Pagpangita sa Usa ka Hari ug Kaalam

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ESPANYA

ANG ika-13ng siglo maoy panahon sa grabeng pagkapanatiko ug kapintasan. Ang Uropa nalambigit sa makalilisang nga Inkwisisyon ug mga Krusada nga miresulta sa kamatayon sa daghang tawo. Apan niining dugoong yugto, usa ka Katsilang hari ang naningkamot sa pagpalambo ug makataronganong panghunahuna taliwala sa iyang mga katalirongan. Siya mao si Alfonso X, nga ginganlan usab ug Alfonso nga Maalamon.

Gipasidunggan kining haria tungod sa iyang pagpanguna sa pagpauswag sa kultura nga gitawag usahay ug ika-13ng siglo nga renaissance. Iyang gidala ang bag-ong kahibalo gikan sa halayong mga kayutaan ngadto sa Espanya. Siya ilabinang interesado sa pagtuon sa arte, kasaysayan, balaod, ug siyensiya. Dako kinig impluwensiya sa pagkaugmad sa kultura sa Espanya maingon man sa ubang bahin sa Uropa. Apan, ang mas hinungdanon mao nga iyang napalambo ang Pulong sa Diyos, ang Balaang Bibliya, tungod sa iyang pagpangitag kaalam.

Si Alfonso dakog natabang sa pagkamugna sa akademya diin nagtinabangay ang edukado kaayong mga Hudiyo, Muslim, ug mga Kristiyano. Aron mapasayon ang ilang buluhaton, gipatukod ug gigastohan sa hari ang usa sa unang mga librarya sa Estado sa tibuok kalibotan.

Si Alfonso mismo aktibong nakigbahin sa pagsulat ug pagtigom sa daghang sinulat bahin sa balaod, siyensiya, ug kasaysayan. Iyang gidasig ang pagpalambo sa katitikan ug balak, mga natad diin siya mismo nanghawod, ingon sa gipakita sa iyang iladong cantigas. a Kini gisulat sa Gallego (Galician), ang pinulongan nga gigamit niadtong panahona sa pagkomposog mga awit.

Tunghaan sa mga Maghuhubad

Gipaluyohan ni Alfonso ang Tunghaan sa mga Maghuhubad sa Toledo. “Ang buluhaton sa hari naglakip sa pagpili sa mga maghuhubad ug sa mga libro nga hubaron,” nagsaysay ang librong La Escuela de Traductores de Toledo (Ang Tunghaan sa mga Maghuhubad sa Toledo). “Iyang girebisar ang mga hubad, gidasig ang matukion nga mga diskusyon, ug gipaluyohan ang paghimog bag-ong mga basahon.”

Ang mga eskolar sa Toledo nagsugod pinaagi sa paghubad sa daghang Arabikong basahon. Ang kadaghanan sa labing hinungdanong mga sinulat sa Grego, Indian, Persianhon, ug Siryanhon nga mga sibilisasyon nahubad na ngadto sa Arabe sa Muslim nga mga eskolar. Ang nahipos nga kahibalo nahimong mapuslanon sa padayong pag-uswag sa kahibalo sa Muslim nga mga eskolar diha sa  natad sa matematika, astronomiya, kasaysayan, ug geograpiya. Sa baylo, ang tunghaan sa Toledo naningkamot sa paggamit niining abundang kahibalo. Sa unsang paagi? Pinaagi sa paghubad sa hinungdanong Arabikong mga sinulat ngadto sa Latin ug Kinatsila.

Ang balita bahin sa kalamposan sa mga eskolar sa Toledo nakaabot sa ubang mga nasod. Ang edukadong mga tawo gikan sa mga unibersidad sa amihanang Uropa sa wala madugay nagpanon ngadto sa Toledo. Kining tanan nakaamot sa pag-uswag sa siyensiya ug katitikan sa Uropa. Sa pagkatinuod, kining dako kaayong buluhaton sa paghubad dakog natampo sa pagkaugmad sa Renaissance.

Tungod sa paghago sa mga maghuhubad sa Toledo, ang mga doktor makabasa na sa medikal nga mga sinulat ni Galen, Hippocrates, ug Avicenna, kansang Canon of Medicine, nahimong pangunang teksbok sa medisina sa mga unibersidad sa Uropa hangtod sa ika-17ng siglo. Ang mga astronomo nakahimo sa pagbasa sa mga sinulat ni Ptolemy ug nakapahimulos sa trigonometriya sa mga Arabo ug sa mga sinulat ni al-Khwārizmī bahin sa paglihok sa mga planeta. b

Buot ni Alfonso nga masabtan sa mga tawo sa katibuk-an ang maong mga hubad. Tungod niini nga inisyatibo, ang pinulongang Kinatsila nahimong galamiton sa pagpahayag sa mga ideya sa siyensiya ug katitikan. Ang buluhaton nga gisugdan ni Alfonso nakatabang sa pag-usab sa panglantaw  sa kadaghanan nga ang Latin mao ang pinulongan alang sa siyensiya ug kultura.

Ang Alfonsine nga Bibliya

Ang kasinatian nga nabatonan sa mga eskolar sa Toledo sa paghubad ug daghang basahon lagmit mapuslanon kaayo sa dihang gisugo ni Alfonso nga hubaron ang mga bahin sa Bibliya ngadto sa Kinatsila. Sumala pa sa Katsilang historyano nga si Juan de Mariana, gipaluyohan sa hari ang paghubad sa Bibliya sa tuyo nga pinaagi niini mapauswag ug madugangan ang bokabularyo sa pinulongang Kinatsila. Sa walay duhaduha, ang maong sayong hubad sa Bibliya nakaamot gayod sa kaugmaran sa pinulongang Kinatsila.

Giisip sa hari ang Bibliya nga hinungdanon diha sa pagtudlo sa tanang katawhan. Diha sa pasiuna sa Crónica de España, siya misulat: “Kon atong tagdon ang kaayohan nga makuha gikan sa Sagradong Kasulatan, atong masabtan nga kini makaplagan diha sa mga pagtulon-an nga gihatag niini bahin sa paglalang sa kalibotan, pagtungha sa mga patriarka, . . . sa gisaad nga pag-abot sa atong Ginoong Jesu-Kristo, ug sa iyang pag-antos, pagkabanhaw ug pagsaka sa langit.”

Siya usab ang nagdumala sa pag-andam sa dako ug lisod nga proyekto labot sa katitikan nga iyang gitawag nga General Estoria. Kini naglakip sa Kinatsila nga hubad sa mga bahin sa Hebreohanong Kasulatan. (Ang hubad sa mga bahin sa Gregong Kasulatan gidugang sa ulahi.) Kining makapahinganghang proyekto, nga nailhang Alfonsine nga Bibliya (Biblia Alfonsina), mao ang kinadak-an nga nahimo panahon sa Edad Medya. Kini gikopya sa makadaghan ug ang mga bahin niini gihubad ngadto sa Portuges ug Catalan.

Ang Kabilin ni Alfonso

Ang mga manuskrito ni Alfonso sa Edad Medya nagpaposible nga magpabiling buhi ang kahibalo sa Kasulatan panahon sa espirituwal nga kangitngit. Tungod niining mga hubara, napukaw ang interes sa pagbaton ug Bibliya diha sa lokal nga pinulongan. Sulod sa misunod nga duha ka siglo, ang ubang mga hubad sa Bibliya gipatik diha sa Kinatsila.

Tungod sa pagkaimbento sa imprentahanan ug sa paghago sa ika-16 nga siglong mga maghuhubad sa Espanya ug sa ubang mga nasod sa Uropa, ang buluhaton nga gisugdan ni Alfonso ug sa iyang mga katalirongan nagpadayon. Ang mga tawo sa tibuok Uropa makabaton na gayod ug kopya sa Bibliya diha sa ilang kaugalingong pinulongan. Bisag ang pagmando ni Alfonso X gitiman-an usab ug mga gubat ug mga pagrebelde, ang iyang pagpangita ug kahibalo nagpaposible nga daling mabatonan ang kaalam gikan sa Pulong sa Diyos.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 14]

ANG SAYONG KINATSILA NGA MGA HUBAD SA BIBLIYA

Ang hubad nga gipaluyohan ni Alfonso X dili maoy una nga naglakip ug mga hubad nga Kinatsila sa mga bahin sa Kasulatan. Pipila ka tuig una niana, si Hermannus Alemannus, usa sa mga maghuhubad sa tunghaan sa Toledo, naghubad sa Mga Salmo nga direkta gikan sa Hebreohanon ngadto sa Kinatsila. Dugang pa, sa sayong bahin sa ika-13ng siglo, gihubad ang Biblia medieval romanceada Prealfonsina (Pre-Alphonsine Medieval Romance Bible). (Tan-awa ang hulagway sa wala.) Kini nga hubad giisip nga kinakaraanan nga kompletong Kinatsila nga Bibliya. Sa walay duhaduha, naimpluwensiyahan niini ang hubad sa Bibliya nga gipaluyohan ni Alfonso X pipila ka tuig sa ulahi.

Bahin niining Pre-Alphonsine Bible, ang eskolar nga si Thomas Montgomery miingon: “Ang maghuhubad niining Bibliyaha nakapatungha ug maayong hubad kon bahin sa katukma maingon man sa katin-aw sa pinulongan. Maayong pagkakuha niining bersiyona ang diwa sa Vulgate nga wala kaayo maggamit ug mga ekspresyon o pulong nga Latin. Ang pinulongan nga gigamit maoy simple ug tin-aw, nga maoy gikinahanglan sa usa ka Bibliya nga gihimo alang sa mga tawo nga dili kaayo makasabot ug Latin.”

[Credit Line]

Bible: Patrimonio Nacional. Real Biblioteca de El Escorial

[Hulagway sa panid 13]

Ang estatwa ni Alfonso X sa entrada sa Spanish National Library, Madrid

[Mga hulagway sa panid 13]

Ang hari uban sa mga maghuhubad gikan sa Toledo (ibabaw); iyang propesyonal nga mga tigkopya (ubos); ang ebanghelyo ni Lucas diha sa “Biblia Alfonsina” (kinaubsan)

[Picture Credit Line sa panid 13]

All photos except statue of Alfonso X: Oronoz