Himamata ang mga Amô sa Kalasangan

SAMTANG gisubay namo ang gamayng dalan diha sa bagang kalasangan sa Africa, ang kahayag nga among makita mao lamang kadtong nanglusot sa mga sanga ug labong nga mga dahon. Kami nahinam ug nahingangha sa dihang nadungog namo ang kabanha sa mga gangis ug nakita ang punog bagon nga dagkong kahoy, diin ang uban may gihabogong 55 metros. Kay ngitngit man ang palibot, kinahanglang alerto mi ug mag-amping nga dili magbanha. Sa kalit lang, nakadungog mi ug kusog nga tingog sa usa ka mananap ug mabati pa namo ang iyang pagginhawa. Ang maong tingog nag-anam kakusog hangtod nga morag makabungog ug dayon kalit lang nawala. Human sa among hago nga pagbaktas, nakaabot ra gayod mi sa among destinasyon ug pwerte namong lipaya kay nakita namo ang usa ka grupo sa mga amô.

Ang mga amô magbanha-banha, magsinggit-singgit, ug usahay maghapak-hapak sa mga sanga sa kahoy—nga maoy ilang paagi sa pagpakigkomunikar. Lagmit gusto nilang pahibaloon ang ilang mga kauban nga dunay daghang lamian ug hinog nga mga bunga sa igos. Paghangad namo sa labong ug habog nga punoan sa igos, nakakita mig mga 20 ngadto sa 30 ka amô nga nagpalamig kaon. Ang ilang itom nga balhibo sinaw tan-awon sa dihang nadan-agan sa adlaw. Ang usa kanila milabay kanamog gagmayng sanga ug pagkataudtaod gipaulanan na mig mga sanga—senyales kadto nga dili nila gustong manghatag ug pagkaon.

Dali kang makakitag mga amô kon tingprutas. Sa ubang panahon, lisod kaayo silang makita kay nagkatibulaag man sila diha sa kabugangan. Ang ihalas nga mga amô ganahan kaayong magkaon-kaon samtang ilang suroyon ang ilang lapad nga teritoryo. Gawas sa prutas, mokaon usab silag dahon, liso, ug mga sanga, maingon man mga hulmigas, itlog sa langgam, ug mga anay. Usahay, mokaon silag gagmayng hayop sama sa unggoy.

Kay hapit nang moudto, mabati sa mga amô ang kainit. Ang usa kanila nanaog sa punoan, ug dayon misunod ang uban. Usa-usa silang nawala diha sa baga nga kalibonan. Dihay sipat nga amô nga nagkapyot-kapyot gikan sa usa ka sanga paingon sa laing sanga aron iya ming maklaro. Nalingaw mi sa pagtan-aw niining siaw ug maukitong linalang.

Talagsaong mga Kinaiya

Samtang nagsubay mi sa dalan pauli, ang among kauban miingon: “Lingi mo.” Paglingi namo, dihay amô nga naglili ug nagpahipi sa punoan sa kahoy. Mga usa ka metro ang iyang gitas-on. Sa dihang amo siyang gitan-aw, nagpasalipod na sab siya sa kahoy, ug pagkataudtaod migimaw ang iyang ulo. Nalingaw kaayo mi kaniya! Ang mga amô makabarog ug makalakaw pa ganig dug-ol nga  distansiya. Apan sagad, kamot ug tiil ang ilang gamiton sa dihang maglakaw. Ang taludtod sa amô walay kurba sa ubos nga bahin mao nga dili sila sama sa tawo nga makabarog ug tarong. Dugang pa, ang kaunoran sa ilang bat-ang wala kaayoy puwersa, ug ang ilang mga bukton mas taas ug mas kusgan kay sa ilang mga batiis, mao nga mas sayonan silang molakaw gamit ang ilang kamot ug tiil. Sayon ra usab alang kanila ang pagkatkat ug pagkapyot-kapyot sa mga sanga tungod sa pagkadisenyo sa ilang lawas.

Kon ang mga amô dunay kab-otong bunga diha sa mga sanga nga dili makadaog kanila, dakong tabang ang ilang tag-as nga mga bukton. Ang porma sa ilang kamot ug tiil makatabang sa pagkumbabit ug paghawid diha sa mga sanga. Ang ilang kinadak-ang tudlo sa tiil nagsilbing kumagko nga makatabang sa pagkatkat sa kahoy. Sama sa ilang mga tudlo sa kamot, gamiton nila kana sa pagkab-ot o pagbitbit. Kini nga abilidad makatabang usab sa dihang sila maghimog katulganan inigkagabii. Pila lang ka minuto nilang piko-pikoon ang mga sanga ug ihapnig ang mga dahon, makagama na silag humok ug komportableng katulganan.

Makapainteres gayod ang pagpaniid sa mga amô diha sa kalasangan ilabina kay daghan silag kaamgiran sa tawo sama sa ilang kinaiya ug estruktura sa lawas. Apan ang uban nagtuon sa mga amô aron pamatud-an nga ang tawo gikan sa amô. Busa, lagmit motungha ang mga pangutana nga sama niini: Unsay nakapalahi sa mga tawo gikan sa mga amô? Sukwahi sa mga hayop, nganong ikaingon man nga ang tawo gilalang sumala “sa larawan” sa Diyos?—Genesis 1:27.

Dili Gayod Malimtang Kasinatian

Ang mga amô diha sa lasang idlas kaayo ug motago lag kalit kon makakitag tawo. Sa tuyo nga makonserbar ug mapanalipdan, ang ubang amô gianad nga dili mahadlok ug tawo aron sayon sila atimanon.

Kadiyot lang ang among pagbisita sa kalasangan nga gipuy-an sa mga amô, apan dili namo kadto malimtan. Didto among napanid-an kon unsa ang kinabuhi sa mga amô, ug kana lahi ra gayod diha sa mga zoo o laboratoryo. Makapahingangha gayod ang mga amô ug usa kini sa mga “ihalas nga mananap sa yuta” nga maayo kaayong pagkadisenyo sa Diyos.—Genesis 1:24, 25.

[Kahon/Hulagway sa panid 14, 15]

AMÔ UG ANG TAWO

Diha sa iyang librong In the Shadow of Man, ang siyentistang si Jane Goodall misulat nga ang iyang obserbasyon niadtong katuigan sa 1960 bahin sa abilidad sa amô sa pag-imbentog mga instrumento “nakapakombinsir sa daghang siyentista sa paghimog mas detalyadong pagtuon bahin sa estruktura ug kinaiya sa tawo.” Ang mga amô naggamit ug dahon sa pagkuskos ug bato o sanga sa pagbuak ug liso. Ila unang tangtangag dahon ang sanga nga ilang gamiton sa pagkuhit sa mga anay diha sa balay niini. Kini nga mga abilidad sa amô talagsaon kaayo. Apan niining di pa dugay, nadiskobrehan nga duna usay daghang hayop ang sama nianag abilidad. Si Dr. T. X. Barber, diha sa iyang librong The Human Nature of Birds—A Scientific Discovery With Startling Implications, miingon: “Ang mga hayop nga gitun-an pag-ayo sama sa aliwas, lumod, hulmigas, ug ligwan duna usay talagsaong abilidad ug intelihensiya.”

Kini nga mga obserbasyon wala magpasabot nga ang mga hayop parehas ra sa tawo. Si Propesor David Premack misulat nga “talagsaon gayod ang abilidad sa tawo sa paggamit ug pinulongan.” Oo, ang pagkakomplikado sa pinulongan sa tawo ug ang nagkadaiyang kultura lakip na ang lainlaing paagi sa pagsulti nakapalahi gayod kanato sa mga hayop.

  Human matun-i ni Jane Goodall ang mga amô diha sa kalasangan sulod sa daghang katuigan, siya misulat: “Ang mga amô dili gayod sama sa mga tawo nga makamao mopangga, mopanalipod, mopailob, mahigugma, ug mobati nga kinahanglang mosimba sa Diyos.” Siya usab misulat: “Ang emosyon sa tawo mas labaw nianang sa mga hayop. Buot sa tawo nga masabtan ang katuyoan sa iyang paglungtad, sa iyang palibot, ug sa uniberso.”

Ang Bibliya nagsaysay sa kalainan tali sa hayop ug sa tawo kay kini nag-ingon nga ang tawo gilalang sumala “sa larawan sa Diyos.” (Genesis 1:27) Busa sukwahi sa mga hayop, ang tawo may mga hiyas nga sama sa iyang Maglalalang, ilabina ang gugma. Ang tawo makahimo usab sa pagkuhag daghang kahibalo ug may intelihensiya nga labaw pa sa bisan unsang hayop. Ang tawo usab may kagawasan sa pagdesisyon, dili sama sa mga hayop nga nag-agad lamang sa kon unsay idiktar kanila sa ilang lawas.

[Mga hulagway sa panid 15]

Ang makalingaw ug ukitang mga amô haom kaayo sa ilang puy-anan nga kalasangan

[Credit Lines]

Chimpanzees, top right: Corbis/Punchstock/Getty Images; lower left and right: SuperStock RF/SuperStock; Jane Goodall: © Martin Engelmann/age fotostock

[Picture Credit Line sa panid 13]

© Photononstop/SuperStock