KRZYŻ, jak napisano w pewnej encyklopedii, to „najważniejszy symbol chrześcijaństwa”. Liczne obrazy religijne i inne dzieła sztuki przedstawiają Jezusa przybitego do krzyża. Dlaczego symbol ten jest tak rozpowszechniony? Czy Jezus rzeczywiście umarł na krzyżu?

Niejeden w odpowiedzi powołuje się na Biblię. W wielu przekładach, chociażby w Biblii gdańskiej czy Biblii brzeskiej, czytamy, że gdy Jezus umierał, ludzie szydzili: „Zstąp z krzyża” (Mateusza 27:40, 42). Współczesny przekład podaje, że żołnierze zmusili Szymona z Cyreny, „aby niósł krzyż Jezusa” (Marka 15:21). W obu tych wersetach słowo „krzyż” jest tłumaczeniem greckiego wyrazu stauròs. Czy takie tłumaczenie jest uzasadnione? Co naprawdę znaczy ten grecki wyraz?

Czy to był krzyż?

Według grecysty Williama E. Vine’a stauròs „oznacza przede wszystkim pionowo ustawiony słup lub pal. Przybijano do niego złoczyńców skazanych na stracenie. Zarówno ten rzeczownik, jak i czasownik stauroo — ‚przymocować do słupa lub pala’ — należy w ich pierwotnym znaczeniu odróżniać od kościelnego krzyża złożonego z dwóch belek” (An Expository Dictionary of New Testament Words).

W dziele The Imperial Bible-Dictionary wyjaśniono, że stauròs „właściwie oznacza pal, słup lub element palisady, na którym można coś powiesić lub którego można użyć do ogrodzenia terenu”. Dalej podano: „Wygląda na to, że nawet u Rzymian słowo crux (od którego pochodzi nasz krzyż) pierwotnie oznaczało słup”. Nic dziwnego, iż The Catholic Encyclopedia informuje: „Nie ma najmniejszych wątpliwości, że pierwotnie krzyż był pojedynczym pionowym palem, zaostrzonym na górnym końcu”.

Mówiąc o narzędziu, na którym stracono Jezusa, pisarze biblijni używali również greckiego wyrazu ksýlon. Dzieło A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament definiuje to słowo jako „kawałek drewna, drewniany pal”. Wyjaśnia też, że ksýlon podobnie jak stauròs „był prostym palem lub słupem, do którego Rzymianie przybijali skazańców; nazywano to ukrzyżowaniem”.

Dlatego w przekładzie Jakuba Wujka (1599) w Dziejach Apostolskich 5:30 powiedziano: „Bóg ojców naszych wzbudził Jezusa, któregoście wy zabili, zawiesiwszy na drzewie [ksýlon]”. Także inne przekłady — choć oddają stauròs jako „krzyż” — tłumaczą ksýlon na „drzewo”. W Dziejach Apostolskich 13:29 w Biblii warszawskiej czytamy: „Kiedy zaś wykonali  wszystko, co o nim napisano, zdjęli go z drzewa [ksýlon] i złożyli w grobie”.

Biorąc pod uwagę podstawowe znaczenie greckich wyrazów stauròs oraz ksýlon, cytowany wcześniej leksykon podaje: „Obydwa te słowa kolidują ze współczesnym wyobrażeniem krzyża, które wyrobiliśmy sobie na podstawie dzieł sztuki” (A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament). Inaczej mówiąc, to, co ewangeliści opisywali słowem stauròs, w niczym nie przypominało tego, co dzisiaj ludzie nazywają krzyżem. Dlatego Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata w Ewangelii według Mateusza 27:40-42 oraz w innych miejscach, gdzie występuje stauròs, słusznie używa wyrażenia „pal męki”. Podobnie Komentarz żydowski do Nowego Testamentu, wydany po polsku przez katolicką oficynę „Vocatio”, konsekwentnie posługuje się określeniem „pal egzekucyjny” bądź „pal”.

Pochodzenie krzyża

Jak widać, Biblia tak naprawdę nie mówi, że Jezus został stracony na krzyżu. W takim razie dlaczego Kościół katolicki, prawosławny czy wyznania protestanckie — mimo że twierdzą, iż trzymają się Biblii — ozdabiają swoje miejsca kultu krzyżem i uznają go za symbol wiary? Jak doszło do tego, że stał się on tak popularny?

Krzyż jest ważnym symbolem nie tylko dla ludzi uważających się za chrześcijan, ale również dla wyznawców religii, które nie mają nic wspólnego z Biblią i są znacznie starsze od chrześcijaństwa. Liczne leksykony religioznawcze przyznają, że krzyży w różnych wariantach używano już od zamierzchłych czasów. Na przykład w egipskich hieroglifach i na rysunkach przedstawiających bogów i boginie często występuje krzyż w kształcie litery T z pętlą u góry. Jest to tak zwany crux ansata, uchodzący za symbol życia. Z czasem zaczął się nim posługiwać między innymi Kościół koptyjski.

W The Catholic Encyclopedia nadmieniono: „Wydaje się, że prastara forma krzyża to tak zwany crux gammata, który orientaliści i studenci archeologii prehistorycznej znają lepiej pod pochodzącą z sanskrytu nazwą swastyka”. Znak ten był bardzo rozpowszechniony wśród hinduistów w Indiach oraz buddystów w całej Azji i w dalszym ciągu stanowi tam element dekoracyjny.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy krzyż został uznany za symbol „chrześcijański”. William E. Vine wyjaśnia: „Do połowy III wieku po Chr. kościoły albo już odstąpiły od  niektórych nauk wiary chrześcijańskiej, albo je pozmieniały. Chcąc podnieść prestiż odstępczego systemu kościelnego, zaczęto przyjmować do kościołów pogan, którzy się nie odrodzili przez wiarę, i bardzo często pozwalano im zachować pogańskie znaki i symbole”, w tym także krzyż.

Niektórzy powołują się na Konstantyna, czciciela boga-słońca, który twierdził, że w roku 312 n.e., w trakcie jednej z wypraw wojennych, ujrzał na tle słońca krzyż oraz łaciński napis: In hoc signo vinces — „w tym znaku zwyciężysz”. Jakiś czas później kazał umieścić na sztandarach, tarczach i zbroi swych wojsk pewien rzekomo chrześcijański znak (zobacz zamieszczoną rycinę). Konstantyn jakoby nawrócił się na chrześcijaństwo, choć został ochrzczony dopiero 25 lat później, na łożu śmierci. Wielu miało wątpliwości co do jego pobudek. W książce The Non-Christian Cross (Niechrześcijański krzyż) powiedziano o nim: „Zamiast przyjąć nauki Jezusa z Nazaretu, usiłował tak przekształcić chrystianizm, by powstało coś, co — jak uważał — jego poddani mogliby zaakceptować jako religię katolicką [powszechną]”.

Od tamtej pory upowszechniły się najrozmaitsze krzyże. Na przykład pewien słownik biblijny wyjaśnia, że tak zwany krzyż świętego Antoniego „miał kształt dużej litery T i zdaniem niektórych wywodzi się od litery tau, symbolu [babilońskiego] boga Tammuza”. Znany jest też krzyż świętego Andrzeja, w kształcie litery X, a także dwuramienny krzyż z obniżoną poprzeczką, nazywany łacińskim. Ten ostatni jest mylnie „przedstawiany przez tradycję jako krzyż, na którym umarł nasz Pan” (The Illustrated Bible Dictionary).

W co wierzyli pierwsi chrześcijanie

Biblia wskazuje, że w I wieku sporo słuchaczy Jezusa uwierzyło w niego i uznało przebłagalną wartość jego ofiarnej śmierci. Gdy apostoł Paweł udowadniał Żydom w Koryncie, że Jezus jest Chrystusem, „Kryspus, przełożony synagogi, uwierzył w Pana i tak samo uczynili wszyscy jego domownicy. Wielu też Koryntian, którzy słuchali, uwierzyło i dało się ochrzcić” (Dzieje 18:5-8). Paweł nie wprowadził wtedy żadnych symboli religijnych. Przeciwnie, polecił współwyznawcom, by ‛uciekali od bałwochwalstwa’ i wszelkich praktyk mających pogańskie korzenie (1 Koryntian 10:14).

Historycy i inni uczeni nie znaleźli dowodów, które by potwierdzały, że pierwsi chrześcijanie używali krzyża. Co ciekawe, w książce na temat jego historii przytoczono słowa XVII-wiecznego pisarza: „Czy to możliwe, by błogosławiony Jezus z upodobaniem patrzył, jak jego uczniowie czczą narzędzie, na którym [zdaniem wielu] stracił życie i na którym cierpliwie i niewinnie znosił męki, gardząc hańbą?” (H. D. Ward, History of the Cross). Jak byś odpowiedział na to pytanie?

Religia, którą Bóg akceptuje, nie wymaga posługiwania się jakimiś przedmiotami kultu czy wizerunkami. Apostoł Paweł zapytał: „Jakąż ugodę ma świątynia Boża z bożkami?” (2 Koryntian 6:14-16). Nigdzie w Piśmie Świętym nie znajdziemy fragmentu sugerującego, że chrześcijanie powinni otaczać czcią podobiznę narzędzia, którym zadano śmierć Jezusowi (porównaj Mateusza 15:3; Marka 7:13).

Co więc jest znakiem rozpoznawczym prawdziwych chrześcijan? Nie krzyż czy jakiś inny symbol, lecz miłość. Jezus powiedział do swych naśladowców: „Daję wam nowe przykazanie, żebyście się wzajemnie miłowali; tak jak ja was umiłowałem, żebyście wy też miłowali się wzajemnie. Po tym wszyscy poznają, że jesteście moimi uczniami, jeśli będzie wśród was miłość” (Jana 13:34, 35).

[Napis na stronie 19]

To, co opisywali ewangeliści, w niczym nie przypominało tego, co dzisiaj ludzie nazywają krzyżem

[Ilustracja na stronie 18]

XVII-wieczna rycina ukazująca narzędzie egzekucji stauròs (z książki Justusa Lipsiusa De cruce libri tres)

[Ilustracja na stronie 19]

Egipskie rysunki ścienne (ok. XIV wieku p.n.e.) przedstawiające crux ansata, symbol życia

[Prawa własności]

© DeA Picture Library/​Art Resource, NY

[Ilustracja na stronie 19]

Crux gammata w świątyni hinduskiej

[Prawa własności do ilustracji, strona 20]

Z książki The Cross in Tradition, History, and Art (1897)