Ang Katingalahang Mais

SI Harlin kaniadto tigtanom ug mais sa Finger Lakes sa New York sa Tinipong Bansa. Malipay siyang mosaysay kanunay sa mga higala ug bisita bahin sa katingalahang mais. Gidapit si Harlin sa Pagmata! nga ipaambit ang iyang kahibalo sa mais sa mga magbabasa niini. Atong susihon usab ang ubang impormasyon bahin niining katingalahang tanom. Pananglitan, diin gikan ang mais? Sa unsang paagi mikaylap kini sa tibuok kalibotan? Ug unsay mga gamit niining tanoma? Ato karong hisgotan ang paghubit ni Harlin sa katingalahang mais.

Ang Mais “Makigsulti” Kanimo

“Para nako, dayag diha sa mais ang mga prinsipyo sa arte ug matematika. Gikan sa mga dahon hangtod sa mga lugas diha sa pakaw, maayo kining pagkadisenyo ug nindot tan-awon. Dugang pa, samtang magtubo ang mais, kini ‘makigsulti’ kanimo. Kini mosulti kon kulag tubig o sustansiya. Ang masuso mohilak kon may panginahanglan. Ang nagtubo nga mais, sama sa ubang mga tanom, mosulti kanimo pinaagi sa dagway niini, sama sa kolor ug porma sa dahon kon unsay panginahanglan. Ang sekreto mao ang pagsabot sa maong mga ilhanan.

“Ang mga dahon nga pulahon mahimong magpaila nga kulang kinig pospato.  Ang ubang mga ilhanan mahimong magpaila sa kakulang ug magnesium, nitroheno, o potash. Makaila usab ang mag-uuma kon ang iyang maisan may sakit o nadaot sa mga kemikal.

“Sama sa tanang tigmaisan, magpugas ko sa tingpamulak kay ang binhi makaturok sa init nga yuta. Sa dihang gulang na ang akong maisan paglabay sa upat hangtod unom ka bulan, mga dos metros na ang tindog niini.

“Hugnahugna ang pagtubo sa mais ug kini matino pinaagi sa pag-ihap sa mga dahon. Kon kini anaa na sa limag-dahon nga hugna, madayag kaayo nga gigamit na sa tanom ang katakos niini bahin sa kemistriya ug matematika. Una, ang mga gamot bug-os magsusi sa mga elemento sa yuta. Ang impormasyon nga makuha mahimong basehan sa paagi sa pagtubo sa mais; matino ang gidak-on sa puso sumala sa mga lumbay sa lugas. Unya, tali sa 12- ug 17-ka-dahon nga mga hugna, ang laing pagsusi sa mga elemento sa yuta makatabang sa tanom aron tinoon kon pila ka lugas ang patuboon niini diha sa pakaw. Buot ingnon, banabanaon sa matag tanom kon unsaon paggamit ang yuta aron makapamuso ug maayo. Ang laing ebidensiya sa katingalahang disenyo mao ang komplikadong paagi sa pagsanay sa mais.”

Mga Banay ug Buhokbuhok sa Mais

“Ang matag tanom nga mais may laki ug baye nga kinaiyahan. Ang motubo sa tumoy sa tanom mao ang laki, ang banay. Matag banay may mga 6,000 ka piyoos sa bulak. Magpagawas kinig minilyong polen o malo. Ang malo nga ipadpad sa hangin magpertilisar sa mga itlog sulod sa way-unod nga mga puso sa duol nga maisan. Ang mga itlog maayong pagkatago sulod sa mga pakpak niini.

“Sa unsang paagi ang malo makaabot sa mga itlog nga may mga pakpak mang nagsalipod? Pinaagi sa humil ug pution nga mga buhokbuhok nga nagbitay sa tumoy sa may-pakpak nang puso sa mais. Ang matag puso may ginatos ka buhokbuhok. Kon subayon mo ang gigikanan sa matag buhokbuhok, makaabot ka sa usa ka obaryo nga nasudlan sa itlog. Matag usa ka obaryo may usa ka itlog. Matag itlog magpatunghag usa ka lugas mais.

“Ang makita nga mga buhokbuhok, nga gipalidpalid sa nagdalag-malo nga huyohoy sa hangin, may pino pa kaayong buhokbuhok nga taptan sa napadpad nga malo. Inigtapot sa malo sa bisan haing bahin sa makita nga buhokbuhok, kini moturok ug mopagawas ug samag-gamot nga tubotubo nga mosubay sa buhokbuhok aron mapertilisar ang itlog.

“Ang bagsang nga mga puso nagpaila nga may pipila ka buhokbuhok nga wala mamalohi, kay tingali wala makatubo sa eksaktong panahon. Ang uga nga yuta maoy hinungdan niini. Kon nasabtan pa unta sa mag-uuma ang mga ilhanan, kasagarang makasulbad siya sa problema ug modako ang iyang ani nianang yugtoa, o kaha sa sunod. Aron modaghan ang akong ani, pulipulihon ko pagpugas ang mais ug soybean. Ang soybean makadugang ug nitroheno sa yuta ug kini dili makaon sa bukbok sa mais. a

“Malipay kaayo kong magtan-aw sa usa ka uma nga sa sinugdan way tanom, unya magkaberde ug mamungag daghang makaon, ug kanang tanan mahitabo sa hilom, hinlo, ug nindot nga paagi. Nagtuo gayod ako nga ang mais, sama sa tanang tanom, maoy katingalahang buhat sa paglalang. Ug gamay ra gayod kaayo ang akong nahibaloan bahin niini.”

Napukaw ba ang imong interes nga sayron ang ubang mga kinaiyahan niining katingalahang  tanom tungod sa giingon ni Harlin? Tagda ang kasaysayan ug ang nagkadaiyang mga gamit niini.

Gikan sa Mexico Ngadto sa Ubang Bahin sa Kalibotan!

Ang pagmaisan nagsugod sa kanasoran sa Amerika, lagmit sa Mexico, ug kini mikaylap gikan didto. Una pa sa panahong Inca, ang mga Peruviano nagsimbag diyosa sa mais nga may koronang mga puso sa mais nga nagliyok sa iyang ulo nga morag rayos sa ligid. Ang magsusulat bahin sa kinaiyahan nga si Joseph Kastner nag-ingon nga ang mga Indian sa kanasoran sa Amerika “nagsimba sa [mais] ingong pagkaon nga binuhat sa mga diyos, nga gikan niana ang tawo mismo gibuhat . . . Niadtong panahona, dili gastoso ang pagtanom ug mais, nga ang usa ka tanom makapamuso ug igo alang sa tibuok adlaw nga pagkaon sa usa ka tawo.” Ugaling lang, gidugangan sa mga nitibo ug mga balatong ang ilang pagkaon, nga nahimong batasan sa mga Latino hangtod karon.

Nadiskobrehan sa mga taga-Uropa ang mais niadtong 1492 pag-abot sa eksplorador nga si Christopher Columbus sa Caribbean. Ang anak ni Columbus nga si Ferdinand misulat nga ang iyang amahan nakakitag lugas “nga gitawag nilag mais ug kini lami kaayo, bisan gitanok, gianag, o gigaling nga nahimong harina.” Nagdalag binhi si Columbus sa iyang pagpauli, ug sa “tungatunga sa katuigang 1500,” si Kastner misulat, “[ang mais] gitanom na sa Espanya, sa Bulgaria, ug sa Turkey. Ang mais gidala sa mga negosyanteg ulipon ngadto sa Aprika . . . Gikan sa Mexico, ang mga tawo ni Ferdinand Magellan [Katsilang eksplorador nga natawo sa Portugal] nagdalag binhi sa mais ngadto sa Pilipinas ug sa Asia.” Nagsugod na ang katingalahang pag-uswag sa paggamit ug mais.

Karong mga adlawa, mais ang ikaduha sa kinadaghanang ani nga lugas sa kalibotan, nga nalabwan lang sa trigo, ug humay ang ikatulo. Kining tulo ka pangunang pagkaon mao ang gikaon sa kadaghanang tawo, gawas pa sa binuhi nga kahayopan.

Daghag klase ang mais sama ra sa ubang mga tanom. Gani, ang kapig 1,000 ka matang, apil ang mestiso, makaplagan sa Tinipong Bansa lamang. Ang gitas-on niini mahimong gikan sa kapin lag tunga sa metros ngadto sa makapahinganghang unom ka metros! Lainlain usab ang gitas-on sa mga puso. Ang pipila niini lima lang ka sentimetros, apan ang uban daw di-katuohang 60 sentimetros. “Ang pipila ka matang sa mais nga gitanom karon sa Amerika del Sur,” matod sa librong Latin American Cooking, “mamuso ug labihan ka dagko nga samag mga potbol. Ang mga lugas niini laparon ug may gitas-on ug gilapdon nga kapig duha ka sentimetros.”

Ang mais lainlain usab ug kolor. Gawas pa sa dalag, ang puso mahimong tapol, asul, rosason, o itom. Ug sa pipila ka kahimtang, ang puso morag binaksan, pinuntikan, o binadlisan tungod sa mga lugas niini. Hisabtan nga tungod sa kamabulokon, usahay kini dili na lutoon apan himoong nindot nga dayandayan.

Lugas nga Daghag Gamit

Ang daghang klase sa mais giklasipikar sa unom ka matang: lupyakon, gahion, pangharina, tam-ison, talohon, ug popcorn. Diyutay ra ang gitanom nga tam-ison nga mais o sweet corn. Ang katam-is niini maoy tungod sa kinaiyanhong depekto nga ang resulta maoy menos nga asukar nga mahimong starch. Sa tibuok kalibotan, kapig 60 porsiyento sa ani nga mais ang gipakaon sa binuhi nga kahayopan ug wala ray 20 porsiyento ang pagkaon sa tawo. Ang nabilin gigamit sa industriya o ingong binhi. Hinuon, dili pareho ang porsiyento sa paggamit sa mais diha sa lainlaing mga nasod.

Daghag gamit ang mais. Ang lugas o bahin niana gigamit sa bisan unsa na lang sama sa mga papilit, mayones, serbesa, ug dayaper nga gama sa papel. Ang mais gigamit sa industriya sa aseite, bisan pag gilantugian, aron makagamag ethanol. Sa pagkatinuod, ginatun-an pa kon unsay ubang mga kapuslanan niining katingalahan ug daghag-gamit nga tanom.

[Footnote]

[Kahon sa panid 11]

Mestisong Matang sa Mais

Sa daghang nasod, ang mga tigmaisan kasagarang mananom ug mestisong mga matang kay kini dagkog abot. Ang mestisong mga matang, nga kadaghanan sa lupyak nga matang, giugmad pinaagig tinuyo nga pagsagol sa lainlaing mga klase ug sa sublisubling pagpaliwat sa suod nga mga kabanay nga maayong klase. Apan, ang resulta niining paagiha mao nga ang mag-uuma kinahanglang mopalit ug binhion sa matag pugas. Ngano? Ang mga tanom nga gipatubo gikan sa binhi sa nangagi nga mestisong matang mahimong dili samag kalidad ug diyutay rag abot.

[Mga hulagway sa panid 10]

Sa tibuok kalibotan, adunay ginatos ka klase sa mais

[Credit Lines]

Courtesy Sam Fentress

Courtesy Jenny Mealing/​flickr.com