Katingalahang mga Igbalati Diha sa Kalibotan sa mga Mananap

NAGKAPAGKAPAG sa pagpangitag pagkaon, ang ilaga mibati nga layo siya sa peligro tungod sa kangitngit. Apan wala hunahunaa niini ang abilidad sa bitin nga pit viper nga makabatyag sa kainit nga migula sa lawas sa ilaga​—usa ka sayop nga pagtuo nga misangpot sa kamatayon. Ang isda nga dalidali bug-os nga nalubong sa balas diha sa akuwaryum nga gibutangan ug mga iho, diin ang usa ka gutom nga iho naglangoylangoy paingon sa nahimutangan sa dalidali. Dili makita sa iho ang dalidali; bisan pa niana, sa usa ka pagpamilok, ang iho mihunong, giumod ang simod niini diha sa balas, ug gisubad ang dalidali.

Oo, ang pit viper ug ang iho maoy mga pananglitan sa mga mananap nga dunay linaing mga igbalati nga wala sa tawo. Sa laing bahin, daghang linalang ang dunay mga igbalati nga sama sa atoa apan mas sensitibo o makatiktik sa mga butang nga dili nato matiktikan. Ang mga mata maoy maayong pananglitan niini.

Mga Mata nga Makakita ug mga Butang nga Dili Makita sa Tawo

Ang gidaghanon sa kolor nga makita sa atong mata maoy gamay lamang kaayo nga tipik sa electromagnetic spectrum. Pananglitan, ang atong mga mata dili makakita ug radyasyon nga infrared, nga dunay mas taas nga wavelength kay sa pula nga kahayag. Apan, ang mga pit viper dunay duha ka gagmayng mga organo, o mga pit, tali sa ilang mga mata ug mga buho sa ilong nga makatiktik ug radyasyon nga infrared. * Busa, bisan sa ngitngit, seguradong matukob nila ang init-ug-dugo nga tukbonon.

Saylo sa violet nga tumoy sa makitang mga kolor sa kahayag mao ang ultraviolet (UV) nga kahayag. Bisan tuod dili makita sa atong mga mata, ang UV nga kahayag makita sa daghang linalang, lakip na sa mga langgam ug mga insekto. Pananglitan, matino sa mga putyukan ang ilang nahimutangan pinaagi sa pagtan-aw sa posisyon sa adlaw​—bisan sa panahon nga medyo nagdag-om diin nasalipdan ang adlaw​—pinaagi sa pagpangita ug bahin sa langit nga asul ang kolor ug pagtan-aw sa laraw nga naporma sa polarized nga UV nga kahayag. Daghang tanom nga mamulak ang dunay mga disenyo nga makita lamang diha sa UV nga wavelength, ug ang ubang mga bulak duna pa ganiy “timaan sa dugos”​—usa ka seksiyon nga dunay lahi nga pagbanaag sa UV​—aron mahibaloan sa mga insekto kon asa ang dugos. Ang pipila ka mga prutas ug mga liso mag-anunsiyo sa ilang kaugalingon ngadto sa mga langgam sa samang paagi.

Tungod kay ang mga langgam makakita ug mga wavelength sa UV ug tungod kay kining maong kahayag makapagilak pag-ayo sa ilang balhibo, lagmit ang mga langgam mas buloknon tan-awon para sa usag usa kay sa kita ang magtan-aw. Ang ilang makita “nga kahayagon sa kolor dili nato matugkad,” matod pa sa usa ka batid sa mga langgam. Ang abilidad sa pagkakita sa kahayag sa UV makatabang gani sa pipila ka banog ug mga kestrel, o gamayng banog sa Uropa, sa pagkakita sa ilaga sa kapatagan. Sa unsang paagi? Ang laki nga mga ilaga sa kapatagan, matod pa sa magasing BioScience, “mopagula ug ihi ug mga hugaw nga dunay mga kemikal nga mosuhop ug UV, ug magtimaan sa ilang agi pinaagig ihi.” Busa, ang mga langgam “makaila sa mga dapit diin daghan kaayong ilaga sa kapatagan” ug didto sila mangita niana.

 Nganong Maayo Kaayog Panan-aw ang mga Langgam?

Kahibulongan ang panan-aw sa langgam. “Ang pangunang rason,” matod pa sa librong All the Birds of the Bible, “mao nga ang mga tisyu nga nagtaklap sa sulod nga bahin sa mata nga maoy moila sa dagway mas daghag selula nga makakita kay sa mata sa ubang mga linalang. Ang gidaghanon sa mga selula nga makakita maoy magtino sa abilidad sa mata sa pagkakita ug gagmayng mga butang bisan sa layo. Bisan tuod ang sulod nga bahin sa mata sa tawo dunay mga 200,000 ka selula nga makakita matag milimetro kuwadrado, ang kadaghanang langgam dunay tulo ka pilo nianang gidaghanona, ug ang mga banog, buwitre, ug mga agila dunay usa ka milyon o kapin pa matag milimetro kuwadrado.” Dugang pa, ang ubang mga langgam dunay dugang sangkap nga duha ka fovea​—mga parte nga makaila pag-ayo sa lainlaing bahin sa usa ka butang—​kada mata, nga tungod niana mas makaklaro sila bisan sa layo ug sa nagdagan o naglupad nga mga linalang. Ang mga langgam nga manakop ug nanaglupad nga mga insekto duna usab nianang matanga sa sangkap.

Ang mga langgam usab dunay talagsaong humok nga mga lente nga makapaarang kanila sa pagsentro dayon sa ilang panan-aw. Handurawa kon unsa ka peligroso ang kinabuhi samtang maglupad​—ilabina diha sa kalasangan ug kalibonan​—kon hanap ang imong panan-aw. Oo, pagkadakong kaalam ang gipasundayag diha sa disenyo sa mga mata sa mga langgam! *

Ang Igbalati nga Makabatyag ug Koryente

Ang situwasyon nga gihisgotan ganina maylabot sa natago nga dalidali ug sa iho sa pagkatinuod nahitabo panahon sa usa ka siyentipikanhong pagtuon sa mga iho. Gustong masayran sa mga tigdukiduki kon mabatyagan ba sa mga iho ug pagi ang diyutay kaayong koryente nga mogula gikan sa buhing mga isda. * Aron mahibaloan, naglubong sila ug mga electrode diha sa balason nga salog sa akuwaryum nga gibutangag mga iho ug gipalatayan ug haom nga boltahe ang mga electrode. Ang resulta? Sa dihang ang iho nagkaduol sa mga electrode, kini mihasmag niana.

Ang mga iho makabatyag ug koryente sama ra nga ang dalunggan makadungog ug tingog. Apan ang electric fish mohimog elektrikal nga mga obra aron mahimong sensitibo sa koryente. Sama sa kabog nga mopagula ug mga balod sa tingog ug mobadbad sa kahulogan sa lanog niana, kining matanga sa isda mopagula ug mga balod sa koryente, depende sa matang sa isda, ug unya, uban ang linain nga mga igbalati, makabatyag sa bisan unsang mga kabaldahan nga gihimo ngadto niining mga balod sa koryente. * Sa ingon ang electric fish makaila sa mga babag, sa malagmit nga tukbonon, o bisan sa usa ka kaparis.

Kinaiyanhong Kompas

Hunahunaa ra kon sama sa unsa ang kinabuhi kon ang imong lawas dunay kinaiyanhong kompas. Seguradong dili ka maproblema nga mawala! Sulod sa lawas sa daghang linalang, lakip na sa mga putyukan ug isdang trout, ang mga siyentipiko nakakaplag ug mikroskopikong mga kristal sa magnetite, o lodestone, usa ka kinaiyanhong batobalani. Ang mga selula nga duna niining maong mga kristal konektado sa sistema sa nerbiyos. Busa, ang mga buyog ug trout dunay abilidad nga makabatyag ug magnetikong mga natad. Gani, gigamit sa mga buyog ang magnetikong natad sa yuta sa paggiya kanila sa paghimo ug udlan ug sa pagpanaw.

Ang mga tigsusi nakadiskobre usab ug magnetite diha sa usa ka espisye sa bakterya nga nagpuyo sa linugdang sa salog sa dagat. Kon matandog ang linugdang, ang magnetikong natad sa yuta moobra diha sa magnetite aron iposisyon ang bakterya sa direksiyon nga sila makabalik nga luwas ngadto sa ilang puy-anan sa salog sa dagat. Kay kon dili, sila mangamatay.

Daghang tiglalin nga mga mananap​—lakip na ang mga langgam, pawikan, salmon, ug mga balyena​—ang duna tingaliy igbalati nga makabatyag ug magnetikong natad. Apan, morag wala sila magsalig lamang niining maong igbalati, kondili, morag nagapanaw sila ginamit ang lainlaing mga igbalati. Pananglitan, ang salmon lagmit naggamit sa ilang sensitibo kaayong panimaho aron makabalik sa sapa diin sila gipanganak. Ang mga langgam nga sal-ing sa Uropa nagapanaw sumala sa posisyon sa adlaw; ug ang uban pang mga langgam, sa posisyon sa mga bituon. Apan sumala sa giingon sa propesor sa sikolohiya nga si Howard C. Hughes diha sa iyang librong Sensory Exotica​—A World Beyond Human Experience, “kita dayag nga dugay pa kaayong makatugkad niini ug sa uban pang mga misteryo sa kinaiyahan.”

Mga Dalunggan nga Tilinguhaon Kaayo

Kon itandi sa mga tawo, daghang linalang ang dunay katingalahang pandungog. Samtang kita makadungog ug mga tingog nga ang sukod maoy gikan sa  20 ngadto sa 20,000 hertz (siklo matag segundo), ang mga iro makadungog sa sukod nga 40 ngadto sa 46,000 hertz, ug ang mga kabayo, tali sa 31 ug 40,000 hertz. Ang mga elepante ug baka makadungog gani diha sa infrasonic nga sukod (ubos ug diyutay sa madungog sa tawo) hangtod sa ubos nga sukod nga 16 hertz. Tungod kay ang ubos nga mga frequency makaabot ug layo, ang mga elepante makakomunikar hangtod sa gilay-on nga upat ka kilometros. Gani, ang ubang mga tigdukiduki nag-ingon nga mahimong panid-an nato ang mga reaksiyon sa maong mga mananap aron sa pagpasidaan kanato bahin sa taliabot nga mga linog ug grabeng kadaot sa panahon​—nga parehong mopagula ug infrasonic nga tingog.

Ang mga insekto daghan usab ug madunggan, ang uban diha sa sukod nga ultrasonic nga labaw ug duha ka octave sa madungog sa dunggan sa tawo ug ang uban diha sa infrasonic nga sukod. Ang pipila ka insekto makadungog pinaagi sa nipis, lapad, samag tambol-sa-dalunggan (eardrum) nga mga hapin, nga makita diha sa halos tanang parte sa lawas gawas sa ulo. Ang uban makadungog sa tabang sa pinong mga buhok nga mosanong dili lamang sa tingog kondili usab sa hinay kaayong mga lihok diha sa hangin, sama nianang lihok sa kamot sa tawo. Kining maong pagkasensitibo nagpatin-aw kon nganong ang mga langaw lisod kaayong dagpason!

Handurawa nga makadungog ka sa tunob sa usa ka insekto! Ang maong katingalahang pandungog iya sa bugtong naglupad nga mananap nga sus-an​—ang kabog. Siyempre, ang mga kabog nagkinahanglan ug linaing pandungog aron makapanaw diha sa kangitngit ug makadakop ug mga insekto pinaagi sa sonar. * Nag-ingon si Propesor Hughes: “Handurawa ang usa ka sistema sa sonar nga mas moderno kay nianang makita diha sa atong kinamodernohang mga submarino. Karon handurawa nga ang maong sonar nga sistema gigamit sa usa ka kuwaknit nga maeksakto sa palad sa imong kamot. Ang tanang pamanabana nga magtugot sa kuwaknit sa pagtino sa distansiya, katulinon, ug bisan sa espesipikong espisye sa kan-onon nga insekto gihimo sa utok nga mas gamay pa kay sa kuko sa imong kumagko!”

Tungod kay ang eksaktong paggamit sa sonar nagdepende usab sa kalidad sa tingog nga gipagula, ang mga kabog dunay “abilidad sa pagkontrolar sa katagming o kaubos sa ilang tingog nga tilinguhaon ni bisan kinsang mag-aawit sa opera,” matod sa usa ka reperensiya. * Gituohan nga ang komplikadong mga panit nga nagkawilkawil sa buho sa ilong sa pipila ka espisye, makaabag usab sa mga kabog sa pagkadungog sa mga balod sa tingog. Tungod niining tanang sangkap ang ilang sonar maoy moderno kaayo nga makapatungha kini ug representasyon sa tingog sa mga butang nga ingon ka pino sa buhok sa tawo!

Gawas sa mga kabog, labing menos duha ka matang sa mga langgam​—mga sayaw sa Asia ug Australia ug mga oilbird sa tropikanhong Amerika​—ang naggamit  usab ug sonar. Apan, morag gigamit nila kining abilidara aron lamang sa pagpanaw diha sa ngitngit nga mga langob diin sila nagbatog.

Mga Sonar Diha sa Dagat

Ang ngipnan nga mga balyena naggamit usab ug sonar, apan ang mga siyentipiko wala pa makadiskobre kon sa unsang paagi gayod kini nagaobra. Ang sonar sa lumod magsugod pinaagi sa tataw nga mga tinagiktik, nga gituohang naggikan, dili sa tutonlan, kondili sa ilong. Tungod sa melon​—ang linginon, daghag tambok nga tisyu diha sa agtang sa lumod​—ang mananap makaila sa mga butang ug sa gilay-on niini gikan kaniya. Sa unsang paagi makadungog ang mga lumod sa mga lanog sa ilang tingog? Morag dili pinaagi sa ilang mga dalunggan, kondili pinaagi sa ilang ubos nga apapangig ug duol nga mga organo, nga konektado ngadto sa tungatungang bahin sa dalunggan. Labawng hinungdanon, kining parteha sa lawas adunay susamang matang sa tambok nga makita diha sa melon sa lumod.

Ang mga tinagiktik sa sonar sa lumod sa katingalahan maoy susama sa matematikal nga porma sa balod nga gitawag ug Gabor function. Kining maong function, matod ni Hughes, nagpamatuod nga ang mga tinagiktik sa lumod “maoy signal sa sonar nga halos hingpit sa matematikal nga paagi.”

Ang mga lumod makapasibo sa gikusgon sa mga tinagiktik sa ilang sonar gikan sa hagawhaw lamang  ngadto sa kusog kaayo nga 220 ka decibel. Unsa kana ka kusog? Aw, ang kusog kaayong musika nga rock makapatungha ug 120 decibel, ug ang butobuto sa armas 130 ka decibel. Nasangkapan ug mas kusog nga mga sonar, ang mga lumod makatiktik sa mga butang nga sama ka gamay sa otso sentimetros nga bola nga 120 metros ang gilay-on ug posibleng mas layo pa diha sa linaw nga katubigan.

Sa dihang palandongon nimo ang katingalahang mga igbalati nga makita diha sa buhing mga butang, dili ka ba aboton ug kahingangha ug kahibulong? Ang mapainubsanon, makinaadmanon nga mga tawo kasagarang mobatig ingon niana​—nga tungod niini mahibalik kita ngadto sa pangutana kon sa unsang paagi kita gihimo. Tinuod, ang atong mga igbalati kasagarang wala ra sa kumingking kon itandi nianang iya sa pipila ka mananap ug mga insekto. Bisan pa niana, kita lamang ang natandog sa atong napanid-an diha sa kinaiyahan. Nganong nabatonan nato ang maong mga pagbati? Ug nganong maningkamot kita dili lamang sa pagsabot sa buhing mga butang kondili sa pagtugkad sa katuyoan niana ug sa paghibalo sa atong dapit taliwala kanila?

[Mga footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 9]

Mga Insekto Magbantay!

“Kada adlaw, sa magkilumkilom na, dunay makapahingangha kaayo nga hitabo sa ilawom sa nagbalodbalod nga kabungtoran duol sa San Antonio, Texas [T.B.A.],” nag-ingon ang librong Sensory Exotica​—A World Beyond Human Experience. “Sa layo, abi tingali nimog nakakita ka ug dako kaayong dag-om nga naggikan sa kinailadman sa yuta. Apan, dili kini panganod sa aso nga makapangitngit sa kalangitan sa sayong kagabhion, kondili ang dinaghan nga pagpanggula sa 20 ka milyong tag-as-ug-ikog nga mga kabog sa Mexico gikan sa kinailadman sa Bracken Cave.”

Gibanabana dili pa dugay nga ang gidaghanon sa mga kabog nga manggawas sa Bracken Cave maoy 60 milyones. Mopataas paglupad hangtod sa 3,000 metros ngadto sa langit sa magabii, ilang gukdon ang ilang kinaham nga pagkaon, ang mga insekto. Bisan tuod inigkagabii ang langit dunay daghan kaayong ultrasonic nga mga tawag sa kabog, dili sila maglibog, kay ang matag usa niining talagsaong mga hayop nga sus-an nasangkapan sa maayo kaayong sistema sa pag-ila sa lanog sa kaugalingon niining mga tawag.

[Hulagway]

Bracken Cave

[Credit Line]

Courtesy Lise Hogan

[Hulagway]

Tag-as-ug-ikog nga mga kabog sa Mexico—sonar

[Credit Line]

© Merlin D. Tuttle, Bat Conservation International, Inc.

 [Hulagway sa panid 7]

Putyukan​—panan-aw ug igbalati nga makabatyag ug magnetikong natad

[Hulagway sa panid 7]

Golden eagle​—panan-aw

[Hulagway sa panid 7]

Pagi​—igbalati nga makabatyag ug koryente

[Hulagway sa panid 7]

Iho​—igbalati nga makabatyag ug koryente

[Hulagway sa panid 7]

Sal-ing​—panan-aw

[Hulagway sa panid 7]

Salmon​—panimaho

[Credit Line]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.

[Hulagway sa panid 7]

Pawikan​—lagmit dunay igbalati nga makabatyag ug magnetikong natad

[Hulagway sa panid 8]

Elepante​—makadungog sa ubos-ug-frequency nga tingog

[Hulagway sa panid 8]

Iro​—makadungog sa taas-ug-frequency nga tingog

[Hulagway sa panid 9]

Lumod​—sonar