Bulawanong mga Tuig ni Rayna Elizabeth I—​Tinuod o Tumotumo?

SIKAT kaayo siya sa iyang panahon. Ang iyang kinabuhi gisulat sa mga awtor ug mga magbabalak ug gipasundayag usab diha sa mga entablado ug mga pelikula. Niining dili pa dugay, daghang libro ang gisulat bahin kaniya ug diha usay mga eksibit. Sumala sa usa ka internasyonal nga surbi, anaa siya sa top ten sa labing bantogang mga taga-Britanya. Siya mao si Rayna Elizabeth I sa England.

Nganong kini nga rayna, nga nailhan sa iyang panahon ingong Virgin Queen (birhen nga rayna) ug Good Queen Bess (buotang rayna), dili gayod malimtan sa mga tawo? Tinuod ba nga ang iyang pagmando matawag ug bulawanong mga tuig?

Nakapanunod Siyag Daghang Problema

Natawo si Elizabeth Tudor niadtong 1533. Ang iyang amahan nga si Haring Henry VIII wala mahinangop sanglit gusto siyag lalaki nga manununod sa iyang trono. Ang iyang inahan nga si Anne Boleyn, nga ikaduhang asawa ni Henry, wala makaanak ug lalaki. Daghan ang nagtuo nga tungod sa tinumotumo nga mga akusasyon, siya gipapunggotan ug ulo ni Henry. Dos anyos pa lang si Elizabeth niadtong tungora.

Si Henry mibulag na sa Simbahang Katoliko sa Roma niadtong tungora ug gihimo niya ang iyang kaugalingon nga kinatas-ang lider sa Relihiyon sa England (Church of England). Pagkamatay niya niadtong 1547, gipulihan siya sa iyang batan-ong anak nga si Edward VI. Ang mga magtatambag ni Edward bahin sa relihiyon naningkamot nga himoong Protestante ang England. Unom lang ka tuig naghari si Edward ug siya namatay, ug ang nasod nag-anam-anam na usab sa pagkahimong Romano Katoliko ilalom sa mubo apan madugoong pagmando ni Mary I, ang igsoon ni Elizabeth sa amahan. a Sa dihang nahimong rayna si Elizabeth niadtong 1558 sa edad nga 25, gubot kaayo ang mga relihiyon sa England ug halos nalusno na ang ekonomiya sa nasod. Ang bugtong lugar sa France nga ilang gipanag-iya nabawi, ug nameligro sila nga atakehon sa Spain.

Pagsugod ni Elizabeth sa pagmando, siya may banggiitang mga magtatambag, ang uban kanila nagsilbi kaniya sa daghang katuigan sa iyang kapig 44 ka tuig nga pagmando. Ang unang problema nga iyang giatiman mao ang bahin sa relihiyon. Matod pa sa National Maritime Museum, siya “nagsuportar sa mga Protestante ug iyang gitukod ang Church of England nga dili Katoliko ug dili usab panatiko kaayo nga Protestante.” Aron dili mabikil kadtong dili gusto nga babaye ang mahimong lider sa simbahan, siya nagsilbi ingong gobernadora superyor sa maong relihiyon. Dayon, ang iyang gobyerno nagmugnag balaod (Act of Uniformity) aron ipatuman ang mga tinuohan ug tulumanon sa Church of England, diin anaa gihapon ang pipila ka seremonyas sa Katoliko. Sanglit ang maong relihiyon walay gidapigan, kini wala makapahimuot sa kadaghanang Katoliko ni sa panatikong mga Protestante o mga Puritan.

Ang laing problema ni Elizabeth maoy kon unsaon pagkuha ang pagsalig ug pagtahod sa mga tawo sa iyang nasod nga wala pa maulii sa kadaot nga gipahinabo sa pagmando ni Mary I. Imbes malisdan pagmando kay siya usa man ka babaye, naghimo siyag paagi nga kana makatabang kaniya. Ang historyano nga si Christopher Haigh miingon: “Ingong  rayna, si Elizabeth gitawag nga Virgin Queen; sa Church of England, siya samag inahan; sa alta sosyedad, siya gipakasamag iyaan; sa iyang mga magtatambag, sama siyag asawa nga mosulti sa iyang gusto; ug alang sa iyang mga kauban sa palasyo, siya samag manenental.” Iyang pasaligan kanunay ang iyang mga ginsakpan nga siya nahigugma kanila, maong nahulog ang pagbati sa mga tawo kaniya.

Gusto sa gobyerno nga maminyo si Elizabeth ug makaanak ug usa ka manununod nga Protestante. Dihay mga nangulitawo kaniya gikan sa harianong mga pamilya. Siya magpakaaron-ingnon nga nakaangay ug tugotan niya nga hikayon ang kasal sa pila ka bulan, o mga tuig pa usahay, ayha niya kana balibaran tungod sa politikal nga interes.

Tungod kay ang relihiyon nga gimugna ni Elizabeth dili man Katoliko ug dili usab Protestante, daghan ang nagtinguha nga palagpoton siya sa pagkarayna. Ang usa kanila mao ang iyang ig-agawng Katoliko nga si Mary Stuart, nga buot sa mga Katoliko sa Europe nga manunod kang Mary I. Mas nameligro si Elizabeth niadtong 1568 sa dihang si Mary natangtangan sa iyang pagkarayna sa Scotland ug napugos pag-adto sa England. Bisan pag si Mary gibilanggo sa iyang puy-anan, gihulhogan siya sa mga Katoliko nga manguna sa pagpakanaog sa Protestanteng rayna sa iyang trono. Apan dili gusto ni Elizabeth nga siya ipapatay. Niadtong 1570, opisyal nga gipalagpot ni Papa Pius V sa simbahan si Elizabeth ug iyang gipasaligan ang mga taga-England nga dili sila makasala kon dili sila mosuportar sa rayna. Labaw pa ang gihimo sa misunod nga papa nga si Gregory XIII kay siya mideklarar nga dili sala kon sulongon ang England ug ilogon ang trono sa rayna. Napugos si Elizabeth sa paghimog aksiyon sa dihang nadiskobrehan niyang gipaluyohan ni Mary si Anthony Babington sa pagpatay kaniya. Busa, tungod sa paghulhog sa gobyerno, miuyon si Elizabeth nga ipapatay si Mary niadtong 1587. Nasuko pag-ayo ang mga Katoliko sa Europe—ilabina si Philip II sa Spain.

Kuyawng Estratehiya sa Katolikong si Philip

Si Philip, ang labing impluwensiyadong magmamando sa Europe niadtong panahona, naningkamot nga magpabiling Katoliko ang England. Busa sa dihang nahimong rayna si Elizabeth, gihanyagan siya ni Philip nga magpakasal kaniya, apan gibalibaran kana ni Elizabeth. Sulod sa daghang tuig gikawatan sa mga piratang taga-England ang mga barko ug pantalan sa Spain ug gikompetensiyahan nila ang kabantog sa Spain sa pagpangilog ug mga teritoryo. Nakasugnod usab sa kagubot ang pagtabang ni Elizabeth sa paningkamot sa Netherlands nga makabaton ug kagawasan gikan sa Spain. Apan ang nakapasuko gayod kang Philip mao ang pagpatay kang Mary. Tungod sa paghulhog sa papa, buot gamiton ni Philip ang Spanish Armada o mga barkong iggugubat sa Spain aron sulongon ang England. Kini gilangkoban ug 130 ka barko, nga molawig paingon sa Netherlands, manguha ug daghang sundalo didto, ug dayon motabok sa English Channel aron sulongon ang England. Una pa makalawig ang mga barko, ang plano natiktikan na sa mga espiya sa England. Gipadala ni Elizabeth si Sir Francis Drake uban ang 30 ka barko ngadto sa dunggoanan sa Cádiz, sa Spain, diin ilang gipangguba ang daghang igsusulong nga mga barko sa Spain. Tungod niana nalangan ang Armada ug usa ka tuig.

Paggikan pa lang sa Armada niadtong 1588, ang mga barko sa England nag-atang na kanila. Apan bisan pag nangaigo ang mga barko sa Spain tungod sa  pag-atake sa kaaway didto sa English Channel, nakaabot gihapon kini sa pantalan sa Calais sa France nga wala ra kaayo madaot. Pagkasunod gabii, nagpadala ang England ug walo ka barko aron moatake. b Tungod niana, nagkatibulaag ang mga barko sa Spain, ug human sa grabeng kombate, gipadpad sila paamihanan paingon sa Scotland. Kay gikusokuso sa mga bagyo sa Scotland ug sa kasadpang baybayon sa Ireland, katunga sa mga barko sa Spain nangalunod, ug ang nabilin nagkindang-kindang pabalik sa Spain.

Pagsugod sa “Bulawanong mga Tuig”

Ang England walay nasakop nga mga teritoryo pagsugod ug mando ni Elizabeth. Apan ang Spain nakaangkon nag daghang bahandi gikan sa halapad nga kayutaan nga ilang nasakop sa North, Central, ug South America. Dili gusto sa England nga magpaiwit. Busa ang kursonadang mga negosyante milawig sa kadagatan aron mailado, mangitag bahandi, ug aron makakitag bag-ong ruta sa negosyo paingon sa China ug sa Halayong Sidlakan. Si Sir Francis Drake ang unang kapitan nga nakalawig sa tibuok kalibotan gamit ang iyang kaugalingong barko. Iyang gipang-ilog ang mga bahandi diha sa mga barko sa Spain samtang naglawig paingon sa kasadpang baybayon sa South America ug North America. Kay gusto sa England nga kompetensiyahan ang Spain sa pag-okupar ug mga teritoryo sa America, si Sir Walter Raleigh nanguna sa pagsakop ug daghang teritoryo sa sidlakang baybayon sa North America. Ang lugar nga ilang nasakop didto ginganlan nilag Virginia agig pasidungog kang Elizabeth, ang Virgin Queen sa England. Bisan pag ang una nilang mga paningkamot wala magmalamposon, nakapukaw kini sa ilang interes sa pagpangsakop ug uban pang kayutaan sa ulahi. Sa dihang naparot ang “Lig-ong Armada” sa Spain, milig-on ang kompiyansa sa England sa ilang puwersa sa kadagatan, ug gisuportahan usab ni Elizabeth ang bag-ong mga patigayon sa habagatan-sidlakang Asia. Nagakaporma na niadto ang Imperyo sa Britanya nga andam nang mosakop sa tibuok kalibotan. c

Sa England, gidasig ang pagkuhag edukasyon. Gipatukod ang bag-ong mga eskuylahan ug tungod niana mas daghang estudyante ang naedukar bahin sa mga obra sa literatura. Sanglit daghan ang gustong mobasa ug miuswag usab ang pag-imprenta, naimpluwensiyahan gayod niini ang ilang kultura. Kini mao ang panahon ni William Shakespeare ug sa uban pang bantog nga mga dramatorgo. Ang bag-ong mga teatro napuno ug mga tawo nga buot motan-aw ug makalingawng mga pasundayag. Ang mga magsusulat naggamag nindot nga mga balak, ug ang mga kompositor naghimog bag-ong matang sa musika. Ang batid nga mga pintor nagdibuho ug gagmayng mga hulagway sa rayna ug sa iyang mga kauban sa palasyo. Diha sa mga simbahan ug mga balay makita ang bag-ong mga hubad sa Bibliya. Apan ang bulawanong mga tuig wala magdugay.

Bulawanong mga Tuig Milubad

Ang kataposang mga tuig sa pagmando ni Elizabeth napunog mga problema. Sanglit nangamatay na man ang iyang kasaligang mga magtatambag, pipila na lang ang gitudlo niya sa maong posisyon, mao nga nagsinahay ang daghan sa iyang mga kauban sa palasyo, ug diha pa ganiy mirebelde kaniya  apan wala molampos. Ang iyang gingharian nabahin-bahin na usab tungod sa relihiyon. Ang mga Katoliko dili mosimba sa simbahan sa Protestante ug sila gilisod-lisod. Sa dihang natapos ang iyang pagmando, mga 200 ka paring Katoliko ug mga membro ang gipamatay. Gibilanggo ug gipamatay usab ang mga Puritan. Mirebelde ang Ireland batok sa England, ug nagpadayon ang gubat batok sa Spain. Upat ka sunodsunod nga higayon nga diyutay ra ang ani sa England ug tungod niana daghan ang way trabaho, nalisdan pagpangitag kapuy-an ug pagkaon, ug nagprotesta sa taas nga presyo sa pagkaon. Miawop ang pagkasikat ni Elizabeth. Wala na mahigugma ang mga tawo sa ilang birhen nga rayna.

Niadtong Marso 24, 1603, namatay si Elizabeth, ang kataposang Tudor nga nagmando. Nakalitan ang tibuok nasod sa maong panghitabo, apan pagkagabii nianang adlawa, sila nagmaya ug nagparti diha sa mga dalan alang sa ilang bag-ong hari. Siya mao ang Protestanteng anak ni Mary Stuart nga si James VI sa Scotland. Sa England gitawag siya ug James I. Nahimo niya ang wala mahimo ni Elizabeth—ang paghiusa sa Scotland ug England ilalom sa usa ka magmamando. Sa sinugdanan malaomon kaayo ang mga tawo nga mouswag ang ilang kahimtang, apan kana napakyas ug nangandoy sila sa ilang buotang rayna nga si Elizabeth.

Bulawanong mga Tuig ba Gayod Kadto?

Gidayeg sa karaang mga historyano si Elizabeth. Pipila ka tuig human sa iyang kamatayon, si William Camden naghubit sa iyang pagmando ingong bulawanong mga tuig sa pag-uswag kay nianang panahona iyang natabangan ang mga taga-England nga moasenso. Sulod sa daghang siglo daghan ang miuyon niini. Misikat pa gyod si Elizabeth sa kataposang bahin sa katuigan sa 1800 sa dihang giila siya ingong inahan sa Imperyo sa Britanya, nga nianang panahona nakasakop nag 25 porsiyento sa kalibotan.

Ang ubang mga historyano karon wala makadayeg sa pagmando ni Elizabeth. Ang The Oxford Illustrated History of Britain miingon: “Nasobrahan ra ang pagdayeg kang Elizabeth. Tinuod, gidayeg siya karon tungod sa gidugayon sa iyang pagmando, sa pag-uswag sa kultura sa England nga gipamatud-an sa pagsikat ni Shakespeare, ug sa pagkapildi sa Armada. Apan kining tanan naatol lang panahon sa iyang pagmando. Ang tinuod, wala mamatikdi sa mga tawo nga gitugotan niya nga mosamot ang kasamok sa England.” Si Haigh, nga gikutlo sa primero, misaysay kon nganong gidayeg si Elizabeth sa mga historyano: “Niadtong 1603, si Elizabeth gipakasama nag giangoango nga tigulang alang sa mga tawong nagpaabot ug usa ka hari gikan sa linya sa mga Stuart. Pagka-1630, nadismaya ang mga tawo sa pagmando sa mga hari nga Stuart, ug alang kanila mas maayo si Elizabeth kay sa mga Stuart.”

Sa walay duhaduha talagsaon gayod si Elizabeth ingong usa ka babaye. Siya intelihente ug way gikahadlokan. Gipaningkamotan sa mga membro sa iyang gabinete nga humot kaayo siya sa publiko. Sila ang moandam sa iyang mga pakigpulong ug sa iyang pag-atubang sa publiko. Atimanon usab nila ang iyang sinina ug panagway aron mabayaw ang iyang pagkarayna ug ang bulawanong mga tuig sa iyang pagmando.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 22]

“Nasobrahan ra ang pagdayeg kang Elizabeth”

[Kahon/Hulagway sa panid 22]

 SI JOHN DEE UG ANG IMPERYO SA BRITANYA

Si John Dee (1527-1608/9) mao ang paborito nga pilosopo ni Elizabeth. Siya nagtrabaho sa palasyo ingong usa ka tinahod nga matematiko, geograpo, ug astronomo. Interesado usab kaayo siya sa astrolohiya ug okulto. Gani misugyot pa siya kon kanus-a ang kinamaayohang adlaw nga koronahan ang rayna. Siya ang nagpasiugda sa termino nga “Imperyo sa Britanya,” ug iyang gidasig si Elizabeth nga isipon ang iyang kaugalingon ingong umaabot nga emperatris sa usa ka imperyo nga maporma pinaagi sa paghari sa kadagatan ug pagsakop ug bag-ong mga teritoryo. Uyon niana, iyang gitudloan ang ilang mga eksplorador bahin sa nabigasyon, ilabina sa mga ruta agi sa amihanan-sidlakan ug amihanan-kasadpan paingon sa sidlakang Asia, ug siya usab ang nanguna sa mga plano sa pagsakop sa kontinente sa North America.

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Mga hulagway sa panid 20, 21]

A. Ang mga barkong iggugubat sa England nga punog pulbora ug mga pabuto nga gipabangga diha sa Spanish Armada B. Si Sir Francis Drake C. Si Rayna Elizabeth D. Ang Globe Theatre E. Si William Shakespeare

[Credit Lines]

A: From the book The History of Protestantism (Vol. III); B: ORONOZ; C: From the book Heroes of the Reformation; D: From the book The Comprehensive History of England (Vol. II); E: Encyclopædia Britannica/11th Edition (1911)

[Picture Credit Line sa panid 19]

© The Bridgeman Art Library International