Go na content

Go na table of contents

Grontapu e kon waran moro nanga moro—Wan lusu de gi a problema disi?

Grontapu e kon waran moro nanga moro—Wan lusu de gi a problema disi?

Grontapu e kon waran moro nanga moro—Wan lusu de gi a problema disi?

A DE krin taki grontapu e kon waran moro nanga moro. Wi kan si dati te wi e luku san e pasa na ini a dorpu Newtok, na Alaska, wan fu den moro kowru pisi fu grontapu. Fosi, na ondrogron fu a dorpu disi ben de ijs. A sortu gron disi nen permafrost. Ma now a gron drape e smèlter. Frank, wan man di e libi na ini a dorpu dati e taki: „Mi no wani libi na tapu permafrost moro. A presi e tokotoko tumusi.” Soleki fa sabiman e taki, dan baka tin yari, a dorpu disi di de krosibei fu a se, kande sa wasi gowe.

„A de so trutru taki grontapu e kon waran moro nanga moro”, na so wan grupu sabiman fu a Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) e taki. A sani disi tru fu di a weer na heri grontapu e kon faya moro nanga moro. Fu di a weer e kenki, meki na difrenti presi fu grontapu bigi dreiten de, èn furu alen, snew, nanga pisipisi ijs e fadon. Boiti dati, a weer e faya srefisrefi, èn na son presi bigi draiwinti de. San o pasa nanga a grontapu fu wi? Wan kaba sa kon na den problema disi?

Sabiman e luku o bigi a problema de

Sabiman e luku finifini fa a weer na grontapu e kenki. Nanga yepi fu satelliet, sabiman e luku omeni fu den bigi ijsbergi e smèlter gowe, èn sma di abi a wroko fu ondrosuku fa a weer e kenki, e luku omeni alen fadon. Sabiman poti sani na se fu ondrosuku o waran noso o kowru a watra na ini a se de. Èn nanga yepi fu opolani, sabiman e kon sabi omeni gas de na ini a loktu. Te den kon sabi ala den sani disi, dan den e poti den tori dati na ini computer di meki spesrutu gi den sortu sani disi. Sabiman e du ala sortu ondrosuku fu kon sabi fa a weer ben kan kenki. Na so den kan kon sabi na fesi san o pasa baka omeni tenti yari, noso baka hondrohondro yari srefi.

San den kon si? Son sabiman e bribi taki a loktu lai nanga gas di e meki taki grontapu e kon waran moro nanga moro. Soleki fa wan tijdschrift e taki, dan na ini 2006 wawan, ’sabiman skreki fu si taki sowan 32 milyard ton’ koolzuurgas, e go na loktu (Time). Den sortu gas disi e meki taki a waran fu grontapu no man opo go na loktu. San o pasa na ini a ten di e kon? Na IPCC e taki dati efu den gas disi e tan go na loktu soleki fa dati e pasa now, dan a weer na grontapu sa kenki na ala sortu fasi. Leki bakapisi fu dati, a situwâsi na grontapu sa kon moro ogri leki fa a de now. Furu sabiman e agri taki a problema disi kan lusu te tumusi furu koolzuurgas no e go na loktu moro. Ma computer e sori taki awansi dati pasa, toku „grontapu o kon waran moro nanga moro, èn a watra na ini a se o tan kren. Disi o go doro hondrohondro yari langa”.

Pe wi kan feni yepi?

A no makriki srefisrefi gi sabiman fu kon sabi soifri fa a weer o kenki. Wan buku di sma kan leisi tapu Internet e taki: „Fu eksempre, san o pasa nanga den wolku te grontapu e kon waran moro nanga moro? A de so taki den hei wolku di e teki a waran fu grontapu sa kon lai moro leki den deki wolku di e tapu pasi gi a leti fu a son? (Earth Observatory) San na a piki tapu na aksi dati? „Sabiman no man piki na aksi dati now.”

Ma Bijbel e taki dati Yehovah Gado na a Sma „di meki hemel nanga grontapu”, èn sosrefi „den bigi wolku na loktu” (Genesis 14:19; Odo 8:28). Na ini wan puwema a ben taki dati a poti „koni na ini den wolkugrupu”. Iya, Yehovah e frustan krin san den sabiman no man frustan.—Yob 38:36.

Sowan 2700 yari pasa, Gado ben taki disi fu a loktu fu grontapu: „Na alen . . . e saka kon fu hemel èn no e drai go baka na a presi dati, boiti efu trutru a e nati grontapu” (Yesaya 55:10). Den wortu disi e sori krin fa a watra fu grontapu e drai go baka na loktu! A dampu na ini den wolku e kon tron watra, èn a e fadon kon na gron leki alen. Na alen disi „e nati grontapu”. Fu di a son e waran grontapu, meki a watra na grontapu e tron dampu, èn a e „drai go baka na a presi dati” noso na loktu. Na so a sani disi e tan go doro. Fosi sabiman kon sabi den finifini tori fu a weer fu grontapu, a Wortu fu Yehovah ben tyari den tumusi moi tori dati kon na krin kaba. A sani dati e meki wi kon abi frutrow na ini a Mekiman èn na ini den sani di a man du, a no so? Sobun, te wi wani sabi san o de a bakapisi fu a situwâsi di de now na grontapu, dan a ben o bun fu suku rai na „a Sma di meki a winti”, noso na a ’tata fu na alen’, a no so? Bika na en sabi fa a grontapu fu wi seti.—Amos 4:13; Yob 38:28.

Gado no meki grontapu fu soso

Soleki fa wi si, dan sabiman abi difrenti denki te a abi fu du nanga a tamara fu a grontapu fu wi. Ma wan sani de seiker: Grontapu de tra fasi leki ala den tra planeiti. Tra fasi leki fa a de na den tra planeiti, bun furu difrenti sani e libi na grontapu. Fa dati kan? Sabiman e taki dati difrenti reide de gi dati. Wán prenspari reide, na taki bun furu watra de na grontapu. Boiti dati, grontapu de na a yoisti presi komoto fu a son. Wan tra sani, na taki den yoisti sortu gas de na ini a loktu, sosrefi bun furu zuurstof.

Kande a sa fruwondru yu fu sabi taki a Bijbel buku Genesis e taki fu den srefi sani disi na ini a tori di e taki fu a bigin fu grontapu. Fu eksempre, Genesis 1:10 e taki fa Gado tyari ’den watra kon na wán di a kari Se’. A sani disi e sori krin taki bun furu watra ben de na grontapu. Na Genesis 1:3 wi e leisi: „Gado taki: ’Meki leti kon de.’” A grontapu fu wi de krosibei nofo fu a son, so taki furu fu a watra na en tapu e tan leki fa a de. Ma a no de tumusi krosibei fu a son taki ala watra na en tapu ben o drai go baka na loktu leki dampu.

Genesis 1:6 e taki dati Gado meki a „loktu”. Èn vers 11 nanga vers 12 e taki dati Gado meki grasi gro, èn sosrefi difrenti sortu bon. Ala den sani disi e sori taki zuurstof ben de na grontapu. Bakaten, libisma nanga meti ben o man gebroiki a zuurstof disi fu man tan na libi.

San wi kan leri fu den tori disi? Te wi e luku taki Gado meki grontapu nanga bun furu watra na en tapu, te wi e luku taki grontapu de na a yoisti presi komoto fu a son, èn taki a abi den yoisti sortu gas na ini a loktu, dan Gado ben musu fu abi wan bun reide fu meki grontapu na a fasi dati, a no so? Bijbel e taki: ’Gado no meki grontapu fu soso, ma a ben seti en fu sma libi na tapu’ (Yesaya 45:18). Psalm 115:16 e taki: „Den hemel na fu Yehovah, ma grontapu a gi na den manpikin fu libisma.” Iya, Gado meki grontapu so taki libisma man libi na tapu.

Soleki fa Bijbel e sori, dan Gado ben meki a fosi man nanga uma, èn a poti den na ini a dyari fu Eden. A presi dati ben de wan tumusi moi paradijs. Den ben musu ’wroko a gron en den ben musu sorgu gi a dyari’ (Genesis 2:15). Gado ben taigi den tu: „Meki pikin èn kon furu, teleki unu kon lai na grontapu, èn basi ala sani na grontapu” (Genesis 1:28). Prakseri nomo sortu tumusi moi libi den ben o abi! Den ben musu meki a Paradijs kon moro bigi teleki a ben teki heri grontapu, èn den ben musu tan na ini fu têgo. Dati ben de wan tumusi moi ten di ben de na den fesi!

Ma a sari fu taki dati den fosi libisma dati no gi yesi na Gado, ma na presi fu dati den opo densrefi teige Gado fu di den teki den eigi bosroiti. Èn te na a dei fu tide, furu sma teki na eksempre fu den (Genesis 3:1-6). San na a bakapisi? Na presi taki libisma wroko a gron èn sorgu gi grontapu, den „e pori grontapu” moro leki san sma oiti ben prakseri (Openbaring 11:18). Ma wi kan feni trowstu te wi sabi taki den moi sani di Gado sa du nanga grontapu, no kenki. Bijbel e gi wi a dyaranti disi: „[Gado] seti grontapu na tapu den fasti presi fu en; fu ala ten, noso fu têgo, a no sa degedege”(Psalm 104:5). Èn Yesus srefi ben pramisi na ini a Bergitaki fu en: „Koloku fu den safri-ati sma, bika den o kisi grontapu” (Mateyus 5:5). Fa disi o pasa?

Wan tumusi moi ten e wakti libisma

Wan man di ben de presidenti fu Amerkankondre, e taki: „Na heri grontapu a weer e kenki.” Sobun, yu no feni taki wan lusu musu kon fu a bun fu heri grontapu? Yesus ben sori san na a lusu dati: Gado Kownukondre. A ben leri den bakaman fu en fu begi: „Meki yu kownukondre kon” (Mateyus 6:9, 10). Soleki fa Bijbel profeititori e taki, dan a hemel Kownukondre disi o tiri heri grontapu. Heri esi a sa „broko ala den kownukondre disi [den tirimakti na ini a ten disi] na pisipisi èn a sa tyari wan kaba kon na den” (Danièl 2:44). Boiti dati, a sa „tyari wan pori kon na tapu den wan di e pori grontapu” (Openbaring 11:18). A de krin taki den sma di e pori a grontapu disi èn den gudu fu en, sa musu tyari frantwortu, èn den o kisi pori.

Ma san o pasa nanga a grontapu fu wi di libisma e pori? A moi fu sabi taki di Yesus ben de na grontapu, dan a ben e basi a winti nanga a se na wan wondru fasi. A ben taki wan tu sani nomo fu meki wan bigi winti tan tiri (Markus 4:35-41). Leki „Masra fu den masra, èn Kownu fu den kownu”, Yesus sa du moro bigi sani fu sorgu taki sani e waka bun na grontapu (Openbaring 17:14). Fu taki en leti, Yesus ben taki dati te a sa tiri grontapu, dan sani sa „meki kon nyun baka” (Mateyus 19:28). Yesus sa meki grontapu kon nyun baka, so taki a situwâsi na en tapu sa kon de neleki fa a ben de na ini a dyari fu Eden. A Paradijs sa seti baka (Lukas 23:43). Gado Kownukondre sa meki taki grontapu no e kon waran moro pasa marki.

Srefi na ini a ten disi, yu kan kisi wini fu a Kownukondre. Fa so? Yesus ben taki: „A bun nyunsu disi fu a kownukondre o preiki gi sma na heri grontapu, so taki sma fu ala kondre kan yere dati” (Mateyus 24:14). Leki bakapisi fu dati, milyunmilyun sma e teki a bun nyunsu. A libi fu sma e kenki. Sma e tapu nanga takru gwenti di ben kan tyari dede kon gi den. Sma e kon abi wan moro koloku osofamiri-libi. Sma fu difrenti ras no e desko makandra moro, ma den e kon lobi makandra. Fu taki en leti, Gado Kownukondre e du san nowan enkri tirimakti fu libisma man du. A Kownukondre disi meki taki pikinmoro seibi milyun sma na ini moro leki 235 kondre tron brada nanga sisa! Iya, leki borgu fu Gado en Kownukondre, den e sreka densrefi fu libi fu têgo na ini a Paradijs na grontapu.

Sani sa waka bun nanga grontapu. Fa a de nanga yu?

[Prenki na tapu bladzijde 27]

Hondrohondro yari fosi sabiman ben kon sabi fa a watra fu grontapu e drai go baka na loktu, Bijbel ben taki kaba fu a sani dati

[Prenki na tapu bladzijde 28]

Yesus „bari a winti èn a taigi a se: ’Tapu! Tan tiri!’ Dan a winti saka èn ala sani kon tiri”

[Prenki na tapu bladzijde 29]

Te a Paradijs sa seti baka, dan grontapu no sa kon waran moro pasa marki

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 26]

Godo-Foto