Kon Paano Amligan ang Imo Kaugalingon Batok sa Pagpangdaya

AYHAN nabatian mo na ang hambalanon nga, “Indi mo madayaan ang isa ka bunayag nga tawo.” Kaangay sang madamo nga hambalanon, indi ini matuod. Kada adlaw ang bunayag nga mga tawo amo ang mga biktima sang pagpangdaya; ang pagkabunayag lamang wala nagaamlig sa ila. Ang pila ka intelihente gid nga mga tawo sa kalibutan nagapadugi kag nagapahito agod dayaan kag tuntuhon ang mga tawo. Kapin na sa isa ka gatos ka tuig ang nagligad, ang isa ka manunulat nagsiling: “May pila ka pagpangdaya nga tuman kalantip ang pagpahito, amo nga isa ka kabuangan kon indi ka malimbungan sini.”

Ang paglimbong madugay na nga nagluntad, nagsugod pa ini sa hardin sang Eden. (Genesis 3:​1-5) Ang daan nga mga pahito nanuhaytuhay, kag ang bag-o nga mga pahito ginahimo pirme. Gani paano mo maamligan ang imo kaugalingon? Indi na kinahanglan nga tun-an mo ang tanan nga paagi sang pagpangdaya sang mga kriminal sa mga tawo. Ang pila ka importante nga pangandam mangin epektibo gid sa pag-amlig sa imo nga mangin biktima.

Halungi ang Personal nga Impormasyon

Kon makawat sang isa ka tawo ang imo libreta sang tseke ukon mga credit card, makapamakal sia paagi sini. Kon makawat niya ang impormasyon tuhoy sa imo deposito sa bangko, mahimo sia mag-order kag makahimo sing mga tseke sa imo ngalan. Kon matigayon niya ang bastante nga impormasyon tuhoy sa imo, mahimo sia magpakunokuno nga sia amo ikaw. Kon matabo ini, ang isa ka kriminal sarang makakuha sing kuarta gikan sa imo mga deposito sa bangko, makautang paagi sa imo credit card, kag makahulam nga ginagamit ang imo ngalan.⁠ *  Mahimo pa gani ikaw maaresto bangod sang krimen nga wala mo mahimo!

Agod maamligan ang imo kaugalingon batok sa sining sahi sang pagpangdaya, halungi ang imo tanan nga personal nga dokumento, pati na ang imo statement sa bangko kag mga libreta sang tseke, lisensia sa pagmaneho, Social Security card ukon ID card. Indi pag-ihatag ang personal ukon pinansial nga impormasyon sa iban luwas kon may makatarunganon nga rason kon ngaa kuhaon nila ini. Importante ini ilabi na ang mga numero sang credit card kag impormasyon sa deposito sa bangko. Dapat mo lamang ihatag sa iban ang numero sang imo credit card kon may baklon ka paagi sa sini.

Ang iban nga mga manugtunto nagapangukay sa basurahan sa pagpangita sini nga impormasyon. Sa baylo nga ihaboy lamang ang mga papel nga may impormasyon tuhoy sa imo, mas maayo nga tutdan ukon gisigision ini. Nagalakip ini sang napabayluhan na nga mga tseke kag statement sa bangko kag brokerage, subong man sang daan na nga mga credit card, lisensia sa pagmaneho, kag pasaporte. Maalamon man nga tutdan ukon gisigision ang wala ginpangabay nga mga aplikasyon para sa credit card nga nabaton mo sa koreo, bangod may mga impormasyon ini tuhoy sa imo nga mahimo gamiton sing di-nagakaigo sang iban.

Gamita ang Sentido-Kumon

Ang importante gid nga butang sa madamo nga pagpangdaya amo ang ginapangako nga sobra ka daku nga ganansia gikan sa mga puhunan. Ang isa ka kinaandan nga pagpangdaya agod makakuarta sing daku sa malip-ot lamang nga tion amo ang pyramid scheme. Bisan pa may madamo nga klase ini nga pagpangdaya, ang kinaandan nga estratehiya amo ang pagrekrut sang mga manugpuhunan sang iban pa nga magpuhunan, nga paagi sini makabaton sila sing komisyon.⁠ * Ang mga chain letter (sulat nga ginapadala sa pila ka tawo, nga ang tagsatagsa ginapangabay sa pagpadala sing mga kopya sa pareho nga kadamuon sang mga tawo) nagapanghikot man kaanggid sini paagi sa pagpangabay sa imo nga magpadala sing kuarta sa mga tawo nga nauna sa listahan. Ang pasalig amo nga makabaton ka sing linibo ka dolyar kon ang imo ngalan mangin nahauna na sa listahan.

Ang pyramid scheme pirme wala nagamadinalag-on bangod imposible nga padayon nga makarekrut sing bag-o nga mga miembro. Binagbinaga ini nga kalkulasyon. Kon lima ka tawo ang magasugod sing isa ka pyramid kag ang kada isa magarekrut sing lima pa, ang kadamuon sang bag-o nga mga rekrut mangin 25. Kon ang kada isa naman sa ila magarekrut sing 5, madugangan ini sang125 pa. Kon ang pagrekrut magalab-ot na sa ikasiam nga andana, halos duha ka milyon ka tawo ang kinahanglan nga magrekrut sing kapin sa siam pa ka milyon! Ang mga manug-organisar sang mga pyramid scheme nakahibalo gid nga magaabot ang tion nga wala na sila sing mahimo pa nga marekrut. Kon sa banta  nila daw malapit na ina nga tion, ginapalagyo nila ang kuarta kag wala na nagapakita. Ayhan madula mo ang imo kuarta, kag sukton ka sang imo mga ginrekrut sang ila nadula nga kuarta. Dumduma nga agod makaganar ka sa isa ka pyramid scheme, ang iban dapat mapierde.

May nagatanyag bala sa imo nga makakuarta ka sa mahapos lang nga paagi ukon makaganansia ka sing daku kon magpuhunan ka? Ang paandam amo ini: Kon ang ginatanyag daw indi matuod, masami nga indi gid ini matuod. Indi magpadasudaso sa pagpati sa mga pasayod kag mga testimonya, nga nagahunahuna, “Tuhay ini.” Dumduma nga ang mga tawo wala magnegosyo agod magpanghatag sing kuarta ukon magsugid sing mga sekreto agod magmanggaranon ka. Kon magasiling ang isa nga may pinasahi sia nga ihibalo nga magapamanggad sa imo, pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ngaa wala niya ini gingamit agod magmanggaranon sia? Ngaa nagauyang sia sing oras sa pagtanyag sini sa akon?’

Ano ang himuon mo kon sugiran ikaw nga nagdaug ka sa isa ka paindis-indis ukon sing isa ka premyo? Indi magkakunyag​—⁠mahimo nga isa ini ka pagpanunto, isa nga nagabiktima sa madamo. Halimbawa, isa ka babayi sa Inglaterra ang nakabaton sing sulat halin sa Canada nga nagasugid sa iya nga nagdaug sia sing isa ka premyo apang kinahanglan magpadala sia sing $25 bilang bayad sa pagproseso. Sang nagpadala na sia sing kuarta, nakabaton sia sing tawag sa telepono halin sa Canada nga nagasugid sa iya nga nagdaug sia sing ikatlo nga premyo sa isa ka ripa nga nagabalor sing $245,000 apang dapat sia magbayad sing porsiento sina nga kantidad bilang dugang nga bayad sa pagproseso. Nagpadala sia sing $2,450 apang wala sia sing nabaton. Kon ginapabayad ka sa isa ka “libre nga regalo” ukon premyo, isa ini ka pagpanunto. Pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Paano ako magadaug sa isa ka paindis-indis nga wala ko maentrahi?’

Makigtransaksion Lamang sa mga Tawo nga May Maayo nga Reputasyon

Nagapati ka bala nga mamutikan mo ang pagkadibunayag sa mga tawo? Maghalong! Ang mga manugtunto makahibalo kon paano makuha ang kompiansa sang iban. Sampaton gid sila sa pagkuha sing pagsalig sang ila mga biktima. Ang mga manugbaligya, bunayag man ukon di-bunayag, nakahibalo nga antes ikaw makabaligya sing isa ka produkto, dapat mo anay sila kumbinsihon nga magsalig sa imo. Siempre, wala ini nagakahulugan nga indi ka dapat magsalig sa tanan, apang ang makatarunganon nga pagsuspetsa importante sa pag-amlig sa imo kaugalingon batok sa pagpangdaya. Sa baylo nga hantupon ang integridad sang isa ka tawo paagi sa pagsalig sa imo duna nga mga ikasarang, mangin alisto sa duha ka maathag  nga palatandaan sang madamo nga pagpangdaya: Una, ang ginatanyag bala daw indi mapatihan, kag ikaduha, ginasako ka bala sang manugbaligya nga magdesisyon gilayon?

Ang daw indi mapatihan nga mga tanyag madamo gid sa Internet. Bisan pa ang Internet nagatanyag sing mapuslanon nga mga produkto kag serbisyo, nagahatag man ini sing higayon sa mga kriminal nga madayaan ang mga biktima sing madasig kag indi nila makilala. May E-mail ka bala? Kon amo, mahimo nga nagabaton ikaw sing wala ginapangabay nga mga pasayod sa E-mail nga ginapadala sa kadamuan. Bisan pa ang mga pasayod nagatanyag sing tuman kadamo nga produkto kag serbisyo, madamo sini ang pagpangdaya lamang. Kon makigtransaksion ka sa isa ka pasayod sa E-mail kag magpadala sing kuarta para sa pila ka produkto ukon serbisyo, mahimo nga wala ka sing mabaton. Kon may mabaton ka gid man, halos indi gid ini makatumbas sa kuarta nga imo ginbayad. Ang pinakamaayo nga laygay amo, Indi gid magbakal sing bisan ano nga butang gikan sa isa nga nagapadala sing wala ginapangabay nga mga pasayod sa E-mail.

Naaplikar man ini sa mga nagatawag sa telepono agod baligyaan ka sing mga produkto. Bisan pa madamo nga tawag sa telepono agod magbaligya ang ginahimo sang lehitimo nga mga negosyo, ang pagbaligya sing mga produkto ukon serbisyo paagi sa telepono nagatunto sa mga tawo sing binilyon ka dolyar kada tuig. Wala sing paagi agod mahibaluan kon bala ang pasayod sa pagbaligya matuod kon makighambal ka lamang sa isa nga nagatawag sa imo sa telepono. Mahimo pa gani magpakunokuno ang manugtunto subong tiglawas sang isa ka bangko ukon ahensia sang credit card. May rason gid ikaw nga magsuspetsa kon ang isa magtawag sa imo kag magsiling sa imo nga halin sia sa isa ka bangko ukon kompanya diin may pinatago ka nga kuarta kag magpamangkot sing impormasyon nga dapat nahibaluan na nila. Kon matabo ini, mahimo mo kuhaon ang numero sang telepono sang amo nga tawo. Nian magtawag sa tapos mapamatud-an nga ang numero iya gid sang bangko ukon ahensia.

Ang maayo nga himuon amo ang indi paghatag sing numero sang imo credit card ukon iban pa nga personal nga impormasyon sa nagatawag sa imo nga indi mo kilala. Kon may isa nga magtawag agod baligyaan ka sing produkto nga indi mo luyag, makasiling ka sing matinahuron, “Pasensia na, apang wala ako nagapakigtransaksion sa telepono sa mga tawo nga indi ko kilala.” Dayon ibutang ang telepono. Wala sing rason nga makighambal ka sa isa ka estranghero nga mahimo nagatinguha nga tuntuhon ka.

Maalamon nga makigtransaksion lamang sa maayo sing reputasyon nga mga kompanya kag mga tawo. Madamo sing lehitimo nga kompanya diin makatransaksion ka sa telepono ukon sa Internet nga indi peligruso. Kon posible, mangusisa tuhoy sa ahente, sa kompanya, kag sa produkto paagi sa pila ka independiente nga ahensia. Mangayo sing impormasyon tuhoy sa puhunan, kag basaha ini sing maayo agod mapat-od nga lehitimo ini. Indi magpadasudaso ukon magpadalidali sa pagdesisyon.

Isulat Ini

Indi tanan nga pagpangdaya nagasugod subong pagpangdaya. Ang isa ka bunayag nga negosyo mahimo nga mapierde. Kon matabo ini,  ang mga nagapalakat sini mahimo matarantar kag magpangdaya agod mabawi ang ila napierde. Walay duhaduha nga nakabati ka na sing mga istorya tuhoy sa mga ehekutibo sang negosyo nga nagabinutig tuhoy sa ila kita kag mga ganansia kag kon maputo ang negosyo ginapalagyo nila ang nabilin nga kuarta.

Agod maamligan ang imo kaugalingon gikan sa pagpangdaya kag di-paghangpanay, dapat kuhaon mo ang nasulat nga mga detalye antes ka maghimo sing bisan anong daku nga puhunan. Dapat nakarekord sa bisan ano nga kontrata nga ginapirmahan mo ang tanan nga kondisyones sang puhunan kag ang mga pangako. Hibalua man, nga bisan daw ano man ka masaligan ang isa ka puhunan, wala sing makagarantiya nga mangin madinalag-on ini suno sa ginplano. (Manugwali 9:11) Kay man, wala gid sing ginatawag nga wala-peligro nga pagpuhunan. Gani, dapat isulat sa kontrata kon ano ang mga obligasyon kag salabton sang tagsatagsa pananglitan mapierde ang negosyo.

Paagi sa paghibalo kag pag-aplikar sa importante nga mga prinsipio nga ginbinagbinag naton sing malip-ot, indi ka na madali mabiktima sang pagpangdaya. Ang isa ka dumaan nga hulubaton sa Biblia nagahatag sing mapuslanon nga laygay. Ini nagasiling: “Ang bisan sin-o nga di-eksperiensiado nagatuo sa tagsa ka pulong, apang ang isa nga maalam nagabinagbinag sang iya mga tikang.” (Hulubaton 14:15) Ginapuntariya sang isa ka manugtunto ang mga mahapos biktimahon, ang mga madali magpati sa tanan niya nga ginasiling. Sing makapasubo, madamo nga tawo ang wala nagapangandam batok sa pagpangdaya.

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 7]

Kon ang ginatanyag daw indi mapatihan, masami nga indi gid ini matuod

[Retrato sa pahina 6]

Laygay Para sa mga Biktima sang Pagpangdaya

Ang mga biktima sang pagpangdaya kinaandan nga nagabatyag sing daku nga kahuya, kasal-anan, kag kaakig sa kaugalingon. Indi pagbasula ang imo kaugalingon. Ikaw ang biktima; ang balasulon amo ang tawo nga nagtunto sa imo. Kon nagsayop ka, batuna ini, kag dayon palipasa ini. Indi maghinakop nga hangag ka. Dumduma nga nadaya sang mga manugtunto ang maalam nga mga tawo​—⁠mga pangulo sang Estado, manedyer sang bangko, ehekutibo, manedyer sa pinansial, abogado, kag iban pa.

Indi lamang kuarta ukon pagkabutang ang nakuha sa mga biktima sang pagpangdaya kundi ang kompiansa kag pagtahod sa kaugalingon man. Kon gintunto sang isa ka ginatawag nga “abyan,” nagakadula ang pagsalig. Masakit kon matuntuhan ikaw. Hatagi sing tion ang imo kaugalingon nga magkasubo. Masami nga makabulig ang pagpakighambal sini sa isa nga imo mapautwasan. Makahatag man sing daku nga lugpay ang pagpangamuyo. (Filipos 4:6-8) Apang, hibalua nga magaabot ang tion nga dapat mo na ini kalimtan. Ngaa palawigon mo pa ang kasakit? Magpahamtang sing positibo nga mga tulumuron kag panikasugi nga malab-ot ini.

Mag-andam sa mga pagpanunto nga nagatanyag nga bawion ang imo nawasi nga kuarta. Ang mga manugtunto magatawag sa telepono sa tawo nga natuntuhan agod magtanyag sing bulig nga bawion ang kuarta nga nawasi. Tuyo nila nga tuntuhon sia liwat.

[Kahon/Retrato sa pahina 8, 9]

 Mga Pasayod sa Pagpangdaya—Anom ka Kinaandan nga Pagpanunto Paagi sa “E-mail”

1. Mga Pyramid scheme: Masami nga daw mga kahigayunan ini nga makakuarta sing daku sa mahapos lang nga paagi kag diutay nga pagpuhunan sang imo kuarta. Ang isa ka pahito nagatanyag sa imo sing isa ka kompyuter ukon iban pa nga elektroniko nga mga kagamitan kon magbayad ka agod makaentra sa isa ka asosasyon kag dayon magrekrut sang iban pa. Ang isa pa ka sahi amo ang chain letter. Ang mga chain letter halos pirme ilegal. Mawasi sang kalabanan nga mga nagapuhunan sa sini ang ila kuarta.

2. Buluhaton-sa-balay nga mga pahito: Sa isa ka porma sini nga pagpanunto, ginahatagan ikaw sing kahigayunan nga mag-asembol sing mga butang subong sang alahas, hampanganan, ukon mga ­craft kit. Nagapuhunan ka sing kuarta sa mga materyales kag sing tion sa pag-asembol sang produkto, apang pagkatapos silingan lang gali ikaw nga ang imo produkto indi nila mabakal bangod wala ini makapasar sa ila mga talaksan.

3. Mga pahito may kaangtanan sa kapagros kag dieta: Nagabaha sa Internet ang ginatanyag nga mga produkto subong sang mga pildoras nga nagapaniwang sa imo bisan nga indi ka na mag-ehersisyo ukon magdieta, mga bulong para sa mga lalaki nga wala na sing ikasarang sa pagpakigsekso, kag mga hiso sa pagtapna sang pagkaunot sang buhok. Ini nga mga tanyag may upod kon kaisa nga mga testimonya gikan sa nakasaho nga mga kostumer. Ang kinaandan nga mga prase nga makita sa sini nga mga pasayod nagalakip sing mga ekspresyon subong sang “scientific break­through (daku nga pag-uswag sa siensia),” “miraculous cure (milagruso nga bulong),” “secret formula (sekreto nga pormula),” kag “ancient ingredient (dumaan nga ingrediente).” Ang matuod, ang kalabanan sini nga mga produkto indi epektibo.

4. Mga kahigayunan sa pagpuhunan: Ini nga mga pahito kinaandan na nga nagatanyag sing mataas nga saka nga may diutay lang ukon wala sing risgo. Ang kinaandan nga bersion nagalakip sang pagpuhunan sa isa ka bangko sa iban nga pungsod. Ang mga manugpuhunan ginaganyat paagi sa mga pasalig nga ang mga nagauyat sing kuarta may mataas nga pinansial nga mga koneksion kag may mga impormasyon sa sini.

5. Pagtinlo sang rekord sa pagpangutang: Ini nga pahito nagatanyag nga tinluan ang imo rekord sang pagpangutang anay agod makalipikar ka nga makakuha sing ­credit ­card, makahulam-kuarta agod makabakal sing awto, ukon makatrabaho. Walay sapayan sang mga pasalig, ang mga nagatanyag sini indi makatuman sang ila ginapangako.

6. Mga promosyon tuhoy sa barato nga bakasyon: Makabaton ikaw sing E-mail nga nagapanginbulahan sa imo tungod sa kahigayunan nga magbakasyon sa barato gid nga presyo. Ang iban nagasiling nga pinasahi ikaw nga ginpili. Dumduma nga ang amo nga pahibalo mahimo nga ginpadala na sa minilyon pa nga iban kag ang dalayunan, pagkaon, kag mga serbisyo nga mabaton mo mapigaw gid sangsa ginpasayod.

[Credit Line]

Ginkuhaan: U.⁠S. Federal Trade Commission

[Retrato sa pahina 7]

Ang mga “pyramid scheme” pirme nagakalusod

[Retrato sa pahina 9]

Ang bisan ano nga kontrata nga imo ginpirmahan dapat may rekord sang tanan nga kondisyones tuhoy sa pagpuhunan kag mga pangako