Pali ya Nte yakwe Yeova 35,000 ali mu Germany nu mu mpanga zyuze zino uteeko wa ya Nazi wateekanga, ya Nte kufika kuli 1,500 yafwile lino kwali kukoma sana antu. Asi vyonsi ivyalenzile imfwa ivyamanyikwa. Vino ukulondelezya kucili kukutwalilila, mu kuya kwa nsita kungaya ukusenula mpendwa alino ni vyeo vimwi.

•  Uzye yafwile mu nzila ci?

•  U mulandu ci uno yayacuzizyanga?

•  Aekwi kuno yafwilile?

•  Yamwi yano yakomilwe

•   Kukomwa: Ya Nte mupipi na 400 yakomilwe mu Germany nu mu mpanga zyuze izyatekwanga nu uteeko wa ya Nazi. Aingi pali yayo yayatwazile ku cilye, iyayapingula ukufwa nu kuyaputula imitwe. Yauze nayo yayapisile nanti kuyakulika ukwaula nu kuvwa milandu ku cilye.

•   Kuika muno yaaculanga sana: Ya Nte kucila 1,000 yafwile mu nkambi ino uteeko wa ya Nazi wacuzizyangamo antu alino nu mu vifungo. Yafwile pa mulandu wa kutontesya pano yayapatikizyanga ukuombesya kucila mu cipimo nanti pa mulandu wa kuyacuzya, inzala, impepo, indwala nanti kukanayasakamala ningo umi. Pa mulandu nu kucuziwa sana, yauze yafwile pa kasita sile kanono pa cisila cakuti yayalekelako ku kusila kwa Nkondo ya Nsi Yonsi Yakwe Ciili.

•   Vyuze vino vyalenzile: Ya Nte yayakomanga kupitila mu kuyatwala mu miputule umwali muza uwakweti usungu muno yacitanga ungati yakuyapima, nanti kuyatota insindano zya usungu.

 Ya Nte Yakwe Yeova yayacuzyanga pa mulandu wakuti yalondelanga vino Baibo ikasambilizya. Lino uteeko wa ya Nazi wapatikizye ya Nte ukulacita vino Baibo yakanya, yakanyile ukulondela vivyo. Yasoolwile “ukuyela Leza, kuluta kuyela antu.” (Milimo. 5:29) Lolini inzila ziili zino yacitiilemo vivyo.

1.   Kukanaika mu vikanza vya miteekele ni vikolineko. Wakwe vino ya Nte Yakwe Yeova yaya mu mpanga zyonsi ndakai, Ya Nte Yakwe Yeova aali mu uteeko wa ya Nazi yataikanga mu vikanza vya miteekele. (Yoane 18:36) Icaleka yakananga

   •   Kwingila usilika nanti kuomba umulimo uli onsi ukutungilila vya nkondo.—Ezaya 2:4; Mateo 26:52.

   •   Kuvota nanti kwingila mu tuungwe twa ya Nazi.—Yoane 17:16.

   •   kucindika fulagi ino yatangi swastika nanti kulanda kuti “Heil Hitler!”—Mateo 23:10; 1 Kolinto 10:14.

2.   Kucita vino yakasambilila. Nanti cakuti yayakanyanga kucita vino yasambilila, ya Nte Yakwe Yeova yatwalilile

   •   Kukomaana pakuti yapepa nu kulongana.—Ayebulai 10:24, 25.

   •   Kusambilizya ilandwe lya muli Baibonu kupeela antu mpapulo izikalanda pali Baibo.—Mateo 28:19, 20.

   •   Kuya ni cikuku ku ina mupalamano kumwi sile nu ku ya Yuda.—Mako 12:31.

   •   Kutwalilila kuya nu utailo nu kukana kusaina cipepala ca kuleka vino yazumilamo.—Mako 12:30.

 Uwasambilila sana uwi zina lyakwe Robert Gerwarth wasondwelile ukuti Ya Nte Yakwe Yeova “yali ali umba lyonga sile mu uteeko wa ya Nazi ilyazunyiwe pa mulandu sile na vino yazumilamo. * Aafungwa yano yali na ya Nte Yakwe Yeova mu nkambi zino yacuzizyangamo antu yatemilwe sana ya Nte pa mulandu nu utailo wao ukome. Mufungwa uwa ku Austria walanzile ukuti: “Ya Nte yasiya ku nkondo. Yakapingulapo ukuyakoma ukucila kukoma ali wensi.”

•   Mu nkambi zino yacuzizyanga antu: Ya Nte Yakwe Yeova aingi yafwile mu nkambi muno yacuzizyangamo antu. Yaisile mu nkambi izili wakwe Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, nu mu Sachsenhausen. Mu Sachsenhausen sile, cazanwa ukuti ya Nte Yakwe Yeova mupipi na 200 yafwile.

•   Mu vifungo: Ya Nte yamwi yayakomelanga mu vifungo. Yauze nayo yafwile pa mulandu ni vilonda vino yayacisile lino yayuzilizyanga mauzyo.

•   Kuno yayakomelanga: Ya Nte Yakwe Yeova yayakomelanga sana mu vifungo vya mu Berlin-Plötzense, Brandenburg nu mu Halle/Saale. Napya kwaya ni ncende zyuze 70 zino zyalembwa muno yakomelanga ya Nte.

•  Izina: Ya Helene Gotthold

   Kuno yayakomiile: Ku Plötzensee (Berlin)

   Ya Helene, yano yatwalwa napya yakwata ana yaili yayalemile maila aingi. Mu 1937 yayacuzizye sana pa nsita imwi lino yayuzilizyanga pa milandu cakuti nu mwana wao wafwile ale atali avyalwe. Pa 8 Dizemba 1944, yayaputwile mutwe kuomvya masyini mu cifungo ca mu Plötzensee, ku Berlin.

•  Izina: Ya Gerhard Liebold

   Kuno yayakomiile: Ku Brandenburg

   Ya Gerhard aali ni myaka 21 yayaputwile mutwe kuomvya masyini pa 6 Mei 1943 pa cisila sile ca myaka iili pano yaputwile ya isi mu cifungo cili conga kwene. Yalemvile kalata wa kulaya ya lupwa yao na wino yali nu kutwala yati: “Kwaula maka ya Mwene nga ntakwanisye kupita mu nzila ii.”

•  Izina: Ya Rudolf Auschner

   Kuno yayakomiile: Ku Halle/Saale

   Ya Rudolf yali sile ni myaka 17 lino yayaputwile mutwe pa 22 Sepetemba 1944. Muli kalata ya kulaya ino yalembiile ya nyina yalanzile iyati: “Aina aingi yapita mu nzila yii, nani kwene aino namapitamo.”