Ang Paracas  National Reserve—Isa ka Paglakbay sa Pagtukib

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Peru

SA SULOD sang madamo nga tuig ang mga turista gikan sa tanan nga bahin sang kalibutan naganyat sa Peru. Ang kaladtuan nga duog masami nagalakip sa Lima; sa Cuzco, ang kapital sang Inca; ang matahom nga kagulub-an sang Machu Picchu; ang mataas nga Andes; kag ayhan ang pagsakay sa baruto sa Amazon. Sining karon lang, isa pa ka kaladtuan ang nadugang sa listahan​—⁠ang Paracas National Reserve. Mga 250 kilometros ini sa bagatnan sang Lima, nga nagaagi sa Pan-American Highway.

Ang Paracas National Reserve nagalapad sing mga 335,000 ka ektarya sang baybayon nga mga duog kag sang Paracas Peninsula. Gintukod ini sang 1975 sang gobierno sang Peru agod matipigan ang madamo nga ilahas nga mga sapat nga permanente nga nagapuyo sa amo nga duog ukon tuigan nga nagasaylo didto. Nagapalig-on ang reserve nga tahuron ang palibot, samtang ginatib-ong man sini ang turismo. Kapin sa 100 ka arkeolohiko nga mga duog ang natukiban na, nga mga ebidensia sang siniglo nga kultura sang Paracas. Ang baybayon nangin puluy-an sang mga sea lion, sea otter, dolphin, kapin sa duha ka gatos nga espesyi sang mga pispis, kag apat ka sahi sang pawikan.

Sa mapa, ang Paracas Peninsula daw isa ka butones lamang kon tan-awon sa daku kaayo nga ulbo sang malapad nga duta sang kontinente. Bangod sang geograpiko nga posisyon sini, ang duog ginawaswasan sang tropikal nga hangin, nga ginatawag paracas sa amo nga duog. Ini nga hangin nagapaaminhan, nga nagatulod sa matugnaw nga Peru Current, ukon Humboldt Current. Ang kombinasyon sang matugnaw nga tubig, manabaw nga baybayon, kag ang pagpaibabaw sang matugnaw nga masustansia nga tubig gikan sa kadadalman naghimo sa peninsula nga isa sang labing mabungahon nga lugar sang ilahas nga kabuhi sa dagat sa bug-os nga kalibutan. Ang Dagat Pasipiko diri berde bangod sang madamo nga mikroorganismo, lakip na ang phytoplankton kag zooplankton, kag nangin pagkaon ini sang minilyon ka anchovy kag sang iban pa nga magagmay nga isda nga nagapanong sa sining masustansia nga katubigan. Ining bugana nga kalan-on sa dagat, ilabi na ang mga anchovy, nagasakdag sa madamo nga pispis sa baybayon, mga penguin, kag mga mamalya sa dagat nga ginatipigan sa reserve.

Pagduaw sa Ballestas Islands

Ang amon paglakbay magasugod sa dulungkaan sa baybay sa Paracas. Madamo nga mga baruto sa pagpangisda ang nagautaw-utaw samtang nakaangkla, kag makita lamang sa sini ang lokal nga mga pelikano nga nagapaniksik kag nagatan-aw sa ginahimo sang mga tawo sa palibot nila. Nag-abot na ang amon sakayan, kag malangkagon kami nga nagsakay kag ginsuksok ang amon life jacket. Sang malayolayo na kami sa gutok nga dulungkaan, nagdasig ang amon sakayan, kag makakulunyag gid ang amon pagsakay samtang ginaalsa-alsa kami sang nagabalodbalod nga tubig sang dagat.

Una kami nga nagdungka malapit sa ukbong sang peninsula. Ginsugiran kami didto  sang amon giya tuhoy sa isa ka daku nga desinyo sa kilid sang pukatod. Ginatawag ini nga Candelabra (Kandelero), bisan pa mahimo hunahunaon mo nga daw isa ini ka tatlo-sing-sanga nga kaktus. Ginasiling sang iban nga ang desinyo bahin sang mga dibuho sang bantog nga Nazca Lines.⁠ * Gindahom naman sang iban nga gindrowing ini sang mga pirata ukon nga isa ini ka Masoniko nga simbulo nga ginhimo sang mga soldado nga sumulunod sang lider sa rebolusyon nga si José de San Martín sang 1820. Sin-o man ang nagdesinyo sini, matahom gid ini tan-awon.

Sang makalabay na kami sa peninsula, nangin mabalod ang amon paglakbay. Makita namon ang mga isla nga nagabadlak sa kaputi bangod sang adlaw sa kaagahon. Apang, indi ini bato kag balas kundi guano​—⁠iti sang mga pispis sa baybayon​—⁠nga nagakulap sa mga isla.

Nag-abot kami sa Ballestas, ukon Crossbow, Islands, nga ginhingadlan sang mga Katsila bangod sang kinaugali nga mga alagyan nga daw pana. Ginpahinay sang timonel ang sakayan. Ang una namon nga ginpamensar amo, ‘Sin-o ang nagatan-aw kay sin-o?’ kay nagahalapon sa daku nga mga bato kag sa mataas nga mga bahin sang mga isla ang di-maisip nga mga pispis sa baybayon​—⁠mga pelikano, tern, sea gull, booby, isa ka sari sang mga cormorant, kag mga Humboldt penguin pa gani. Bisan pa daw makatilingala nga makakita sing mga penguin sa tropikal nga mga duog, bangod sang tuman katugnaw nga katubigan kag madamo nga isda nagadamo ini diri. Masunod, nakita namon ang mga sea lion, nga nagapainit sa adlaw sa ibabaw sang mga bato. Ang kalabanan nga bahin sang mga isla dalagku nga mga bato nga nagatugdang sa dagat, kag nagadayaw kami kon paano ang mga penguin kag sea lion, nga tuman ka balik-awot kon sa duta, makasaka sa mga bato nga ginatungtungan nila.

Ginpaathagan kami sang amon giya sing mga detalye. “Ang isa ka laki nga sea lion mahimo magbug-at sing kapin sa 300 ka kilo kag nagapakigrelasyon sa tubtob 20 ka bayi nga sea lion,” paathag niya. Samtang  ang mga bayi may matahom nga bayhon sang sea lion, ang dalagku nga mga laki naman daw nagahabok nga mga sako kon tulukon. Nahibaluan namon nga ining mga laki makusog kag makahaladlok nga mga mamalya nga nagapakig-away sa isa kag isa agod maagaw ang mga bayi kag ang teritoryo. Ang malutos masami nga nagakapatay sa pilas, kag nangin pagkaon sang mga buwitre kag mga kondor nga nagapanginaon man sa sining baybayon. Ang sea lion maasab, masami nga nagakaon sing 10 ka kilo nga isda sa isa lang ka pagkaon sa gab-i. Apang ini nga mga sapat indi mapintas sa amon​—⁠interesado lang sila.

Samtang ginlibot kami sang timonel sang sakayan sa tagsa sang tatlo ka isla kag sa nagaarko nga mga bato sa alagyan, napanimahuan namon ang maisog nga baho sang guano. “Sa nagaarko nga mga alagyan,” paathag sang amon giya, “nagaistar ang mga kabog nga nagasuyop sang dugo sang mga sea lion samtang nagakatulog ini.” Sa malayolayo, nakita namon sa pinakadaku nga isla ang daw daku, kag maitom nga marka. Isa ini ka panong sang mga guanay, ukon cormorant, mga pispis sa tubig nga mahuyugon maggrupogrupo. Nagagrupo sila nga nagapahuway kag nagapangiti. Ang mga bobby nagasurip sing patibusok kag nagasalom sa dagat, samtang ang iban nga mga pispis nagalabay sa atubangan namon.

Sang ulihi, nagkadto kami sa ‘buluaran nga duog,’ ang pinakamalapad nga higad baybay sa mga isla. Nalipay gid kami nga makita ang madamo nga sea lion nga may nagahulaghulag nga mga panong sang maitom nga mga boto sa palibot sang mga inang. Ang higad-baybay magahod bangod sang mga ngurob, daw paus nga mga tunog, kag matagsing nga mga iyagak. Ginsilingan kami nga ang mga boto ginabatiti tubtob sa anom ka bulan kag makahibalo na sila maglangoy sa likod sang ila inang.

Sang nagapabalik na kami sa dulungkaan, ang amon giya nagsiling: “Sisenta porsiento sang mga boto sang sea lion ang mapatay antes ini matuigan. Ang iban nagakabalbag ukon hungod nga ginapatay sang mga laki. Ang iban nagakalumos. Ang El Niño nga tiempo makatalagam man, bangod ginapuersa sini ang mga anchovy pabagatnan sa mas matugnaw nga katubigan. Ang mga boto sang sea lion maluya pa agod magsunod sa mga adulto sa bag-o nga mga kalan-an.”

Sa kabaliskaran, mahimo nga ang labing daku nga katalagman sa kabuhi sining ilahas nga mga sapat amo ang tawo. Madamo nga sea lion ang ginapatay sang mga mangangayam tungod sa balahibo sini kag ginapamatay man ini sang mga mangingisda nga nasabaran sa sini. Ginapangdakop ang mga pawikan agod karnehon, nga ginakabig nga ali nga kalan-on, kag ang mga balay sini ginahimo nga koleksion. Ang populasyon sang mga pispis nabuhinan bangod sang pagpanguha sang mga tawo sing guano. Ang suplay nga pagkaon nagakaubos bangod sang sobra nga pagpangisda. Ginsugiran kami nga ang mga pamaagi sa pagtipig sa ilahas nga mga sapat kasuguan na karon. Ayhan ini nga mga kasuguan magapahulag sa mga tawo nga mangin labi pa ka mahunahunaon sa pagtipig sa sini.

Isa ka Paglakbay sa Nagliligad sang Paracas

Pagpanaug namon sa sakayan, handa na kami sa katapusan nga katunga sang amon pagpamasyar, kag nagsulod kami sa Julio C. Tello Museum sa peninsula.

Sang 1925, ang taga-Peru nga arkeologo nga si Julio C. Tello kag ang kaupod niya naghimo sang ila una nga pagpanukib sa peninsula. Ginhingadlan nila ang duog nga Long Head (Malaba nga Ulo), bangod sang ginpalaba nga mga bagol sang tawo nga nalubong ang katunga nga bahin sa duta. Mga agi ini sang kultura sang Paracas, nga ginabanabana sang mga iskolar nga nagluntad kutob pa sang 1000 B.⁠C.⁠E. tubtob 200 B.⁠C.⁠E. Ang mga pumuluyo sang Paracas wala sing nasulat nga lenguahe. Gani bisan pa nahibaluan kon paano ginpalaba sang mga tawo ang mga bagol​—⁠nga nagagamit sing mga kutson, bilugon nga kahoy, kag higot​—⁠wala sing nakahibalo kon ngaa. Sa amo man nga duog, masunod nga natukiban ni Tello ang lulubngan nga mga kueba sa idalom-duta nga ang korte kaangay sang ginpatabuli nga mga kopa. Ang mga bangkay nga ginaputos sing tela, gintulupad nga nagasikongkong, nga handa nga “matawo liwat” sa masunod nga kabuhi. Nakita man sa mga kueba ang mga mais, mani, kag kamote, subong man ang mga instrumento sa musika kag ginagamit sa mga seremonya.

Pagligad sang duha ka tuig, natukiban ni Tello kag sang isa pa ka kaupod ang daku kaayo nga lulubngan, nga ginhingadlan nila nga Paracas Necropolis. May yara ini 429 ka pinutos nga bangkay, ang iban kapin sa 1.6 metros ang kataason. Ining nagasikongkong nga mga mummy isaisa nga ginsulod sa basket. Ginputos sila sing maduagon kag matahom kaayo nga malaba nga panapton nga naburdahan sing lainlain nga duag nga mga desinyo, nga masami may madyik kag relihioso nga kahulugan.

Ang mga sampol sining malaba nga panapton nga ginaputos sa mga bangkay, upod sa ginatos pa ka iban nga makawiwili nga mga butang gikan sa kultura sang Paracas, mahimo makita sa Julio C. Tello Museum.

Nagalaum kami nga ang amon pagpamasyar sa Paracas National Reserve nagpukaw sang imo gana nga maglagulad sa madamo pa nga mga bahandi sang Peru.

[Nota]

[Retrato sa pahina 17]

Humboldt penguin

[Retrato sa pahina 18]

Inca tern

[Retrato sa pahina 18]

Ang Candelabra

[Mga retrato sa pahina 18]

Mga relikya sang kultura sang Paracas​—⁠isa ka malaba nga panapton nga ginagamit sa lubong, isa ka “mummy,” kag isa sa ginpalaba nga mga bagol

[Picture Credit Lines sa pahina 16]

Pelican: © Archivo de PromPerú; sea lions: © Michael Tweddle/PromPerú

[Picture Credit Lines sa pahina 17]

Coastline: © Carlos Sala/PromPerú; flamingos: © Heinz Plenge/PromPerú; penguin: © Arturo Bullard/PromPerú

[Picture Credit Lines sa pahina 18]

Top left sea and tern: © Archivo de PromPerú; artifacts: Museo Nacional de Arqueología, Antropología e Historia del Perú