myją rąk: Chodzi o ceremonialne obmywanie rąk wynikające z tradycji, a nie z troski o higienę. Później w Talmudzie Babilońskim (Sota 4b) jedzenie nieumytymi rękami postawiono na równi ze współżyciem z prostytutką i powiedziano, że kto lekceważy obmywanie rąk, zostanie „wykorzeniony z tego świata”.

poświęciłem Bogu: Uczeni w piśmie i faryzeusze nauczali, że pieniądze, mienie lub cokolwiek innego, co ktoś poświęcił jako dar dla Boga, należy do świątyni. Zgodnie z tradycją syn mógł zatrzymać u siebie poświęcony dar i dalej sam z niego korzystać, twierdząc, że jest to dar zarezerwowany dla świątyni. Najwyraźniej w ten sposób niektórzy uchylali się od obowiązku dbania o rodziców (Mt 15:6).

obłudnicy: Greckim słowem hypokrités początkowo określano greckich (później rzymskich) aktorów, którzy na scenie nosili wielkie maski zaprojektowane tak, żeby wzmacniały siłę głosu. Z czasem tego słowa zaczęto używać w sensie przenośnym — w odniesieniu do kogoś, kto ukrywa swoje prawdziwe zamiary albo charakter, oszukując lub stwarzając pozory. Jezus nazywa tu obłudnikami żydowskich przywódców religijnych (Mt 6:5, 16).

Obłudnicy: Zob. komentarz do Mt 6:2.

przykładów: Lub „przypowieści”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu. Jezus często wyjaśniał coś, zestawiając to z czymś podobnym (Mk 4:30). Jego przykłady były krótkimi, zazwyczaj fikcyjnymi opowiadaniami ukazującymi jakąś prawdę natury moralnej lub duchowej.

przykład: Lub „przypowieść” (zob. komentarz do Mt 13:3).

pozamałżeńskie kontakty seksualne: Grecki wyraz porneía to występujące w Biblii ogólne określenie wszystkich niedozwolonych kontaktów seksualnych. Chodzi np. o cudzołóstwo, prostytucję, stosunki seksualne między osobami niebędącymi małżeństwem, homoseksualizm i współżycie ze zwierzętami (zob. Słowniczek pojęć).

wszelkich niemoralnych kontaktów seksualnych: Dosł. „cudzołóstw, rozpust”. Greckie słowo moicheía („cudzołóstwo”) zostało użyte tu w liczbie mnogiej i można je oddać jako „cudzołożne czyny” (zob. Słowniczek pojęć, „Cudzołóstwo”). Również greckie słowo porneía („rozpusta”) zostało tu użyte w liczbie mnogiej i można je oddać jako „rozpustne czyny” (zob. komentarz do Mt 5:32 i Słowniczek pojęć).

Syrofenicjanka: Lub „kobieta urodzona w Syrofenicji”. Określenie „Syrofenicjanka” — połączenie słów „Syryjka” i „Fenicjanka” — przypuszczalnie wywodziło się stąd, że Fenicja wchodziła w skład rzymskiej prowincji Syria (zob. komentarz do Mt 15:22, w którym tę kobietę nazwano „Fenicjanką”, inaczej „Kananejką”).

syna Dawida: Jezus pochodził z linii rodowej Dawida i na mocy zawartego z Dawidem przymierza co do Królestwa dziedziczy władzę królewską (2Sm 7:11-16; Ps 89:3, 4).

złożyła mu hołd: Lub „pokłoniła mu się”. Nazywając Jezusa „Synem Dawida” (Mt 15:22), ta nie-Żydówka uznała go za obiecanego Mesjasza. Złożyła mu hołd nie jako jakiemuś bogu czy bóstwu, ale jako Bożemu przedstawicielowi (zob. komentarze do Mt 2:2; 8:2; 14:33; 18:26).

Fenicjanka: Lub „Kananejka”. Po grecku Chananaía. Region, który w czasach Jezusa był nazywany Fenicją, znano również pod nazwą „Kanaan”, ponieważ pierwotni mieszkańcy Fenicji byli potomkami Kanaana, wnuka Noego (Rdz 9:18; 10:6; zob. komentarz do Mk 7:26, w którym tę kobietę nazwano „Syrofenicjanką”).

Synu Dawida: Zob. komentarze do Mt 1:1; 15:25.

złożyć mu hołd: Lub „pokłonić się mu”. Kiedy grecki czasownik proskynéo występuje w kontekście oddawania czci jakiemuś bogu lub bóstwu, tłumaczony jest na „czcić”. Jednak astrolodzy pytali o „króla Żydów”. W tym kontekście wyraźnie więc chodziło o złożenie hołdu ludzkiemu królowi, a nie oddanie czci bogu. W podobnym znaczeniu wyraz ten występuje w Mk 15:18, 19 w odniesieniu do żołnierzy, którzy szyderczo „kłaniali się” Jezusowi i nazywali go „Królem Żydów” (zob. komentarz do Mt 18:26).

złożył mu hołd: Lub „pokłonił mu się; okazał mu szacunek”. W Pismach Hebrajskich wspomniano o osobach, które kłaniały się prorokom, królom i innym przedstawicielom Boga (1Sm 25:23, 24; 2Sm 14:4-7; 1Kl 1:16; 2Kl 4:36, 37). Trędowaty najwyraźniej wiedział, że spotkał Bożego przedstawiciela, który ma moc leczyć ludzi. Złożenie pokłonu było stosownym wyrazem szacunku wobec osoby wyznaczonej przez Jehowę na Króla (Mt 9:18; dodatkowe informacje na temat użytego tu gr. słowa: zob. komentarz do Mt 2:2).

złożyli mu hołd: Lub „pokłonili mu się”. Te osoby uznawały Jezusa za Bożego przedstawiciela. Złożyły mu hołd nie jako jakiemuś bogu czy bóstwu, ale jako „Synowi Bożemu” (zob. komentarze do Mt 2:2; 8:2; 18:26).

złożył mu hołd: Lub „pokłonił mu się”. Kiedy grecki czasownik proskynéo występuje w kontekście oddawania czci jakiemuś bogu lub bóstwu, tłumaczony jest na „czcić”. Ale w tym kontekście odnosi się do szacunku i podporządkowania, które niewolnik okazuje osobie mającej nad nim władzę (zob. komentarze do Mt 2:2; 8:2).

złożyła mu hołd: Lub „pokłoniła mu się”. Nazywając Jezusa „Synem Dawida” (Mt 15:22), ta nie-Żydówka uznała go za obiecanego Mesjasza. Złożyła mu hołd nie jako jakiemuś bogu czy bóstwu, ale jako Bożemu przedstawicielowi (zob. komentarze do Mt 2:2; 8:2; 14:33; 18:26).

dzieciom (...) szczeniętom: Ponieważ według Prawa Mojżeszowego psy były nieczyste, w Biblii termin ten często jest używany w sensie negatywnym (Kpł 11:27; Mt 7:6; Flp 3:2; Obj 22:15). Jednak ze sprawozdań Marka (7:27) i Mateusza wynika, że Jezus posłużył się tu zdrobnieniem oznaczającym „szczenię”, „pieska” lub „psa domowego”, co łagodziło to porównanie. Być może chciał w ten sposób wywołać miłe, ciepłe skojarzenia ze zwierzętami trzymanymi w domach przez ludzi niebędących Żydami. Przyrównując Izraelitów do „dzieci”, a nie-Żydów do „szczeniąt”, Jezus wskazał, kto ma pierwszeństwo. W domu, w którym były i dzieci, i psy, w pierwszej kolejności karmiono dzieci.

kalecy wracają do zdrowia: Te słowa pominięto w kilku manuskryptach, ale zawiera je większość wczesnych manuskryptów i wiele późniejszych.

litował się: Użyty w tym miejscu grecki czasownik splagchnízomai jest spokrewniony ze słowem splágchna, oznaczającym „jelita”, i wskazuje na uczucia, które przenikają człowieka do głębi, na intensywne emocje. W języku greckim jest to jedno z najmocniejszych słów wyrażających współczucie.

Żal mi: Lub „współczuję” (zob. komentarz do Mt 9:36).

koszy: Mogły to być małe kosze wiklinowe z przymocowanym sznurkiem, dzięki któremu można je było nosić. Prawdopodobnie miały pojemność ok. 7,5 l (zob. komentarze do Mt 16:9, 10).

koszu: Łukasz używa tu greckiego słowa sfyrís. Użyto go też w Ewangeliach według Mateusza i Marka na określenie siedmiu koszy, do których zebrano jedzenie pozostałe po tym, jak Jezus nakarmił 4000 mężczyzn (zob. komentarz do Mt 15:37). Słowo to odnosi się do kosza dużych rozmiarów. Paweł, pisząc o swojej ucieczce w liście do chrześcijan w Koryncie, użył greckiego wyrazu sargáne, który oznacza pleciony kosz z wikliny, sznurka albo gałązek. Oba te słowa mogą się odnosić do tego samego rodzaju dużego kosza (2Ko 11:32, 33 i przyp.).

wielkich koszy: Lub „koszy na żywność”. Użyte tu greckie słowo sfyrís prawdopodobnie oznacza większe kosze niż te wspomniane wcześniej, gdy Jezus nakarmił ok. 5000 mężczyzn (zob. komentarz do Mt 14:20). Tym samym greckim słowem określono kosz, w którym apostoł Paweł został spuszczony na ziemię przez otwór w murze Damaszku (zob. komentarz do Dz 9:25).

jak również kobiety i dzieci: W opisie tego cudu tylko Mateusz wspomina o kobietach i dzieciach. Możliwe, że w cudowny sposób nakarmiono wtedy ponad 12 000 osób.

Magadanu: W pobliżu Jeziora Galilejskiego nie ma dziś miejsca o nazwie Magadan. Jednak niektórzy uczeni uważają, że Magadan to miejscowość Magdala, która jest utożsamiana z Chirbat al-Madżdal (Migdal) — miejscowością leżącą ok. 6 km na pn. zach. od Tyberiady. W równoległym sprawozdaniu (Mk 8:10) ten teren nosi nazwę Dalmanuta (zob. Dodatek B10).