Go na content

Go na table of contents

Fo Wortu Di Ben Kenki Grontapu

Fo Wortu Di Ben Kenki Grontapu

Kapitel Seibi

Fo Wortu Di Ben Kenki Grontapu

1. O bigi a krakti ben de di den fo wortu ben abi di ben skrifi langa ten pasa kaba na tapu wan skotu?

FO SEMPEL wortu ben skrifi na tapu wan skotu di ben plèister. Ma den fo wortu disi ben meki wan makti tiriman kon frede srefisrefi taki pikinmoro a ben lasi en frustan. Den wortu ben meki bekènti taki den ben o puru tu kownu fu a kownusturu, wán fu den ben o dede èn wan makti grontapumakti ben o kon na wan kaba. Den wortu dati ben abi leki bakapisi taki den ben lagi wan lespeki relisi grupu. San moro prenspari, na taki den wortu dati ben hei a soifri anbegi fu Yehovah èn ben sori ete wan tron taki en na a soeverein na wan ten pe a moro bigi pisi fu sma no ben e poti furu prakseri na no wan fu den tu sani disi. ¡Èn den wortu dati ben tyari sani di e pasa na grontapu na ini a ten disi kon na krin! Fa fo wortu ben kan du ala den sani dati? Meki wi go luku dati.

2. (a) San ben pasa na Babilon baka a dede fu Nebukadnesar? (b) Sortu tiriman ben de na a makti now?

2 Someni tenti yari ben pasa sensi den sani ben feni presi di ben skrifi na ini a di fu fo kapitel fu Danièl. A 43 yari di a heimemre Kownu Nebukadnesar ben tiri na ini Babilon ben kon na wan kaba nanga a dede fu en na ini 582 b.G.T. Wan lo sma di ben tron kownu baka en, ben de fu en famiri, ma a dede di den dede tumusi fruku noso a kiri di sma ben kiri den, ben tyari wan kaba kon na a tiri fu a wan baka a trawan. Te fu kaba, wan man di ben nen Nabonidus ben teki a kownusturu abra nanga yepi fu wan opruru di ben kon. Fu di Nabonidus ben de a manpikin fu wan uma di ben de granpriester fu a mun-gado Sin, dan a de krin taki a no ben de famiri fu a kownu oso fu Babilon. Son sabiman e taki dati a ben trow nanga wan umapikin fu Nebukadnesar fu meki en eigi tiri de akruderi wet, èn ben meki Bèlsasar, a manpikin fu den, kon tron en kompe-tiriman èn ben poti en wan leisi fu tiri Babilon fu wan langa pisi ten. Efu dati de so, dan Bèlsasar ben de a granpikin fu Nebukadnesar. ¿A ben leri fu den sani di en granpapa ben ondrofeni, taki Yehovah na a Moro Hei Gado, di man lagi iniwan kownu? ¡Kwetikweti!​—Danièl 4:37.

WAN FESA E KON BRUYA SREFISREFI

3. Fa a fesa fu Bèlsasar ben de?

3 A di fu feifi kapitel fu Danièl e bigin nanga wan bigi fesa-nyanyan. „Ini a tori fu Kownu Bèlsasar, a ben hori wan bigi fesa gi wan dusun fu den heiheiman fu en, èn na fesi den dusun sma a ben e dringi win” (Danièl 5:1). Soleki fa yu kan prakseri, dan a ben musu de wan kefalek bigi zaal fu gi sidonpresi na ala den man disi, makandra nanga den tweederang-wefi nanga den tra uma fu a kownu. Wan sabiman e taki: „Den fesa-nyanyan fu den Babilonsma ben abi bogobogo sani, ma furutron sma ben drungu te a fesa ben kaba. Win, di den ben tyari kon fu tra kondre, nanga ala sortu kefalek switi sani ben de na tapu a heri tafra. Switismeri ben furu a bigi zaal; singiman nanga sma di ben e prei poku ben e prisiri den fisitiman di ben kon makandra drape.” Bèlsasar ben sidon na wan presi pe ala sma ben kan si en èn ben e dringi en win — èn a ben e dringi doronomo.

4. (a) Fu san ede a ben sa kan gersi wan freimde sani taki den Babilonsma ben e hori fesa na a neti fu 5/6 oktober 539 b.G.T.? (b) San, soleki fa a sori, ben meki taki den Babilonsma ben frutrow tapu a krakti fu den ala di den ben kisi fu du nanga legre di ben e kon nanga tranga na ini a kondre?

4 A e gersi wan freimde sani taki den Babilonsma ben hori fesa a neti disi — 5/6 oktober 539 b.G.T. A nâsi fu den ben de na ini wan feti, èn sani no ben e waka bun gi den. No so langa pasa, Nabonidus ben lasi a feti di den ben feti nanga den legre fu Medo-Persia di ben e go nanga tranga na ini a kondre èn Nabonidus ben lon go kibri na Borsipa, na zuid-westsei fu Babilon. Èn now den legre fu Sirus ben meki den kampu leti na dorosei fu Babilon. Ma a no gersi leki Bèlsasar nanga den heiheiman fu en ben e broko den ede. ¡Te yu luku en bun, a foto fu den ben de Babilon di sma no ben man wini! Den kefalek bigi skotu fu Babilon ben sori kefalek bigi na ini den dipi kanari di ben furu nanga watra fu a bigi Eufraatliba di ben lon pasa na ini a foto. No wan feanti ben teki Babilon abra na ini feti na ini moro leki wan dusun yari. Fu san ede den ben musu broko den ede dan? Kande Bèlsasar ben denki taki a babari fu a bradyari fesa fu den ben sa sori den feanti na dorosei taki den ben frutrow tapu a krakti di densrefi ben abi èn ben sa meki den feanti lasi-ati.

5, 6. San Bèlsasar ben du na ondro a krakti fu a win, èn fu san ede a ben afrontu Yehovah srefisrefi nanga dati?

5 A no ben teki langa di a dringi di Bèlsasar ben dringi pasa marki ben abi takru bakapisi gi en. Soleki fa Odo 20:1 e taki, dan „win na wan spotuman”. Na ini a kefal disi, win trutru ben meki a kownu du a moro seryusu sortu ogri. A ben gi komando fu tyari den santa beker fu a tempel fu Yehovah kon na a fesa. Den beker disi, di den ben fufuru di Nebukadnesar ben teki Yerusalem abra, ben musu gebroiki soso na ini a soifri anbegi. Srefi den Dyu priester di ben kisi primisi fu gebroiki den na ini a tempel fu Yerusalem na ini a ten di pasa, ben kisi a warskow fu hori densrefi krin.​—Danièl 5:2; teki gersi Yesaya 52:11.

6 Ma Bèlsasar ben abi na prakseri fu du wan moro asranti sani ete. „A kownu nanga den heiheiman fu en, den tra uma fu en nanga den tweederang-wefi fu en . . . ben dringi win, èn den ben prèise den gado fu gowtu èn fu solfru, kopro, isri, udu nanga ston” (Danièl 5:3, 4). ¡So bun, Bèlsasar ben wani hei den falsi gado fu en moro leki Yehovah! A gersi leki den Babilonsma ben gwenti tyari densrefi na a fasi disi. Den ben e wisiwasi den Dyu katiboman fu den èn ben e spotu nanga na anbegi fu den èn den no ben e gi no wan howpu taki den Dyu katiboman ben o drai go baka na a mamakondre fu den di den ben lobi (Psalm 137:1-3; Yesaya 14:16, 17). Kande a drungu kownu disi ben denki taki te a ben lagi den katiboman disi èn ben afrontu a Gado fu den, dan dati ben sa meki a sori bigi na ini na ai fu den uma fu en nanga den tiriman èn ben sa gi den na idea taki a tranga. * Ma efu Bèlsasar ben firi pikinso tranga fu di a ben sori en makti, dan dati no ben tan langa.

NA ANUSKRIFI NA TAPU A SKOTU

7, 8. San ben stòp a fesa fu Bèlsasar, èn sortu krakti disi ben abi tapu a kownu?

7 „Na a momenti dati”, na so a tori e taki di skrifi nanga yepi fu Gado en santa yeye, „den finga fu wan libisma anu ben kon de fu si èn ben skrifi na fesi a kandratiki na tapu a skotu fu a paleisi fu kownu di ben plèister, èn a kownu ben si a bakasei fu na anu di ben e skrifi” (Danièl 5:5). ¡A sani disi ben de wan frede sani! Wan anu ben kon fu no wan presi èn ben e frei na loktu krosibei na wan pisi fu a skotu di ben abi nofo faya. Prakseri fa a fesa ben kowru wantewante di den fisitiman ben drai luku na anu nanga opo mofo. Na anu ben bigin skrifi wan boskopu di sma no ben man frustan na tapu a skotu di ben plèister. * A sani disi di ben de fu si ben de so wan ogri marki èn wan sani di sma no ben o man frigiti srefisrefi, taki te na a dei fu tide sma e gebroiki den wortu „na anuskrifi na tapu a skotu” fu taki fu wan warskow fu wan takru sani di de fu pasa.

8 San ben de a bakapisi gi a heimemre kownu disi di ben pruberi fu hei ensrefi nanga den gado fu en moro leki Yehovah? „Na a yuruten dati, srefi a heri fesi fu a kownu ben kenki kloru, èn en eigi prakseri ben bigin meki a kon frede, den skrufu fu den dyonku fu en ben kon de lusulusu èn srefi den kindi fu en ben naki na makandra” (Danièl 5:6). Bèlsasar ben abi leki marki fu sori den sma fu en di ben de na en ondro taki a ben bigi èn taki a ben abi makti. Na presi fu dati, a ben tron wan libilibi eksempre fu wan sma di ben frede pasa marki — en fesi ben kon lasi kloru, den dyonku fu en ben e seki, en heri skin ben e beifi so kefalek taki den kindi fu en ben e naki. Iya, den wortu di David ben singi gi Yehovah ben tru: „Den ai fu yu de teige den sma di abi heimemre, so taki yu kan lagi den.”​—2 Samuèl 22:1, 28; teki gersi Odo 18:12.

9. (a) Fu san ede a frede di Bèlsasar ben frede no ben de a srefi leki a frede gi Gado? (b) Sortu sani a kownu ben pristeri den koniman fu Babilon?

9 Wi musu taki dati a frede fu Bèlsasar no ben de a srefi leki a frede gi Gado, wan dipi lespeki gi Yehovah, di de a bigin fu ala koni (Odo 9:10). Nôno, disi ben de wan takru frede pasa marki, èn a no ben meki a kownu di ben beifi kisi no wan koni. * Na presi fu aksi pardon na a Gado di a ben afrontu no so langa pasa, a ben bari tranga meki „den towfruman, den Kaldewsma nanga den astroloog” kon. A ben taki srefi: „Ibriwan sma di sa leisi a sani disi di skrifi èn di e sori mi san a wani taki — den sa weri purper krosi gi en, nanga wan gowtu keti na en neki, èn a sa tiri leki a di fu dri sma na ini a kownukondre” (Danièl 5:7). A di fu dri tiriman na ini a kownukondre ben sa abi makti fu tru, èn soso Nabonidus nanga Bèlsasar srefi, den tu kownu di ben e tiri, ben sa abi moro makti. Soleki fa a gwenti ben de, dan so wan posisi ben sa kan hori gi a moro owru manpikin fu Bèlsasar. ¡So kefalek a kownu ben wani, taki wan sma fruteri en san a wondru boskopu disi ben wani taki!

10. Fa a ben waka nanga den koniman ini a muiti di den ben meki fu fruklari na anuskrifi na tapu a skotu?

10 Den koniman ben kon baka makandra na ini a bigi zaal. Nofo ben de, fu di Babilon ben de wan foto di ben lai nanga falsi anbegi èn di ben abi furu tempel. Sma di ben taki dati den ben man luku marki fu san o pasa èn e fruklari sani di skrifi di sma no man frustan, ben furu fu tru. A ben musu de wan span sani gi den koniman disi fu kisi so wan okasi. Disi ben de wan okasi gi den fu du a wroko fu den na fesi prenspari sma, fu wini a bun-ati fu a kownu èn fu kisi wan posisi nanga furu makti. ¡Ma den no ben man srefisrefi! „Den no ben koni nofo fu man leisi a sani di skrifi srefi noso fu fruklari gi a kownu san a ben wani taki.” *​—Danièl 5:8.

11. Fu san ede den koniman fu Babilon no ben man leisi a sani di skrifi kande?

11 Efu den koniman fu Babilon ben man fruklari a sani di skrifi — den letter srefi — noso no ben man du dati, no de seiker. Efu den no ben man sabi san na den letter, dan den ogri-atiman disi ben sa abi nofo ten fu meki ala sortu bedrigi fruklari, kande srefi wan fruklari di ben sa switi a yesi fu kownu. Wan tra sani di ben sa kan, na taki den ben kan leisi den letter sondro trutru problema. Ma fu di den tongo soleki na Arameisitongo nanga a Hebrewtongo ben e skrifi sondro krinsten, dan ibri wortu ben sa kan wani taki furu difrenti sani. Efu dati ben de so, dan kande den koniman no ben sa man sabi sortu wortu a ben musu de. Srefi efu den ben kan du dati, toku den no ben sa man frustan san den wortu ben wani taki fu ben man fruklari den. ¡Awansi fa a no fa, wan sani de seiker: Den koniman fu Babilon no ben man du dati kwetikweti!

12. San a man di den koniman no ben man fruklari na anuskrifi ben sori?

12 So bun, sma ben kon sabi den koniman leki bedrigiman èn a relisi grupu fu den di sma ben e lespeki, leki wan bedrigi sani. ¡Den ben meki kownu fesi fadon! Di Bèlsasar ben si taki fu soso a ben frutrow den relisisma disi, dan a ben kon moro frede srefi, en fesi ben kon lasi kloru moro èn srefi den heiheiman fu en ben „bruya”. *​—Danièl 5:9.

A SENI KARI WAN MAN KON DI ABI INZICHT

13. (a) Fu san ede a koningin ben gi na idea fu seni kari Danièl kon? (b) Sortu libi Danièl ben abi?

13 Na a prenspari momenti disi, a koningin srefi — kande a kownu-mama — ben kon na ini a bigi zaal pe a fesa-nyanyan ben e hori. A ben yere a dyugudyugu na a fesa, èn a ben sabi wan sma di ben kan fruklari na anuskrifi na tapu a skotu. Someni tenti yari na fesi, a papa fu a koningin, Nebukadnesar, ben poti Danièl na wroko leki edeman fu ala den koniman fu en. A koningin ben memre taki Danièl na wan man nanga „wan tumusi aparti yeye èn sabi èn inzicht na ini en”. Fu di a gersi leki Bèlsasar no ben sabi Danièl, dan a kan taki a profeiti ben lasi en hei posisi leki tiriman baka a dede fu Nebukadnesar. Ma wan hei posisi no ben de prenspari gi Danièl. Na a ten dati, kande a ben pasa 90 yari kaba èn a ben dini Yehovah getrow ete. Ala di a ben de so wan 80 yari na ini katibo na Babilon, toku sma ben sabi en ete na en Hebrew nen. Srefi a koningin ben kari en Danièl èn no ben gebroiki a Babilon nen di a ben kisi wan leisi. Iya, a ben gi a kownu tranga: „Meki den kari Danièl srefi now, so taki a kan sori san a wani taki.”​—Danièl 1:7; 5:10-12.

14. Na ini sortu situwâsi Danièl ben de di a ben si na anuskrifi na tapu a skotu?

14 Den ben seni kari Danièl kon èn a ben kon na fesi Bèlsasar. A ben de wan syen sani fu aksi wan grani fu a Dyu disi di dyonsrode a kownu ben afrontu a Gado fu en. Toku Bèlsasar ben pruberi fu switi a yesi fu Danièl èn ben pristeri en a srefi pai — a di fu dri presi na ini a kownukondre — efu a ben man leisi èn fruklari den dangra wortu (Danièl 5:13-16). Danièl ben opo en ai go na a anuskrifi na tapu a skotu, èn santa yeye ben meki taki a ben man sabi san a ben wani taki. ¡A ben de wan boskopu taki rampu ben o kon fu Yehovah Gado! Fa Danièl ben kan meki so wan hebi krutu bekènti leti na fesi a heimemre kownu disi — èn dati srefi na fesi den uma fu en nanga den heiheiman? ¡Prakseri a muilek situwâsi pe Danièl ben de na ini! ¿A ben meki den switi wortu fu kownu nanga a pristeri di a ben pristeri en gudu nanga wan hei posisi abi krakti na en tapu? ¿A profeiti ben sa safu a sani di Yehovah ben meki bekènti?

15, 16. Fu sortu prenspari sani fu historia Bèlsasar no ben leri wan sani, èn fa furu sma no e du a srefi sani dati na ini a ten disi?

15 Danièl ben taki nanga deki-ati, taki: „Meki den presenti fu yu de fu yusrefi, èn gi tra sma den kado fu yu. Ma gi kownu mi sa leisi a sani di skrifi, èn mi sa meki en kon sabi san a wani taki” (Danièl 5:17). Baka dati, Danièl ben erken taki Nebukadnesar ben bigi, wan kownu di ben de so tranga taki a ben man kiri, broko, hei noso lagi ibriwan sma di a ben wani. Ma Danièl ben memre Bèlsasar taki Yehovah, „a Moro Hei Gado”, ben meki Nebukadnesar kon bigi. A ben de Yehovah di ben lagi a makti kownu dati di a ben kon kisi heimemre. Iya, nanga tranga Nebukadnesar ben musu kon sabi taki „a Moro Hei Gado na a Tiriman na ini a kownukondre fu a libisma famiri, èn taki na tapu dati a e poti suma a wani”.​—Danièl 5:18-21.

16 Bèlsasar „ben sabi ala den sani disi”. Ma toku, a no ben leri wan sani fu a historia. Fu taki en leti, a ben du wan moro ogri sani leki a sondu fu Nebukadnesar di ben abi wan takru heimemre èn a ben du wan sani pe a ben afrontu Yehovah krinkrin. Danièl ben tyari a sondu fu a kownu kon na krin. Moro fara, na fesi a heiden grupu disi, a ben taigi Bèlsasar sondro frede taki falsi gado no ben „e si noti noso no e yere noti noso no sabi noti”. A deki-ati profeiti fu Gado ben taki moro fara taki, kontrari den wisiwasi gado disi, Yehovah na a Gado „di yu bro de na ini en anu”. Te na ini a ten disi, sma e meki gado fu sani di no abi libi, èn den e meki moni, wroko, barinen, srefi prisiri tron a gado fu den. Ma no wan fu den sani disi kan gi libi. Yehovah wawan na a sma di wi alamala abi fu gi tangi taki wi de na libi srefi, a sma di wi abi fanowdu fu ibri bro di wi e hari.​—Danièl 5:22, 23; Tori fu den Apostel 17:24, 25.

¡WAN RAITORI LUSU!

17, 18. San ben de den fo wortu di ben skrifi na tapu a skotu, èn san den ben wani taki trutru?

17 Now na owru profeiti ben bigin du san ala den koniman fu Babilon no ben man du. A ben leisi èn fruklari na anuskrifi di ben kerfu na tapu a skotu. Den wortu ben de: „MENE, MENE, TEKEL èn PARSIN” (Danièl 5:24, 25). San den wortu disi wani taki?

18 Den wortu wani taki trutru „wan mina, wan mina, wan sikkel nanga den afu sikkel”. Ibri wortu ben de wan markitiki fu sori omeni wan moni ben wegi èn a moni nanga a moro hei waarde ben kari fosi te leki a moni nanga a moro lagi waarde. ¡Disi ben de trutru muilek fu frustan! Srefi efu den koniman fu Babilon ben man kon sabi san ben de den letter, toku a no ben de fu fruwondru taki den no ben man fruklari den.

19. San ben de a fruklari fu a wortu „MENE”?

19 Na ondro a krakti fu a santa yeye fu Gado, Danièl ben fruklari: „Disi na a fruklari fu a wortu: MENE, Gado teri den dei fu yu kownukondre èn tyari wan kaba kon na en” (Danièl 5:26). Den tapusten fu a fosi wortu kan wani taki a wortu „mina” èn so srefi wan fasi fu na Arameisi wortu „teri”, èn dati ben e anga fu den krinsten di a leisiman ben sa poti. Danièl ben sabi heri bun taki a katibo fu den Dyu ben e kon na wan kaba. Fu den 70 yari di ben taki na fesi taki den ben sa de na ini katibo, 68 yari ben pasa kaba (Yeremia 29:10). A Gran Sma di e hori ensrefi na a ten di a poti, Yehovah, ben teri den dei fu a tirimakti fu Babilon leki wan grontapumakti èn a kaba ben de moro krosibei leki iniwan sma di ben de na a fesa-nyanyan fu Bèlsasar, ben prakseri. Fu taki en leti, ten no ben de moro — no wawan gi Bèlsasar, ma so srefi gi en papa, Nabonidus. Dati ben kan de fu san ede a wortu „MENE” ben skrifi tu leisi — fu meki a kaba bekènti fu ala den tu kownuwroko disi.

20. San ben de a fruklari fu a wortu „TEKEL”, èn fa disi ben kon tru na ini Bèlsasar?

20 „TEKEL”, na a tra sei, ben skrifi wán leisi nomo èn ben abi fu du nanga wán sma. Disi kan sori taki a ben taki spesrutu gi Bèlsasar. Èn disi ben sa fiti, bika ensrefi ben sori taki a no ben abi lespeki gi Yehovah srefisrefi. A wortu srefi wani taki „sikkel”, ma den tapusten e gi pasi tu taki a wortu „wegi” gebroiki. Fu dati ede Danièl ben taigi Bèlsasar: „TEKEL, a wegi yu na tapu a wegi èn a feni yu lekti tumusi” (Danièl 5:27). Gi Yehovah, heri nâsi no wani taki noti, neleki a finifini doti na tapu wan wegi (Yesaya 40:15). Den no abi krakti fu gens den prakseri fu En. We, san wán heimemre kownu ben kan du dan? Bèlsasar ben pruberi fu hei ensrefi moro leki a Soeverein fu na universum. A man disi di de noti moro leki wan libisma, ben prefuru fu afrontu Yehovah èn ben prefuru fu spotu nanga a soifri anbegi, ma Yehovah ben „feni [en] lekti tumusi”. ¡Iya, Bèlsasar ben frudini en srefisrefi fu kisi a krutu di ben e kon esi-esi!

21. Fa „PARSIN” ben de wan wortu di ben gebroiki na so wan fasi dati a wani taki dri difrenti sani, èn san a wortu disi ben sori fu a tamara fu Babilon leki wan grontapumakti?

21 A lasti wortu na tapu a skotu ben de „PARSIN”. Danièl ben leisi neleki a wortu ben abi fu du nanga wán sma nomo, „PERES”, kande fu di a ben e taki nanga wán kownu ala di a trawan no ben de drape. A wortu disi ben de a heimarki fu a bigi raitori fu Yehovah nanga wortu di ben gebroiki na so wan fasi, taki den wani taki dri difrenti sani. „Parsin” wani taki trutru „den afu sikkel”. Ma den letter kan wani taki so srefi tu tra sani — „pratifasi” nanga „Persiasma”. So bun, Danièl ben taki na fesi: „PERES, yu kownukondre kon prati èn gi na den Mediasma nanga den Persiasma.”​—Danièl 5:28.

22. Fa Bèlsasar ben handri tapu a lusu fu a raitori, èn san a ben howpu kande?

22 Na so fasi, a raitori disi ben lusu. A no sa teki langa moro, dan den legre fu Medo-Persia ben o meki a makti Babilon fadon. Ala di Bèlsasar ben brokosaka fu a rampu disi di ben meki bekènti, toku a ben hori ensrefi na en wortu. A ben meki den futuboi fu en weri purper krosi gi Danièl, weri wan gowtu keti gi en, èn meki bekènti taki a de a di fu dri tiriman fu a kownukondre (Danièl 5:29). Danièl no ben weigri fu teki den grani disi, fu di a ben erken taki den grani disi e sori a grani di Yehovah ben musu kisi. A no de fu taki dati Bèlsasar kande ben howpu fu safu a krutu fu Yehovah, fu di a ben gi grani na a profeiti fu En. Efu dati ben de a kefal, dan a ben sa lati tumusi fu kan kenki sani.

A FADON FU BABILON

23. Sortu owruten profeititori ben e kon tru ala di a fesa fu Bèlsasar ben e hori?

23 Srefi ala di Bèlsasar nanga den sma di ben de na ini en paleisi ben e dringi fu plisi den gado fu den èn ben e spotu nanga Yehovah, dan wan prenspari sani ben e pasa na ini a dungru, dorosei fu a paleisi. Profeititori di nanga yepi fu Yesaya ben taki pikinmoro tu yarihondro na fesi, ben e kon tru. Yehovah ben taki na fesi ini a tori fu Babilon: „Ala a soktu di den e soktu fu en ede mi kon tapu.” Iya, ala den kwinsi di a pipel di Gado ben teki, ben kisi fu a godelowsu foto dati, ben o kon na wan kaba. Nanga yepi fu sortu sani? A srefi profeititori ben taki: „¡Opo go, o Elam! ¡Lontu a foto, o Media!” Elam ben kon tron wan pisi fu Persia baka a ten fu a profeiti Yesaya. Na a ten fu a fesa fu Bèlsasar, di Yesaya ben taki fu en na fesi tu na ini a srefi profeititori, dan den legre fu Persia nanga Media trutru ben e wroko makandra fu „opo go” èn fu „lontu a foto” Babilon.​—Yesaya 21:1, 2, 5, 6.

24. Sortu finifini tori fu a fadon di Babilon ben fadon, a profeititori fu Yesaya ben taki na fesi?

24 Fu taki en leti, a nen srefi fu na edeman fu den legre disi ben taki na fesi kaba èn so srefi den moro prenspari sani fu a fasi fa a ben o feti. So wan 200 yari na fesi, Yesaya ben taki na fesi dati Yehovah ben sa salfu wan sma di abi a nen Sirus, fu opo teige Babilon. Na a ten fu a feti fu Sirus, ala sani di ben sa hendri en ben sa puru na pasi gi en. Den watra fu Babilon ben sa „meki kon drei”, èn den ben sa libi den tranga doro fu en opo (Yesaya 44:27–45:3). Èn na so a ben de tu. Den legre fu Sirus ben meki na Eufraatliba lon go na wan tra presi èn na so wan fasi den ben meki a watra kon saka, so taki den ben kan waka tapu a gron fu a liba. Waktiman di ben sori wan mi-no-ke fasi ben libi den doro na ini a skotu fu Babilon opo. Soleki fa historia skrifiman fu grontapu e agri, dan den legre fu Sirus ben go nanga tranga na ini a foto, ala di den sma di ben libi na ini a foto ben e hori wan bradyari fesa. Den ben teki Babilon abra pikinmoro sondro no wan feti (Yeremia 51:30). Ma seiker wán sma dede di warti fu taki fu en. Danièl ben taki: „A srefi neti dati den ben kiri Bèlsasar, a kownu fu den Kaldewsma èn Darius a Mediasma srefi ben kisi a kownukondre, di a ben abi so wan siksitenti na tu yari.”​—Danièl 5:30, 31.

LERI WAN SANI FU NA ANUSKRIFI NA TAPU A SKOTU

25. (a) Fu san ede Babilon fu owruten de wan bun prenki fu a seti fu falsi relisi di de na heri grontapu na ini a ten disi? (b) Na sortu fasi den disiten futuboi fu Gado ben de na ini katibo na Babilon?

25 A tori na ini Danièl kapitel 5 di skrifi nanga yepi fu santa yeye wani taki furu gi wi. Leki a mamapresi fu falsi relisi gwenti, Babilon fu owruten de wan bun prenki fu a grontapumakti fu falsi relisi. Den e kari na organisâsi disi di e bedrigi sma èn di de na heri grontapu „Babilon a Bigiwan” di den e agersi na ini Openbaring nanga wan huru di e angri fu si brudu lon (Openbaring 17:5). Sondro fu poti prakseri na ala den warskow di a kisi ini a tori fu den falsi leri nanga anbegi fu en di no e gi Gado grani, a frufolgu den wan di e preiki a waarheid fu Gado Wortu. Di a frufolgu, di den kerki tiriman ben sutu faya gi, pikinmoro ben tapu a Kownukondre preikiwroko na ini 1918, dan te yu luku en bun, a getrow fikapisi fu salfu Kresten ben kon de na ini katibo na „Babilon a Bigiwan”, neleki den sma di ben libi na Yerusalem nanga Yuda fu owruten.

26. (a) Fa „Babilon a Bigiwan” ben fadon na ini 1919? (b) Na sortu warskow wisrefi musu poti prakseri èn musu fruteri trawan fu dati?

26 ¡Ma wantronso „Babilon a Bigiwan” ben fadon! We, a fadon di a ben fadon ben de pikinmoro sondro wan enkri babari — neleki fa Babilon fu owruten ben fadon pikinmoro sondro wan enkri babari na ini 539 b.G.T. Ma toku a fadon disi di a ben fadon na agersi fasi ben tyari bigi pori kon. A ben pasa na ini 1919 G.T., di a pipel fu Yehovah ben kon fri fu katibo fu Babilon èn ben kisi blesi nanga bun-ati fu Gado. Disi ben tyari wan kaba kon na a makti di „Babilon a Bigiwan” ben abi tapu a pipel fu Gado èn ben marki a bigin fu a puru di den ben o puru a bere fu en kon na doro na publiki leki wan bedrigi sani di sma no kan frutrow. A fadon dati no man kenki moro èn a trutru pori fu en de krosibei. Fu dati ede den futuboi fu Yehovah e gi a warskow: „Komoto na en, mi pipel, efu unu no wani abi wan prati nanga en na ini den sondu fu en” (Openbaring 18:4). ¿Yu poti prakseri na a warskow dati? ¿Yu e fruteri trawan fu dati? *

27, 28. (a) Sortu tumusi prenspari waarheid Danièl noiti no ben frigiti? (b) Sortu buweisi wi abi taki heri esi Yehovah sa du wan sani nanga a godelowsu grontapu fu a ten disi?

27 So bun, na anuskrifi de na tapu a skotu na ini a ten disi — ma no gi „Babilon a Bigiwan” wawan. Memre wan tumusi prenspari waarheid di de na ini a heri buku fu Danièl: Yehovah na a Universeel Soeverein. En, iya, en wawan abi a reti fu poti wan tiriman fu tiri a libisma famiri (Danièl 4:17, 25; 5:21). Ala sani di e gens den prakseri fu Yehovah sa puru na pasi. Yehovah sa du wan sani heri esi (Habakuk 2:3). A ten dati ben kon gi Danièl te fu kaba di a ben pasa a libimarki fu 90 jari. Na a ten dati a ben si fa Yehovah ben puru wan grontapumakti — wan grontapumakti di ben kwinsi a pipel fu Gado sensi a ten di Danièl ben de wan pikin boi ete.

28 Buweisi de krin fu si taki Yehovah Gado poti wan Tiriman gi a libisma famiri na tapu wan kownusturu na hemel. Taki grontapu no wani poti prakseri na a Kownu disi èn e gens a tirimakti fu en, na wan buweisi di de seiker taki heri esi Yehovah sa figi puru ala gensman fu a Kownukondre tiri (Psalm 2:1-11; 2 Petrus 3:3-7). ¿Yu e du wan sani na tapu a seryusufasi fu a ten fu wi èn e poti yu frutrow na tapu Gado Kownukondre? ¡Efu yu e du dati, dan trutru yu leri wan sani fu na anuskrifi na tapu a skotu!

[Futuwortu]

^ paragraaf 6 Na tapu wan ston fu owruten pe sani kerfu na tapu, Kownu Sirus ben taki fu Bèlsasar: „Wan swakiman poti leki a [tiriman] fu en kondre.”

^ paragraaf 7 Srefi a finifini bodoi disi fu a tori fu Danièl sori taki a soifri. Sabidensiman fu owruten sani kon sabi taki den skotu fu den paleisi fu Babilon fu owruten ben meki fu ston di ben plèister.

^ paragraaf 9 Kande den kruktubribi fu Babilon ben meki a wondru disi gi moro frede srefi. A buku Babylonian Life and History e taki: „Boiti den furu gado di den Babilonsma ben anbegi, wi e si taki den ben e bribi tranga srefisrefi na ini yeye, èn a bribi disi ben tranga so kefalek taki den begi nanga mofo di sma ben taki teige den yeye disi, de wan bigi pisi fu den relisi buku fu den.”

^ paragraaf 10 A tijdschrift Biblical Archaeology Review e taki: „Sabiman fu Babilon ben meki wan lijst fu dusundusun marki fu san o pasa. . . . Di Bèlsasar ben aksi san a sani di skrifi na tapu a skotu ben wani taki, dan den koniman fu Babilon sondro tweifri ben go suku rai na ini den encyclopedie disi di abi den marki disi fu san o pasa. Ma den encyclopedie no ben man yepi den kwetikweti.”

^ paragraaf 12 Skrifiman fu wortubuku e taki dati a wortu di ben gebroiki dyaso gi „bruya” wani taki wan bigi dyugudyugu, neleki den sma di ben kon makandra ben kon bruya.

^ paragraaf 26 Luku bladzijde 205-271 fu a buku De Openbaring — Haar grootse climax is nabij! (Na Openbaring — En moro bigi heimarki de krosibei!), di a Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. tyari kon na doro.

SAN YU BEN KON FRUSTAN?

• San ben stòp a fesa fu Bèlsasar na a neti fu 5/6 oktober 539 b.G.T.?

• San ben de a fruklari fu na anuskrifi na tapu a skotu?

• Sortu profeititori fu a fadon di Babilon ben o fadon ben kon tru ala di a fesa fu Bèlsasar ben e hori?

• San a tori di e taki fu na anuskrifi na tapu a skotu wani taki gi a ten fu wi?

[Aksi fu a tori disi]

[Prenki di e tapu heri bladzijde 98]

[Prenki di e tapu heri bladzijde 103]