Pagbantay​—​Mamumuno nga mga Tanom!

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Britanya

DAGHAN ang nahibalo nga ang mga mananap mokaon ug tanom. Apan nahibalo ka ba nga dunay mga tanom nga mokaon ug mga mananap? Adunay mga 550 ka nailhang matang sa tanom nga mokaon ug unod o mokaon ug insekto, ug daghan pa ang nadiskobrehan. Kining talagsaong mga tanom makagama ug mga carbohydrate diha sa tisyu sa tanom nga dunay chlorophyll, apan kadtong nagpuyo sa palanas nga yuta kulag gikinahanglang mga sustansiya, sama sa nitrates. Ang mga insekto nahimong importanteng suplementong pagkaon alang niining gutom nga mga tanom.

Ang matag tanom dunay kaugalingong paagi sa paglit-ag sa ilang biktima. Ang uban dunay mga laang o pultahang-linaangan, samtang ang pipila mangdani sa ilang mga biktima diha sa danlog nga mga lit-ag o sa pilit nga mga ibabaw nga gikan niini lisod nang makabuhi. Atong tan-awon ang mga tanom nga mokaon ug unod.

Mga Laang o Pultahang-Linaangan

Tingali ang iladong tanom nga mokaon ug unod mao ang Venus flytrap, nga motubo sa gitas-on nga mga 30 sentimetros. Manubo diha sa mga lamak sa duha ka estado sa Carolina sa Amerika del Norte, ang Venus flytrap dunay sinaw, hayag-ug-kolor nga mga dahon nga ang mga kilid niini may mga glandula nga mopagawas ug tam-is nga mga dugos​—usa ka tentasyon nga makadani gayod sa mga insekto! Kini maoy hinungdan kon nganong peligro kining tanoma, kay ang Venus flytrap dunay tulo ka balhibo nga igbalati diha sa tunga sa matag nagkurba nga bahin sa dahon. Kon matandog kini sa danghag nga linalang, ang mga dahon motak-op. Sama sa mga kimpit sa puthaw nga laang, ang mga tunoktunok diha sa kilid sa mga dahon moakob aron ang biktima dili makabuhi.

Kon dunay masikop ang laang nga napalid diha niana​—pananglitan, usa ka giming nga ugang sanga​—kini ipagawas ra sa tanom paglabay sa pipila ka adlaw. Apan kon ang igbalati nga mga organo sa dahon makamatikod nga nakasikop kinig mga substansiya nga dunay nitrohena, kini magpagawas ug enzyme nga maghilis sa lawas sa nasikop nga insekto aron makaon sa tanom ang sustansiya. Kining maong proseso mokabat gikan 10 ngadto sa 35 ka adlaw, depende sa gidak-on sa biktima.

Makaikag, kon usa lamang ka igbalati nga balhibo ang matandog, tingali natandog sa tulo sa ulan, ang laang dili mosira. Kini mosira lamang kon duha o kapin  pang igbalati nga balhibo ang matandog​—bisag 20 segundos lang ang diperensiya​—ang tanom mosira. Ang gikusgon sa pagsira sa laang nagdepende sa temperatura ug init sa adlaw. Sa pipila ka kahimtang kini mosira sa gikusgon nga ikakatloan sa usa ka segundo.

Ang laang sa ubang mga tanom mas kusog pa ganing molihok kay sa Venus flytrap. Tagda pananglitan ang bladderwort, nga usa ka tanom nga mabuhi lamang sa tubig, nga dunay mga dahon ilalom sa tubig. Ang mga dahon dunay daghang puyopuyo, ang matag puyo dunay mga pultahang-linaangan ug daghang tag-as nga mga tunok. Kon ang gigming nga mananap, sama sa water flea, madapat sa mga balhibo, ang pultahang-linaangan mobuka. Sanglit ang presyur sa tubig sulod sa puyo mas hinay kay sa gawas, kining giming nga biktima suyopon ug ang pultahang-linaangan motak-op. Kini mahimo ingon ka paspas sa ikatulo ka bahin sa usa ka segundo!

Danlog nga mga Laang

Usa sa labing dako sa mga tanom nga mokaon ug unod mao ang manubo sa punoan sa kahoy nga mga pitcher plant o sugonsugon. Ang uban, sama nianang nanubo sa Habagatan-sidlakang Asia, maoy mga bagon nga manubo sa tumoy sa mga punoan sa kahoy. Kining mga tanoma dunay mga laang nga makasalod ug duha ka litrong tubig sa pagsikop ug mga mananap nga sama ka dako sa mga baki. Ang uban niini gidungog nga nakasikop ug mga ilaga. Apan sa unsang paagi nagaobra kining maong laang?

Ang matag dahon sa pitcher plant samag pitsil ug dagway ug dunay tabon aron dili masudlan ug ulan. Ang insekto madani sa hayag nga kolor ug sa daghang dugos diha sa puyo sa tanom, apan ang kilid niini danlog. Kon ang insekto mosulay sa pagpaniba sa dugos, kini madalin-as ug mahulog ngadto sa tubig sa ilalom. Ang mga balhibo nga paubos ang pagtubo sulod sa dahon makasanta sa insekto sa pag-ikyas. Dugang pa, ang dugos sa ubang pitcher plant dunay droga nga makabungog sa biktima niini.

Ang pitcher plant nga labing talagsaon ug dagway mao ang cobra plant, nga nanubo sa mga bukid sa California ug Oregon sa Tinipong Bansa. Ang puyo sa sugonsugon sama gayod ug hitsura sa kobra nga nagpatuyhakaw sa ulo nga nanghana sa pag-atake. Ang insekto mosulod sa baba sa tanom apan kini maglibog sa kahayag nga nanihag diha sa gagmayng mga bentana. Ang insekto  magpunay ug lupad paingon sa kahayag sa walay kapuslanan nga pag-ikyas. Tungod sa kakapoy, kini mahulog sa tubig diha sa punoan sa tanom ug malumos.

Mamumuno nga mga Tanom Mapuslanon sa Balay ug sa Negosyo

Ang dahon sa mga butterwort pilitpilit nga makadani sa sciarid fly ug sa whitefly. Kining maong mga insekto makadaot sa komersiyal nga mga tanom diha sa greenhouse ug sa mga tanom sa balay. Daghang hinimo sa tawo nga mga pangbitik sa langaw epektibo apan maangin ang ubang mga insekto, kay makadakop usab kinig mapuslanong mga buyog ug mga hover fly. Ang kapiliton sa mga butterwort mas maayo kay sa hinimog-tawo nga pangbitik. Gigming nga mga peste lang ang mopilit niini.

 Ang mga pitcher plant sa Amerika del Norte nagkapopular karon sa mga hardinero. Ang ilang matahom nga mga bulak ug ang nindot ug mga pormang dahon sama usab ka tahom sa ubang mga tanom ug sayon ra kining buhion. Kini usab makalaang ug daghan kaayong langaw. Gani, ang matag pungpong sa mga dahon makalaang ug libolibong langaw sa usa ka tempo. Ang mga buyog dili mameligro, kay morag dili sila madani niining matanga sa mga tanom. Apan sa unsang paagi mapertilisar ang mga dahon nga dili malaang ang mga insekto nga magpapertilisar kanila? Ang mga bulak maoy unang mogawas, samtang nagtubo pa ang mga pitcher. Inigdako sa mga pitcher, ang bulak mamatay ug ang mga insekto nga tigpertilisar dili na moduol.

Ang sayon-patuboon nga tanom nga makasugakod sa lainlaing mga temperatura sa Australia mao ang fork leaf sundew. “Maayo kaayo kining tanom nga buhion kon ang mga namok nagpugong kanimo sa paglingkod sa gawas magabii,” miingon si Chris Heath, nga eksperto sa mga tanom nga mokaon ug unod sa Walworth Garden Farm Environmental Education Centre sa London. “Itanom kini diha sa mga basket nga ibitay diin ang sinaw nga mga tulo niini dugokon sa mga namok.” Ang bisan unsang mga namok nga madapat sa dahon piiton sa pilit nga mga balhibo niini, nga bawog paubos ug lugpitan ang mga insekto.

Pagpatunhay sa mga Tanom nga Manunukob

Ikasubo, daghang tanom nga mokaon ug unod nanubo diha sa mga dapit nga gidaot sa tawo. Pananglitan, ang pitcher plant nga nanubo sa tumoy sa punoan sa kahoy sa Habagatan-sidlakang Asia hapit nang mapuo tungod sa pagkaingin. Ang kalamakan sa ubang mga dapit gihabwaan ug tubig alang sa kaugmaran. Ang ubang mga espisye nangapuo na. a

Gusto ka bang mananom ug mga tanom nga mokaon ug unod? Dili na kinahanglang manguha ka niini gikan sa natural nilang gituboan, kay daghan niini daling mabatonan gikan sa mga suplayer nga makapatubo kanila gikan sa liso o gipatubo gikan sa mga tisyu. Ang mga instruksiyon sa pagtanom niini simple kaayo: Kinahanglang ipabiling basa kanunay ang tanom sa tubig sa ulan. Dugang pa, ang mga tanom nga mokaon ug unod mabuhi nga may init sa adlaw, apan ang mga espisye nga gikan sa mga dapit nga kasarangan ang klima kinahanglang ibutang sa bugnawng palibot panahon sa tingyelo. Nagkinahanglan ug pailob, kay moabot ug tulo ka tuig ayha pa modako ang ubang matang niining tanoma. Labing menos dili kinahanglan nga hatagan sila ug pagkaon. Kay sila makamao man mangitag pagkaon!

[Footnote]

[Kahon sa panid 27]

◼ Pagkaon Alang sa mga Fungus

Ang kinagigmingan sa mga tanom nga mokaon ug unod mao ang mga fungus nga modakop ug mikroskopiko nagpuyo-sa-yuta nga nematode nga mga wati. Ang uban niining maong mga fungus dunay pilit nga mga kaptanan diha sa tungkay, apan ang uban dunay tuloy-selula nga mga kaw-it nga 2.5 sentimetros lang ang gibag-on, nga molikos sa bisan unsang nematode nga wati nga sa kadanghag mikamang diha niana. Sa dihang malaang na ang nematode nga wati, kini atakehon sa mga buhokbuhok sa fungus, ug kini mamatay dihadiha. Kining maong mga fungus gitun-an tungod sa substansiya niini nga makapatay ug insekto, kay ang mga nematode nga wati nakapildi ug milyonmilyong dolyares sa pananom kada tuig.

[Kahon sa panid 27]

◼ Ang mga Insekto Nanukol!

Dili tanang insekto ang nabiktima sa mga tanom nga mokaon kanila. Ang langaw, pananglitan, adunay mga gawaygaway sa matag tiil. Sama sa himan sa mangangatkat ug bukid nga modukot diha sa mga kilid-kilid sa bukid, kini magpaarang sa insekto sa pagsaka-kanaog sa bawog nga mga balhibo sa pitcher plant. Inigkapusa sa mga itlog sa blowfly, kaonon sa mga apuyos ang patayng mga lawas sa mga insekto. Unya, sa hapit na sila mahimong pupa, lungagan nila ang puyopuyo ug mogawas. Tabonan sa mga ulod sa gigming nga anunugba ang pilit nga balhibo sa pitcher plant ug gapasgapas aron sila makaikyas. Ang ubang mga lawa abtik nga maghabol sa ilang balay sa ibabawng bahin sa mga pitcher plant aron maoy unang makakaon sa bisan unsang mga insekto nga moduol, ug labing menos usa ka matang sa lawa dunay linain nga panit nga dili mahilis sa panghilis nga mga duga sa tanom kon kini motago diha niini sa dihang mameligro.

[Hulagway sa panid 24]

Dahon sa pitcher plant nga manubo sa punoan sa mga kahoy

[Hulagway sa panid 24, 25]

Venus flytrap

Dahon sa wala nagpakita sa mipilit nga langaw; dahon sa tuo nagpakita sa igbalati nga mga balhibo

[Credit Line]

Plants: Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London

[Hulagway sa panid 25]

Bulak ug linghod nga dahon sa cobra plant

[Credit Line]

Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London

[Hulagway sa panid 26]

Ang pitcher plant sa Amerika del Norte

Ang bulak niini sama ug gidak-on sa usa ka kahel

[Hulagway sa panid 26]

Butterwort

Mga sciarid fly ug whitefly nga namilit sa pilit nga mga dahon niini

[Mga hulagway sa panid 26]

Mga dahon sa pitcher plant sa Amerika del Norte

Gisal-ot: Usa ka langaw nga naniba sa dugos nga makapaduka niini

[Hulagway sa panid 26]

Fork leaf sundew

Usa ka insekto mipilit sa mga balhibo sa dahon

[Credit Line]

Plants: Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London