhna mbuu mpubi. (1Bi 16:24; Yh 4:7; Mns 8:14)​—Béñge Apendis B10.

• Sañgla; Bikwak.

  Bitilna ni hop Lôk Héber bi nsima ngandak bisesema bôt ba bé ti inyu bana njel i pôdôs Nyambe tole i bégés nye. Mbén Môsi i bé kal le, hiki nwii Lôk Israel i bééna hilo inyu sañgla ni Nyambe tole kel Bikwak; ba bé sem bisesema i kel i inyu sañgla ni Nyambe inyule ngim mut tole litén jolisôna li mboñ béba. I bisesema bini bi bé unda mahee ma sesema i Yésu i i bi hô bibéba gwobisôna bi bôt ba binam ngélé yada inyu ngélé yosôna, i ti ki bôt pôla i sañgla ni Yéhôva.​—Lév 5:10; 23:28; Kôl 1:20; Héb 9:12.

• Sat; i bégés bisat.

  Sat i yé titii, tole ôñgba i ngim yom le bôt ba mbégés; a nla ba yom le ba nyi tole yom le ba nhégda nhégdaga. I bégés bisat i yé i ti gwo lipém li nlôôha, i gwés gwo, i ôôp bisu gwap, tole i soohe sat.​—Tj 115:4; Mns 17:16; 1Ko 10:14.

• Satan.

  Buk i hop Lôk Héber i i nkobla le “Nkolba.” I ngéda Bibel i ngwélél i buk ini inyu pôdôl ‘nkolba’ nu tôbôtôbô, wee i mpôdôl Satan Nsohop, Nkolba bisu nu Nyambe.​—Hiô 1:6; Mat 4:10; Mas 12:9.

• Satrap.

  Mut nu yônôs iba i mbus kiñe, tole ñañe pes mbok i ane i Babilôn ni ane i Persia. Kiñe yomede yon i bé téé bisatrap.​—Ésr 8:36; Dan 6:1.

• Séah.

  Hihéga ba bé gwélél inyu hégél gwom bi bi yé minluñ minluñ. Séah yada i bé 7,33 lita. Di nyi hala i ngéda di nhégha yo ni bath. (2Bi 7:1)​—Béñge Apendis B14.

• Sébat.

  I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, i jôl lini jon ba bi ti sôñ 11 mu kalénda i base yap, yon i yé ki sôñ itan i kalénda i minson mi nwom. I bé bôdôl i ñem sôñ Kondoñ, hala wee sôñ bisu, i malak i ñem sôñ Matjel, hala wee soñ iba. (Sak 1:7)​—Béñge Apendis B15.

• Sékel.

  Hihéga ba bé gwélél inyu hek kilô, i bé ki moni bon ba Lôk Héber ba ba gwélél ngandak. I bé yét 11,4 gram. Bibel i mpôdôl “sékel i homa mpubhaga.” Bebek le i bé séblana hala inyu yigye le i sékél ini i yé ilam, tole i yé nlélém ni litam li kilô li li yé ndémbél, ba téédaga jo i lap. Bibel i mpôdôl ki “sékel inoñnaga ni kilô i ndap kiñe.” Bebek le i sékel ini i bé ndémbél i sékel ba bé téédana i ndap kiñe, tole i bé sékel bôt ba ndap kiñe ba bé gwélél, i bak maselna ni yañga sékel bôt bape ba bé gwélél.​—Man 30:13; 2Sa 14:26.

• Selah.

  Buk inyu bakôt nsik tole inyu baañal mam. I yé i kaat Tjémbi ni i kaat Habakuk. I nene le i nkobla le bakôt nsik tole batôp ba nlama noi inyu boñ le bôt ba hek pék tole inyu yigye i jam li ntip pôda. Ngobol Bibel ni hop Grikia le Septante i nkobol i buk i le diapsalma, hala wee “nsik u nlama telep.”​—Tj 3:4; Hab 3:3.

• Séminit.

  Buk i bakôt nsik i i nkobla le “i nyônôs juem.” I nene le séminit a yé ngim likôdôk li nsik tole ngim litôbôk li tjémbi. Inyu bakôt nsik, i nla ba le i buk ini i nkal bo le ba kôôba bikôkôda gwap le bi kôt wengoñle kiñ bôlôm. Inyu batôp tjémbi, bebek le  i buk ini i mbat batôp tjémbi le ba tôp ni kiñ bôlôm, ba kihga ni nsik u u yé wengoñle kiñ bôlôm.​—1Mi 15:21; Tj 6:mbh (matila i bibôdle bi hiémbi); Tj 12:mbh.

• Séñha.

  I bé ngim yom ba bé ha ikété flawa tole i mook inyu hulus flawa tole inyu lédés mook; inyu boñ le flawa i hôl, ba mpôdna yo ni ndék flawa le ba nséñés bisu bi ngéda. Ikété Bibel ba mbéna gwélél yo kiki yimbne i béba, i ngwéélana ki inyu pôdôl yom i i nhol ibabé le mut a yi, i sôk i tjama homa nyensôna.​—Man 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Séôl.

  Buk i hop Lôk Héber i i gwé nlélém ngobol ni buk i hop Grikia le “Hadé.” I ngéda ba nkobol yo le “soñ” ni “s” nuntitigi, i yé soñ bôt ba ntém inyu jô mim; ndi i ngéda ba nkobol yo ni “S” nunkeñi, wee ba mpôdôl soñ i bôt ba binam bobasôna, hala wee yimbne i ngim homa nson wo ki wo u ta bé, to yi.​—Bib 37:35; Tj 16:10; Mns 2:31 (matila isi lipep).

• Sép.

  I yé kôkôda ba nhem, i bé ni kei, ba bé gwélél yo inyu legel ngim nwin tole inyu kôt nsik. I kaat Ñañga bôt 10:2, Yéhôva a ti bon ba Israel oda le ba bañ sép iba i silba le ba bé hem inyu kot litén, inyu jôp i njel, inyu legel le gwét bi nyek. I sép ini i bé i téé le pet, i bak maselna ni “hioñ” hi hi kôdi inyule ba bé bañ hio ni bitoñ bi binuga. Sép ipe i bé ikété bikôkôda ba bé gwélél i témpel inyu kôt nsik, ndi di nyi bé lelaa i bé. Libim li ngéda, i hem sép i yé yimbne le Yéhôva a nlegel nwin u kogse tole a nlegel mam makeñi mape a mboñ.​—2Mi 29:26; Ésr 3:10; 1Ko 15:52; Mas 8:7–​11:15.

• Sérafim.

  Biañgel bi bi téé ipañ yééne ane i Yéhôva nyoo i ngii. I buk i hop Lôk Héber ini le seraphim i nkobla le “ba ba nlék.”​—Yés 6:2, 6.

• Sesema.

  I yé likébla mut a nti Nyambe inyu unda le a nti nye mayéga, inyu neebe le a mboñ béba, ni inyu témb bana maada malam ni nye. Ibôdôl i dilo di Abel, bôt ba binam ba bi sémél Nyambe ngandak gwom kiki bo bilém. I mbus ngéda, mbén Môsi i bé bat le bôt ba ti bisesema. Ibôdôl nu Yésu a bi sem niñ yé, bisesema bi binuga bi gwé ha bé nseñ, ndi bikristen bi ngi tinak Nyambe mintén mi bisesema mimpe, hala wee ba ngwel minson mi mi nlémél Nyambe.​—Bib 4:4; Héb 13:15, 16; 1Yh 4:10.

• Sesema i ntul i hié.

  I yé sesema i nuga ba nligis i juu li bisesema inyu Nyambe; ba bé ligis nuga yosôna (nyaga, nlôm ntômba, bép kembee, kukuu, tole man hibeñ) kayéle i mut a nsem sesema a nyégla bé pes to yada.​—Man 29:18; Lév 6:9.

• Sesema inyu béba.

  I yé sesema mut a bé ti i ngéda a mboñ béba ngi kôôba inyule nyuu minsôn i yé kwéha, i mbomb ki. Inyu sesema ini, ba bé sem ngandak mintén mi binuga, ibôdôl i nyaga ipam i hibeñ, inoñnaga ni tel lôñni bigwel moo bi mut a bé bat nwéhél inyu béba yé.​—Lév 4:27, 29; Héb 10:8.

• Sesema inyu hô hihôha.

  Sesema bôt ba bé ti inyu bat nwéhél i bibéba gwap. I sesema ini i bééna ndék maselna ni bisesema inyu bibéba bipe, inyule i mut a ntam béba yé a bé ti i sesema ini inyu unda le a mboñ béba i mis ma Nyambe, ni le a mboñ le mut a nimis ngim mam. I sesema ini i nkobla le a nsômbôl témbna i kunde a bééna, a mbat ki le ba kogse ha bañ nye inyu béba yé.​—Lév 7:37; 19:22; Yés 53:10.

• Sesema inyu kôp nsañ.

  A yé sesema ba bé ti Yéhôva inyu sañgla ni nye. Ngandak bôt i bé je i sesema i: i mut a nlona sesema, lihaa jé, i prisi i nsem sesema lôñni biprisi bi bé sal ni nye.  Yéhôva nye a bé a leege ntode njiñ u bé lôl mu mahoñ ba bé ba ligis. Ba bé ba ti ki nye matjél ma nuga, hala wee niñ i nuga. A yé ndik wengoñle i bôt ba nlona sesema, ni biprisi, ba bé jéla ni Yéhôva, inyu unda le ba nsañgla ni nye.​—Lév 7:29, 32; Ndi 27:7.

• Sesema inyu ti mayéga.

  A yé sesema i nsañ ba bé ti Nyambe inyu ti nye mayéga inyu gwéha yé ni mam malam a nti. Ba bé je i nuga ba nsem lôñni bret bi bi gwé séñha, yak ni bret bi ngi-séñha. I nuga i i bé lama jéba nlélém kel.​—2Mi 29:31.

• Siôn; hikôa Siôn.

  A yé jôl li hikôya hi Lôk Yébus, hi bé i nwelmbok likôl u tison Yérusalem. I ngéda David a bi yémbél i tison i Lôk Yébus gwét, nyoo nyen a bi ôñôl ndap yé kiñe. Inyu hala nyen ba bi sôk sébél i homa nu le “nkoñ u David.” (2Sa 5:7, 9) Siôn a bi yila hikôa hipubi inyu Yéhôva, téntén i ngéda David a bi biine nkuu Malômbla nyoo. I mbus ngéda, yak i homa témpel i bé i hikôa Môria, a bi yoñ jôl le hikôa Siôn. Ngim mangéda ba bé sébél tison Yérusalem yosôna le hikôa Siôn. Bitilna ni hop Grikia bi mbéna gwélél jôl lini le Siôn inyu pôdôl yom ipe.​—Tj 2:6; 1Pé 2:6; Mas 14:1.

• Siria; bôt ba Siria.​—

  Béñge ARAM; MAN ARAMÉA.

• Sirtis.

  A yé bahoma iba het tuye a njôp ikété nkoñ u loñ Libia, i ñombok Afrika. Baluk sitima ba ngéda kôba ba bé kon bahoma bana woñi inyule ba bé bé ndip jôga, ba ban-ga lisege le tuye a ndéñgés ini pes ni ii. (Mns 27:17)​—Béñge Apendis B13.

• Sivan.

  I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, i jôl lini jon ba bi ti sôñ i nyônôs aa i kalénda i base yap, yon i yé ki sôñ bôô i kalénda i minson mi nwom. I bé bôdôl i ñem sôñ Mpuye, hala wee sôñ itan, i malak i ñem sôñ Hilônde, hala wee sôñ isamal. (Ésr 8:9)​—Béñge Apendis B15.

• Sôble; i sôble.

  I buk ini i nkobla le “yube,” tole jôp isi malép. Yésu a bi bat le banigil bé ba sôblana. Bitilna bi mpôdôl mintén mi sôble mimpe, kiki bo sôble i Yôhanes, sôble ni mbuu mpubi, sôble ni hié.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Yh 3:23; 1Pé 3:21.

• Sôga je.

  I yé i tjél bijek inyu ngim ngéda. Lôk Israel i bé sôga je i hilo inyu Sañgla ni Nyambe (kel Bikwak), i ngéda ndutu, ni ngéda ba bééna ngôñ le Nyambe a kal bo i jam ba nlama boñ. Hiki nwii, base i Lôk Yuda i bé bat le bôt ba sôga je ngélé ina inyu ngim nwii inyu bigda mandutu makeñi ma bi pémél litén jap. Bikristen bi ta bé nyégsaga i sôga je.​—Ésr 8:21; Yés 58:6; Luk 18:12.

• Soñ.

  I ngéda ba ntila i buk ini ni “s” nuntitigi, i yé soñ bôt ba ntém inyu jô mim; ndi ngéda ba tila yo ni “S” nunkeñi, wee ba mpôdôl soñ i bôt ba binam bobasôna, yon ba nsébél ni hop Lôk Héber le “Shéol”, ni hop Grikia le “Hadès.” Bibel i niiga le “Soñ” i yé yimbne i ngim homa nson wo ki wo u ta bé, to yi.​—Bib 47:30; Ñañ 9:10; Mns 2:31.

• Soñ mbigda.

  A yé homa ba njô i mut a nwo. I bibuk bini bi ngwéélana inyu kobol ini buk i hop Grikia le mnéméion, i yé buk i nlôl ni buk ipe i i nkobla le “i bigda,” hala a nkobla le ba ngi hoñlak i mut a nwo.​—Yh 5:28, 29.

• Sôñ mondo.

  Hilo hi bisu hi hiki sôñ i kalénda i Lôk Yuda. Lôk Yuda i bé kodba i kel i inyu lôôs ngand ni inyu ti bisesema Mbén i bé bat inyu kel i. I mbus ngéda, i hilo hini hi bi yila hilo hi ngand ikeñi i loñ, bôt ba bé sal bé yokel.​—Ñbt 10:10; 2Mi 8:13; Kôl 2:16.

• Soñkum.

  I buk ini i nlôl ni buk i hop Grikia le abissos, i i nkobla le “bee i i nlôôha ndip,” tole “i i gwé bé lisuk, i gwé bé to minwaa.” Bitilna Bipubi ni hop Grikia bi ngwélél i buk ini inyu  pôdôl homa mok tole libak li mut mok. I nla ba soñ, ndi i nla ki ba mam mape.​—Luk 8:31; Rôm 10:7; Mas 20:3.

T

• Talént.

  Hégél i kilô i i nlôôha ikeñi, i bak ki moni mi Lôk Héber mi mi nlôôha minkeñi. I bé yét 34,2 kilô. Talént i Grikia i bé ititigi, i bé yét jam kiki bo 20,4 kilô. (1Mi 22:14; Mat 18:24)​—Béñge Apendis B14.

• Tamuz.

  (1) Jôl li nyambe wada le bôda ba Lôk Héber ba ba bi kôm Yéhôva mbus ba bé ee i Yérusalem. Ngim bayimam i nkal le Tamuz a bé kiñe i ba yilha nyambe i mbus nyemb yé. Ikété kaat ni hop Suméria, Tamuz a gwé jôl le Dumuzi, nyen a yé nlôm tole mbok u nyambemuda le Inanna (Istar i loñ Babilôn), bôt ba bé hoñol le i nyambemuda nu nyen a nti bon. (Ézé 8:14) (2) I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, i jôl lini jon bon ba Israel ba bi ti sôñ i nyônôs ina i kalénda i base yap, yon i yé ki sôñ jôm i kalénda i minson mi nwom. I bé bôdôl i ñem sôñ Hilôñde, hala wee sôñ isamal; i malak i ñem sôñ Njéba, hala wee soñ isaambok.​—Béñge Apendis B15.

• Tarsis (bisitima).

  I ngéda kôba, i jôl lini li bé inyu bisitima bi bi bé yap tuye i ke i Tarsis (i len ini loñ Panya). I nene le i mbus ngéda, i jôl lini li bi yila jôl li bisitima bikeñi bi bi nla ke haa. Salômô bo Yéhôsafat ba bi gwélél bisitima bi inyu boñ manyuñga.​—1Bi 9:26; 10:22; 22:48.

• Tartarô.

  Ikété Bitilna Bipubi ni hop Grikia, Tartarô i yé libak li mut ba nsuhus tel, wengoñle ba nha nye i mok. I biañgel bi bi ndogbene Nyambe i ngéda Nôa, bi bi léña i Tartarô. Kaat 2 Pétrô 2:4 i ngwélél i buk ini le tartarôô (hala wee “i leñ ikété Tartarô”), i nkal le i “biañgel bi bi boñ béba,” bi bi léña ikété Tartarô. Ndi hala a nkobla bé le Tartarô i yé mok mi mi yé kété hisi, tole homa jiibe inyu banyambe ba ba gwé bé ngui ngandak, kiki dingaana di base i bihaiden di bé niiga. Ndi hala a nkobla le Nyambe a bi suhus bo, a kat bo ngii, a héya bo liyééne jap ni tel yap, ba yé wengoñle ba yé ikété jiibe (ba nyi ha bé mam ma ntagbe nyoo ngii), ba nla ha bé yi bitééne bi Nyambe. Kogse i i mbem bo i ga bana ngui ngandak; Bitilna bi nlegel le bo ni Satan Nsohop ba ga tjiba lôñ yada i boga ni boga. Jon, di nla ni kal le Tartarô i yé i lisuhlak likeñi Nyambe a bi suhus biañgel bi ndok, ndi i ta bé “soñkum” kaat Masoola 20:1-3 i mpôdôl.

• Tas.

  Moni ngim loñ tole ngim ñane i nti ñane numpe inyu unda le a nsôs isi yé, inyu boñ le ba ba nsañ, tole inyu boñ le a sôñ nye. (2Bi 3:4; 18:14-16; 2Mi 17:11) I buk ini i mpôdôl ki moni mut a nti ngomin loñ yé; Bibel i nsébél ki tas le “nsul u ngomin.”​—Néh 5:4; Rôm 13:7.

• Tebet.

  I ngéda Lôk Yuda i bi nyodi i minkôm i Babilôn, i jôl lini jon ba bi ti sôñ i nyônôs jôm i kalénda i base yap, yon i yé ki sôñ ina i kalénda i minson mi nwom. I bé bôdôl i ñem sôñ Libuy li nyéé, hala wee sôñ 12; i malak i ñem sôñ Kondoñ, hala wee sôñ bisu. Bibel i mbéna ndik sébél sôñ Tebet le “sôñ jôm.” (Ést 2:16)​—Béñge Apendis B15.

• Telepsép.

  Ikété Bitilna, i yé i boñ i jam li téé inoñnaga ni matéak ma Nyambe inyu loñge ni béba.​—Bib 15:6; Ndi 6:25; Bin 11:4; Sôf 2:3; Mat 6:33.

• Témpel.

  Mandap ma ma bi ôña i Yérusalem inyu boñ le Lôk Israel yosôna i béghene Yéhôva ha. Mon ma bi héñha lap i ba bé noñgol, ba ken-ga bahoma bahoma. Kiñe Salômô nyen a bi oñ témpel bisu, ndi bôt ba Babilôn ba bi tjé yo. Sôrôbabel nyen a bi oñ témpel i nyônôs iba i ngéda ba bi nyodi i minkôm mi Babilôn; i mbus  ngéda ki, Hérôdé Nunkeñi a bi tiimba oñ yo. Ngim mangéda, Bibel i nsébél yo le “ndap Yéhôva.” (Ésr 1:3; 6:14, 15; 1Mi 29:1; 2Mi 2:4; Mat 24:1)​—Béñge Apendis B8 ni B11.

• Térafim.

  Banyambe tole bisat ngim mahaa i bééna, ba bé gwélél gwo inyu bo ngambi. (Ézé 21:21) Bitérafim bi bééna ntel ni maôñg ma mut binam, ndi bipe bi bé bititigi. (Bib 31:34; 1Sa 19:13, 16) Bahun ’isi ba bi léba mam i Mésôpôtamia ma ma ñunda le i mut a gwé térafim, a bééna kunde i kat bum. (Bebek le inyu hala nyen Rahel a bi yoñ bitérafim bi isañ.) I jam li li bé bôña bé i loñ Israel. Ndi mu mangéda ma bakéés ni bikiñe, ngim bon ba Israel i bé gwélél bitérafim kiki bisat. Bitérafim bi bé ikété gwom kiñe Yôsia a bi tjé.​—Bak 17:5; 2Bi 23:24; Hôs 3:4.

• Tik ngok i tuye (corail).

  A yé gwom bi bi ño isi tuye, bi pônaga ngok, bi ledek; bi nlôl i bihés bi bon ba binuga ba tuye. Bi yé mintén mintén, kôyôp, puba ni hinda. I tik ngok ini i bé tôl ngandak i tuye Nkôibaga. Ikété Bibel, kôyôp tik ngok i bé diye ngandak, ba bé gwélél yo inyu boñ perl ni bieñg bipe.​—Bin 8:11.

• Tishri.​—

  Béñge ÉTANIM ni Apendis B15.

• Titimba i hié.

  Yimbne i homa Bibel i nsébél ki le “titimba i hié i i nloñ ni solfa,” i yé ki yimbne i “nyemb i nyônôs iba.” Bibéba bi bôt bi bi ntjél tam bibéba gwap, ni Nsohop, ni nyemb yomede, yak soñ (tole Hadé) bi ga léña mukété. Kiki Bibel i nkal le bihégél bi mbuu, ni nyemb, ni Hadé bi ga ke i titimba i hié, ki le hié hi nla bé ligis gwo, hala a ñunda le i titimba ini i yé ndik ngim yimbne i tjiba boga, ha i njonok i boga bé.​—Mas 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Toñ, bitoñ.

  A yé bitoñ bi binuga, ba bé gwélél gwo kiki mabôndô, inyu ha môô, tinti ni minhoop; ba bé hem yo kiki ba nhem sép inyu kôt nsik tole inyu yis bôt ngim jam. (1Sa 16:1, 13; 1Bi 1:39; Ézé 9:2) Bibel i ngwélél ki “toñ” inyu pôdôl ngui, kadal minkoñ ni yémbél i gwét.​—Ndi 33:17; Mik 4:13; Sak 1:19.

• Toohe.

  I bada bijek le babumbul ba nkôôba yék i wom, tole bi bi nyégle kiki ba bumblak. Mbén Môsi i bé kal bon ba Israel le ba bumbul bañ mapañ ma nwom, ba ket bañ to matam momasôna ma minkôô mi wai ni ma bie bi ôlivé. Nyambe a bi bat le diyeyeba, bôt ba nkôhna bikuu, bakén ba bôt, bon ba nyuu, ni biyik bi bôda ba bada gwom bi i mbus libumbul.​—Rut 2:2.

U

• Ufraté.

  Lom nu a nlôôha mbôñgô ni nu a nlôôha nseñ i nwelmbok u Asia, a yé ki lom wada ikété balom bakeñi iba ba Mésôpôtamia. Bibel i mpôdôl i lom nunu inyu ngélél bisu i kaat Bibôdle 2:14 i ngéda i nsima balom ba-na ba wom Éden. Ndi Bibel i mbéna ndik sébél le “Lom.” (Bib 31:21) I lom nunu nyen a bé nwaa nkoñ i ñombok u loñ Israel. (Bib 15:18; Mas 16:12)​—Béñge Apendis B2.

• Urim ni Tumim.

  A yé gwom le prisi keñi i bé gwélél inyu kôhna ndimbhe i Yéhôva inyu jam li li yé nseñ inyu litén. Bi bé kiki bo mbam iba le mut a nleñ. I ngéda prisi keñi i bé jôp ikété lap, a bé a ha Urim ni Tumim ikété hultôl a bé a hééba. I nene le bon ba Israel ba bi waa gwélél Urim ni Tumim i ngéda bôt ba Babilôn ba bi tjé Yérusalem.​—Man 28:30; Néh 7:65.

W

• Waa wai.

  A yé bahoma iba le ba bé béna tém i liaa, homa nu bisu a bak i mabeda, nu yônôs iba a bak i makuli. Ba bé ba tém man njel ipôla bahoma bana bo iba kayéle i ngéda ba ntét matam ma nkôô wai i homa a yé mabeda, malép ma nkôô wai ma kee i  makuli. Bibel i ngwélél ki waa wai kiki yimbne i kogse i Nyambe.​—Yés 5:2; Mas 19:15.

Y

• Yakôb.

  Man Isak bo Rébéka. Mbus Nyambe a bi o nye jôl le Israel, i mbus a yila ki sôgôlsôgôl nu litén li Israel (li ba bé sébél ki i mbus ngéda le bon ba Israel, ni Lôk Yuda). A bé isañ bon bôlôm 12, bo ni mbôda yap ba bi sôk yila 12 matén ma Israel. Bôt ba bi ke ni bisu i gwélél jôl li Yakôb inyu pôdôl litén tole loñ Israel.​—Bib 32:28; Mat 22:32.

• Yañsi.

  Pes libadô ba bé lép i ño inyu hô tjôñ. Prisi keñi i bé haba yañsi ilam i i bé ni libadô li loñge bôñgô, hibamha hi gôl hi bé ntéñék mu yañsi ni nkôô u u yé mangoñ. Kiñe i bé haba yañsi isi ntut wé. Hiôb a bi yoñ hihéga hi yañsi inyu pôdôl telepsép yé.​—Man 28:36, 37; Hiô 29:14; Ézé 21:26.

• Yédutun.

  Buk i i yé i bibôdle bi Tjémbi 39, 62, ni 77. Di ntibil bé yi kii i nkobla. Bebek i nhôla bakôt nsik i yi lelaa ba kôt i tjémbi di; bebek i mbat bakôt nsik le ba gwélél ngim kudul i nsik. Ntôp tjémbi wada, man Lôk Lévi, a bééna jôl le Yédutun, bebek inyu yé tole inyu bon bé nyen i jôl lini li bi yila yimbne i ngim likôdôk li nsik, tole yimbne i ngim kudul i nsik.

• Yééne i bikééhene.

  Ba bé béna tek yo i hikôma, hi hi bé hi nyôgi kayéle mut a mbet makala inyu pam mu yééne i, i het bangomin ba bé yén inyu pôdôs limut li bôt, tole inyu yis bo makidik map ma nsôk. I bibuk bini le “yééne i bikééhene i Nyambe” ni “yééne i bikééhene i Kristô” bi yé yimbne i bitelbene Yéhôva a nyoñ inyu kéés bôt ba binam.​—Rôm 14:10; 2Ko 5:10; Yh 19:13.

• Yéhôva.

  Hala nyen ba mbéna tila ni hop Basaa i bibañga bina bi yé jôl li Nyambe ni hop Lôk Héber; i jôl lini li yé munu ngobol i Bibel ini iloo 7 000 di ngélé.​—Béñge Apendis A4 ni A5.

• Yimbne.

  I yé ngim yom, liboñok, tole ngim hélha jam i i ñunda le jam li li yé bôña tole li ga bôña i dilo di nlo.​—Bib 9:12, 13; 2Mi 20:9; Mat 24:3; Mas 1:1.

• Yom i njum.

  I buk ini le “njum” i mpôdôl makon ma bibebela. Ngim bayimam i nhoñol le i ngéda Bibel i nkal le yom i njum, i mpôdôl i kon u bijek ba nsébél ni hop Latin le Puccinia graminis.​—1Bi 8:37.

• Yuda.

  A bé man munlôm nu yônôs ina nu Yakôb a gwal bo nwaa wé Léa. I ngéda a bé bebee ni nyemb, Yakôb a bi pot mbañ ini le, kiñe ikeñi i i ga nom i boga ni boga y’a pémél i mbôda Yuda. Hana ’isi, Yésu a bi gwééne i lihaa li Yuda. I jôl lini li yé ki jôl li litén li li yé mbôda Yuda, ni jôl li ane i nwelmbok. I ane i i bééna matén ima, Yuda ni Benyamin; yak biprisi ni Lôk Lévi ba bé mu. Nkoñ u litén li Yuda u bé i nwelmbok i loñ, nyoo nyen Yérusalem ni Témpel bi bé.​—Bib 29:35; 49:10; 1Bi 4:20; Héb 7:14.

Z

• Zeus.

  Ikété banyambe bôt ba Grikia ba bé bégés, Zeus a bé nyambe nu bisu. I ngéda Paul bo Barnabas ba bé i Listra, bôt ba bi hoñol le Barnabas nyen a yé Zeus. Bebee ni Listra ba bi léba matila le “biprisi bi Zeus” ni “Zeus, nyambe-hiañgaa.” I sitima Paul a bi yoñ i ôn Malta, i bééna ôñgba i “Bon ba Zeus,” mahas ma bôlôm le, Kastor bo Pôlus.​—Mns 14:12; 28:11.

• Ziv.

  Jôl li bisu li sôñ i nyônôs iba i kalénda i base i Lôk Yuda, yon i yé ki sôñ juem i kalénda i minson mi nwom. I bé bôdôl i ñem sôñ Matôp, hala wee sôñ ina, i malak i ñem sôñ Mpuye, hala wee sôñ itan. I kaat ini le Talmud, ni bikaat bipe bon ba Lôk Yuda ba bi tila i mbus minkôm i Babilôn, bi nsébél i sôñ ini le Iyar. (1Bi 6:37)​—Béñge Apendis B15.