Nameligro ba ang Planetang Yuta?

ANG pag-init sa klima gihubit ingong kinadak-ang suliran nga giatubang sa katawhan. Ang nakapabalaka sa mga tigdukiduki, matod pa sa magasing Science, “mao ang posibilidad nga atong gipahinabo ang inanay apan dili mapugngan nga mga kausaban sa klima.” Ang uban dili motuo niana. Tinuod, daghan ang mouyon nga nagkainit ang yuta, apan wala sila makaseguro kon unsay hinungdan ug sangpotanan niini. Matod pa nila, ang mga kalihokan kono sa tawo maoy usa sa mga hinungdan, apan dili kini ang panguna. Nganong magkalahi man ang ilang opinyon?

Tungod kay ang kinaiyanhong mga proseso nga maoy nagpatungha sa klima komplikado kaayo ug wala masabti sa bug-os. Dugang pa, ang mga organisasyon nga nagtinguha sa pagpreserbar sa kalikopan sagad nga naghimog kaugalingong interpretasyon sa siyentipikanhong impormasyon, sama nianang gigamit sa pagpamatuod kon nganong nagkainit ang klima.

Nagkainit ba Gayod ang Klima?

Sumala sa bag-ong taho sa usa ka organisasyong gipaluyohan sa UN, nga gitawag ug Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), ang pag-init sa klima “tinuod gayod,” ug “dakog kalagmitan” nga ang tawo maoy nakaingon niini. Ang pipila nga dili mouyon niini nga konklusyon miadmitir nga posibleng nagkainit ang mga siyudad tungod kay kini nag-anam kadako. Dugang pa, ang semento ug asero dali rang mosuhop sa kainit sa adlaw ug hinayhinayng mobugnaw inigkagabii. Apan ang mga kritiko miingon nga ang kainiton sa siyudad dili susama nianang sa baryo busa dili kini angayng himoon nga basehanan kon unsa kainit ang tibuok yuta.

Sa laing bahin, si Clifford, nga usa ka pangulo sa balangay ug nagpuyo sa isla nga dili layo sa baybayon sa Alaska, miingon nga iyang nasaksihan mismo ang mga kausaban. Ang mga tawo sa iyang balangay mangadto sa Alaska agi sa nayelo nga dagat aron mangayam ug osa. Apan, tungod sa pag-init sa klima, dili na nila kana mahimo pa. “Nausab ang mga sulog sa dagat, nagkahilis ang yelo, ug nausab ang pagbagtok sa Chukchi Sea,” miingon si Clifford. Siya midugang nga kaniadto ang dagat mobagtok sa kataposan sa Oktubre, apan karon, sa hinapos na sa Disyembre.

Niadtong 2007, dayag usab ang pag-init sa klima sa Northwest Passage​—usa ka agianan tali sa Dagat Atlantiko ug Pasipiko—​kay kini bug-os nang maagiag barko. “Ang atong nakita niining tuiga nagpamatuod nga nagkataas ang panahon nga walay yelo,” miingon ang usa ka dakog ranggo nga siyentipiko sa National Snow and Ice Data Center sa Tinipong Bansa.

Greenhouse Effect​—Hinungdanon sa Kinabuhi

Ang usa kono sa hinungdan sa pag-init sa klima mao ang pagdaghan sa mga gas nga makapasamot sa greenhouse effect, nga usa ka kinaiyanhong proseso nga hinungdanon sa kinabuhi dinhi sa yuta. Sa dihang ang enerhiya gikan sa adlaw makaabot sa yuta, mga 70 porsiyento niini ang masuhop, nga makapainit sa hangin, yuta, ug dagat. Kon  wala kini nga proseso, hilabihan kabugnaw ang yuta​—moabot ug -18 grado Celsius. Sa ngadtongadto, ang nasuhop nga kainit ibalik ngadto sa kawanangan, busa dili moinit pag-ayo ang yuta. Apan sa dihang modaghan ang gas diha sa atmospera tungod sa polusyon, diyutay rang kainit ang mobalik sa kawanangan. Tungod niini, mas moinit ang yuta.

Ang mga gas nga makapasamot sa greenhouse effect naglakip sa carbon dioxide, nitrous oxide, ug methane, maingon man ang alisngaw. Midaghan pag-ayo kining maong mga gas diha sa atmospera sulod sa milabayng 250 ka tuig, sukad sa pag-uswag sa industriya ug pagdaghan sa naggamit ug fossil fuel, sama sa karbon ug aseite. Ang lain pa konong makapasamot sa greenhouse effect mao ang pagdaghan sa mga binuhing hayop, nga ang hugaw niini magpatunghag methane ug nitrous oxide. Ang ubang mga tigdukiduki nag-ingon nga dunay laing mga hinungdan sa pag-init sa klima nga nahitabo sa wala pa kono madaot sa tawo ang klima.

Normal Lang ba Kini nga Kausaban?

Kadtong naghunahuna nga ang tawo dili maoy nakaingon sa pag-init sa klima karon nag-ingon nga kaniadto diha nay kausaban sa klima. Ang usa kono ka ebidensiya niana nahitabo panahon sa yelo (ice age), sa dihang ang klima sa yuta mas bugnaw; ug ingong pamatuod sa kinaiyanhong pag-init, sila miingon nga dihay panahon nga ang bugnawng mga dapit, sama sa Greenland, may mga tanom nga mabuhi lamang sa init nga mga dapit. Siyempre, mouyon ang mga siyentipiko nga lisod mahibal-an kon unsa gayoy klima sa dugay nang panahon.

Unsa man kahay nakapausab sa temperatura sa yuta sa wala pa kini maapektohi sa kalihokan sa tawo? Ang posibleng nakaingon niini mao ang mga pat-ak-pat-ak sa adlaw (sunspot) ug pagsilaob sa adlaw (solar flare), nga makaapektar sa gidaghanon sa enerhiya nga ipagula sa adlaw. Gawas pa, ang siklo sa paglibot sa yuta sa adlaw dangtag libolibo ka katuigan ug makaapektar kana sa gilay-on sa atong planeta gikan sa adlaw. Anaa usab ang epekto sa abo gikan sa bolkan ug mga kausaban sa sulog sa dagat.

 Minugna-mugna nga Klima

Kon nagkainit ang yuta​—bisan unsa pay hinungdan—​unsay epekto niini kanato ug sa kalikopan? Dili kita makaseguro kon unsa gayoy epekto niini. Apan karon ang mga siyentipiko makagamit na ug paspas nga mga kompiyuter aron ilang mabanabana ang mga kausaban sa klima. Nalakip sa ilang giprograma diha sa kompiyuter ang mga balaod sa pisika, impormasyon bahin sa klima, ug kinaiyanhong mga hitabo nga makaapektar sa klima.

Pinaagi niining minugna-mugna nga klima, maeksperimentohan sa mga siyentipiko ang klima. Pananglitan, mahimo nilang usbon konohay ang gidaghanon sa ipagula nga enerhiya sa adlaw aron masayran kon unsay epekto niini sa yelo didto sa polo, sa temperatura sa hangin ug dagat, pag-alisngaw sa tubig, presyur sa atmospera, pagkaporma sa panganod, pag-ulan, ug kon unsay epekto niini sa hangin. Makamugna sila diha sa kompiyuter ug pagbuto sa bolkan ug masusi nila ang epekto sa abo sa bolkan diha sa klima. Matun-an usab nila ang epekto sa pagdaghan sa tawo, pagkapuril sa kalasangan, paggamit sa yuta, pagdaghan sa mga gas nga makapasamot sa greenhouse effect, ug uban pa. Naglaom ang mga siyentipiko nga ang ilang minugna-mugna nga klima mahimong mas tukma ug kasaligan sa umaabot.

Unsa man ka tukma ang ilang minugna-mugna nga mga klima? Siyempre, nagdepende gayod kana sa katukma ug gidaghanon sa impormasyon nga gipasulod diha sa kompiyuter. Busa, magmugna sila diha sa kompiyuter ug mga klima nga magpatunghag lainlaing epekto, ang uban grabe ug ang uban dili. Bisan pa niana, matod sa magasing Science, “ang [kinaiyanhong] sistema sa klima magpatunghag mga epekto nga lahi sa atong gidahom.” Ug duna nay pipila ka panghitabo nga nagpamatuod niana, sama pananglitan sa kusog kaayong pagkahilis sa yelo didto sa Artiko, nga nakapatingala sa daghang eksperto sa klima. Hinuon, bisan pag ang mga magbabalaod diyutay rag nahibaloan bahin sa mga epekto sa gibuhat o wala buhata sa tawo karon, sila makahimog mga desisyon karon aron mamenosan ang mga problema sa umaabot.

Kay naghunahuna niana, ang IPCC nag-eksperimento ug unom ka matang sa klima. Dunay eksperimento diin ang paggamit ug mga gas nga makapasamot sa greenhouse effect wala limitahe, ang uban gilimitahan ug diyutay, samtang ang uban bug-os nga gilimitahan. Ang matag usa niini lainlaig epekto sa klima ug sa kalikopan. Binase sa resulta sa maong mga eksperimento, ang mga siyentipiko nag-awhag sa gobyerno sa paghimog mga balaod aron mamenosan ang kadaot sa klima sa umaabot. Kini naglakip sa paglimite sa paggamit ug mga fossil fuel, pagmulta sa molapas sa maong balaod, pagpatungha ug dugang nukleyar nga enerhiya, ug paggamit ug dugang mga teknolohiya nga dili makadaot sa kalikopan.

Kasaligan ba ang Minugna-mugna nga mga Klima?

Ang mga kritiko nag-ingon nga ang mga paagi karon sa pagtagna sa kahimtang sa panahon “wala mogamit ug igong impormasyon ug naghimog walay-basehanang mga konklusyon bahin sa wala kaayo masabti nga mga sistema sa klima” ug “wala gayod magtagad sa ubang mga sistema sa klima.” Ilang gikuwestiyon usab ang resulta sa maong  mga eksperimento. Ang usa ka siyentipiko nga miapil sa pagtuon nga gihimo sa IPCC nag-ingon: “Adunay pipila kanamo nga mibati nga lisod kaayo ang pagsukod ug pagsabot sa komplikado kaayo nga sistema sa klima nga tungod niini kami nagduhaduha sa among katakos sa pagkahibalo sa epekto niini ug kon nganong nahitabo kini.” a

Siyempre, ang uban mangatarongan nga kon dili kita mohimog mga kausaban karon tungod lang kay wala kita mahibalo sa hinungdan sa problema, atong gisugal ang atong kaugmaon. “Unsaon nato kini pagpatin-aw sa atong mga anak?” sila miingon. Tukma man o dili ang minugna-mugna nga mga klima, kita makaseguro nga ang yuta nameligro gayod. Ang kalikopan niini nadaot tungod sa polusyon, pagpuril sa kalasangan, pagdaghan sa mga siyudad, ug pagpuo sa mga espisye, sa paghisgot lag pipila sa mga hinungdan nga dili gayod malalis ni bisan kinsa.

Base sa atong nasayran, makadahom ba kita nga ang tanang tawo magbag-o sa ilang paagi sa pagkinabuhi aron masalbar ang atong matahom nga pinuy-anan​—ug ang atong kaugalingon? Gawas pa, kon ang kalihokan sa tawo maoy nakaingon sa pag-init sa klima, wala na kitay igong panahon sa paghimog mga kausaban. Busa, kinahanglang sulbaron dayon ang pangunang hinungdan sa pagkadaot sa yuta​—ang kadalo, kahakog, kawalay-alamag, kawalay-katakos sa mga magmamando, ug kawalay-pagpakabana. Posible kaha kini nga kausaban o usa lamang kini ka damgo? Kon kini damgo lamang, nagpasabot ba nga wala na kitay paglaom? Ang maong mga pangutana hisgotan sa sunod nga artikulo.

[Footnote]

[Kahon/​Hulagway sa panid 7]

Unsaon Pagsukod Ang Temperatura Sa Yuta?

Aron ipakita kon unsa ka lisod kining himoon, unsaon nimo pagsukod ang temperatura sa usa ka dakong lawak? Pananglitan, asa man nimo ibutang ang termometro? Ang hangin duol sa kisame mas init kay sa hangin sa ubos. Mabag-o usab ang sukod sa temperatura kon ang termometro duol sa bentana, kon kini bantang sa adlaw, o kon kini nalandongan. Ang kolor makaapektar usab sa sukod niini, tungod kay ang dagtom nga mga lugar mosuhop ug mas daghang kainit.

Busa, ang usa lang ka sukod lagmit dili pa igo. Kinahanglang sukdon nimo ang temperatura sa lainlaing dapit sa lawak ug dayon kuwentahon ang aberids. Ang resulta mag-usab-usab depende sa panahon. Busa aron makuha ang tinuod nga aberids, kinahanglan nga kadaghan nimong sukdon ang temperatura sa lainlaing dapit sa lawak ug sulod sa taas-taas nga panahon. Tiaw mo kana kon unsa ka lisod ang pagsukod sa temperatura sa nawong sa yuta, sa atmospera ug sa kadagatan! Bisan pa niana, ang maong mga sukod gikinahanglan aron makuha ang tukmang sukod sa kausaban sa klima.

[Credit Line]

NASA photo

[Kahon sa panid 6]

SOLUSYON BA ANG NUKLEYAR NGA ENERHIYA?

Sa tibuok kalibotan nagkadaghan ang naggamit ug enerhiya. Sanglit ang pagsunog sa aseite ug karbon makapatungha man ug mga gas nga makapasamot sa greenhouse effect, ang pipila ka gobyerno naghunahuna nga mas maayong mogamit ug nukleyar nga enerhiya. Apan, ang paggamit niini makapatungha usab ug mga problema.

Ang International Herald Tribune nagtaho nga sa Pransiya, nga usa sa mga nasod nga nagsalig pag-ayo sa nukleyar nga enerhiya, mga 19 ka bilyong metro kubiko nga tubig ang gikinahanglan kada tuig sa pagpabugnaw sa mga nuclear reactor​—mga makina nga gigamit sa pagpatunghag nukleyar nga enerhiya. Panahon sa grabeng kainit niadtong 2003, ang init nga tubig nga miagos gikan sa mga reactor hayan nakapainit pag-ayo sa mga suba nga tungod niini, nameligro ang buhing mga linalang diha niana. Busa, gipasira ang pipila ka planta. Posibleng mograbe pa kini kon moinit pag-ayo ang klima.

“Bisan pag mogamit kita ug nukleyar nga enerhiya, duna gihapoy mga problema sa kausaban sa klima nga kinahanglan natong sulbaron,” miingon ang nukleyar nga inhenyero nga si David Lochbaum sa Union of Concerned Scientists.

[Kahon/Mapa sa panid 7]

MGA KATALAGMAN SA 2007 NGA GIPAHINABO SA KLIMA

Niadtong 2007, nahitabo ang kinadaghanang katalagman nga gipahinabo sa klima. Tungod niana, ang United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs nagluwat ug 14 ka hangyo alang sa dinaliang tabang​—labaw ug 4 sa 2005, nga maoy kinadaghanag katalagman sa una. Gilista dinhi ang pipila sa mga katalagman nga nahitabo sa 2007. Siyempre, angay natong hinumdoman nga ang matag panghitabo wala magpasabot nga kanunay na kining nahitabo.

◼ Britanya: Kapin sa 350,000 ka tawo ang naapektohan sa kinagrabehang pagbaha nga nahitabo sulod sa kapig 60 ka tuig. Gikan sa Mayo ngadto sa Hulyo, nahitabo sa Inglaterra ug Wales ang kinagrabehang pag-ulan sukad sa tuig 1766.

◼ Kasadpang Aprika: Mga 800,000 ka tawo diha sa 14 ka nasod ang naapektohan sa mga baha.

◼ Lesotho: Nangamatay ang mga tanom tungod sa pag-init sa klima ug sa hulaw. Tingali mga 553,000 ka tawo ang nagkinahanglag hinabang nga pagkaon.

◼ Sudan: Tungod sa pagbunok sa ulan, 150,000 ka tawo ang nawad-ag pinuy-anan. Labing menos 500,000 ka tawo ang nakadawat ug hinabang.

◼ Madagascar: Tungod sa pagsigeg bagyo ug pagbunok sa ulan diha sa isla, 33,000 ka tawo ang nawad-ag pinuy-anan ug 260,000 ang napildihan ug mga pananom.

◼ Amihanang Korea: Gibanabana nga 960,000 ang grabeng naapektohan sa kaylap nga pagbaha ug pagdahili sa yuta ug lapok.

◼ Bangladesh: Tungod sa pagbaha, 8.5 ka milyong tawo ang naapektohan. Nangamatay ang kapin sa 3,000 ka tawo ug 1.25 ka milyong binuhing mga hayop. Duolan sa 1.5 ka milyong balay ang nangaguba.

◼ India: Trayenta ka milyong tawo ang naapektohan sa baha.

◼ Pakistan: Tungod sa mga bagyo ug pag-ulan, 377,000 ka tawo ang nawad-ag pinuy-anan ug gatosan ang nangamatay.

◼ Bolivia: Kapin sa 350,000 ang naapektohan sa pagbaha, ug 25,000 ang nawad-ag pinuy-anan.

◼ Mexico: Tungod sa mga pagbaha, labing menos 500,000 ang nawad-ag pinuy-anan ug kapig usa ka milyon ang naapektohan.

◼ Dominican Republic: Ang pagsigeg ulan miresulta sa mga pagbaha ug pagdahili sa yuta ug 65,000 ang nawad-ag pinuy-anan.

◼ Tinipong Bansa: Tungod sa mga sunog nga milukop sa habagatang California, 500,000 ka molupyo ang napugos pagbiya sa ilang mga balay.

[Credit Line]

Based on NASA/​Visible Earth imagery