Pagpaniid sa Kalibotan

Labing Kusog ug Tubo nga Patigayong Kriminal

Ang pagbaligyag mga tawo “mao ang labing kusog ug tubo nga patigayong kriminal sa kalibotan,” matod ni Pino Arlacchi, direktor heneral sa Opisina sa Pagkontrol sa Droga ug Pagsanta sa Krimen sa Hiniusang Kanasoran. Sumala ni Gg. Arlacchi, gibanabana nga mga 200 ka milyong tawo nailalom sa gahom sa mga magpapatigayon. Samtang 11.5 ka milyong tawo ang gipagawas pinaagig barko gikan sa Aprika sa 400 ka tuig nga pagpangulipon, kapig 30 ka milyong babaye ug bata ang gibalhin sa sulod ug sa gawas sa Habagatan-silangang Asia sa miaging dekada lamang. Ang kadaghanan gigamit nga mga trabahante sa pabrika o alang sa seksuwal nga mga katuyoan. Si Gg. Arlacchi nagsugyot nga ang mga gobyernong wala nay mga balaod nga kontra-pangulipon magpasaka pag-usab niana.

Pagpaantos ug Pagpamintas sa Uropa

“Ang pagkamatay panahon sa pinugos nga deportasyon, pagpaantos samtang gipriso, sistematikong pagdagmal sa kapolisan, ug etniko ug relihiyosong pagpiot” maoy apil sa mga pag-abuso sa tawhanong mga katungod nga napanid-an sa Uropa, nagtaho ang usa ka bag-ong giluwatang balita sa Amnesty International. “Samtang daghang tawo sa Uropa ang nagpahimulos sa pangunang tawhanong mga katungod, ang pipila ka tawo, lakip ang mga politikanhong kagiw ug etniko ug relihiyosong mga minoriya, nagpadayong nakasinati sa usa ka bahin sa Uropa nga supak sa hulagway niini ingon nga balwarte sa tawhanong mga katungod ug kagawasan,” matod sa balita. “Walay labaw pang nagpasundayag niini kay sa pagkaylap ug kasubsob sa mga akusasyon sa pagpamintas sa kapolisan. Gikan sa United Kingdom ngadto sa Azerbaijan, ang mga indibiduwal nag-antos . . . ug mapintas, di-tawhanon o makapakaulawng tratasyon diha sa mga kamot sa kapolisan.” Kadtong mga may-tulubagon kasagarang dili madala sa hukmanan, nangangkon ang organisasyon. Naghisgot kini sa mosunod nga pananglitan: “Sa Hulyo [1999], ang Uropanhong Hukmanan sa Tawhanong mga Katungod nakakaplag nga ang Pransiya sad-an sa paglapas sa internasyonal nga mga sukdanan bahin sa pagpaantos ug sa makataronganong mga paghusay” sa kaso sa usa ka imigranteng gihuptan sa kapolisan. “Sa kataposan sa tuig ang akusadong mga polis diha pa sa ilang mga katungdanan,” ang taho midugang.

Ang mga Tawong Tigulang Angayng Tahoron

Ang unom ka bulang pagtuon nagpakita nga ang sinultihang binata kasagarang gigamit diha sa mga balay sa mga tigulang. Apan ang pagpakigsulti sa mga tawong tigulang sa maong paagi dili lamang maghikaw sa ilang dignidad kondili makadaot usab kanila, nagtaho ang Alemang mantalaan sa panglawas nga Apotheken Umschau. Ang maong kakulang sa pagtahod gikatahong may negatibong epekto sa panglawas. Matod ni Christine Sowinski sa Alemang Asosasyon sa Pag-atiman sa Tigulang: “Kon menos ang pagtahod sa mga tigulang, mas dali ang pagkadaot nila sa lawasnon ug sa pangutok.” Misugyot siya nga wagtangon ang matamayon ug binatang mga termino gikan sa mga palakaw sa balay sa tigulang, “sanglit ang nagpahiping tinamdan mausob duyog sa pinulongan.”

Mas Taas ug Kinabuhi ang mga Tawong Relihiyoso?

“Ang regular nga pakiglangkit sa relihiyosong mga kalihokan moduyog sa mas maayong pisikal nga panglawas ug mas taas nga kinabuhi, sumala sa usa ka analisis pinasukad sa mga estadistika sa 42 ka independenteng mga pagtuon nga gipatik sukad sa 1977 nga naghisgot sa maong isyu,” matod sa Science News.  “Ang relihiyosong pakiglangkit, ilabina ang matang nga katilingbanon, nagpakitag pinasikad sa estadistika nga makahuloganong relasyon sa mas hataas nga mga proporsiyon sa pagkabuhi, matod sa mga siyentipiko.” Ang ubay-ubayng mga katarongan gisugyot alang sa maong mga kaplag​—ang paglikay sa peligrosong mga panggawi, kalig-on sa panagtiayon, menos nga depresyon nga nalangkit sa mga butang nga gawas sa direktang pagkontrol, labawng katilingbanong mga pagkontak, ug positibong mga emosyon ug mga tinamdan. Usa ka taho naghinapos: “Ang makanunayong pagtambong sa simbahan karon nadiskobrehan . . . nga nalangkit sa namenosang kapeligrohan sa pagkamatay, ilabina taliwala sa kababayen-an. Ang makanunayong mga tumatambong sa simbahan . . . mitahog mas dakong pagpaluyo sa katilingban, menos nga depresyon, ug mas maayong mga batasang langkit sa panglawas.”

Populasyon sa India Mikapin sa Usa ka Bilyon

Niadtong Mayo 11, 2000, ang populasyon sa India giingong nakaabot ug usa ka bilyon. Bisan pa niana, ang Prensa Asosyada mipatin-aw: “Ang paghukom kon kanus-a ang India nakaabot sa 1 bilyong marka maoy malinglahon diha sa usa ka nasod diin 42,000 ka bata ang matawo kada adlaw ug gamay ra ang medikal nga mga talaan.” Ingong resulta sa pagtubo sa populasyon, ang gutom ug pagkadili-makabasa ug makasulat miuswag, bisan pa sa dagkong  mga kauswagan nga nahimo sa abot nga pagkaon ug sa edukasyon. Bisan pag milyonmilyon nagkinabuhing kabos, ang bag-ong anak giisip nga umaabot nga suweldadong obrero, usa nga makatrabaho ug makatabang sa pagtagana sa mga panginahanglan sa pamilya.

Gipakyas Niadtong Gusto Niyang Luwason

“Usa ka marinero sa California nga mihimog nag-inusarang biyahe sa tibuok Pasipiko nga ang katuyoan mao ang pagluwas sa mga balyena wala magpadayon sa iyang biyahe . . . human makaengkuwentro ug duha ka balyena,” taho sa The New York Times. Ang marinero, si Michael Reppy, migikan sa San Francisco aron mopaingon sa Yokohama, Hapon. Nagtinguha siya nga makahimog talagsaong rekord sa panahon sakay sa iyang 18-metro nga sakayang iglulumba sa dagat, ang Thursday’s Child, “aron imantala ang kahimtang sa dinakpang mga balyena.” Apan sa unang adlaw sa iyang biyahe, duha ka balyena “mihadyong sa pag-agi,” ug ang sakayan lisod nang makontrolar. “Nadiskobrehan niyang nawala ang punoan sa timon, nga gituohang natangtang sa usa sa milabayng mga balyena,” matod sa Times. Ang usa ka nangaging paningkamot sa 1997 “aron awhagon ang pagtagad alang sa kahimtang sa kahayopan sa dagat” natapos sa dihang ang iyang sakayan natikyaob mga 500 kilometros gikan sa Tokyo.

DDT Anaa Gihapon Aron Mobugno sa Malaria

“Ang DDT, usa ka pamatay sa dangan nga gidili na sa Uropa ug sa TB sulod sa halos 30 ka tuig, lagmit nga makalikay sa tibuok-kalibotang pagdili tungod sa pagkaepektibo niini sa pagpatay sa mga lamok nga maoy nakaingon sa usa sa kinadak-ang mga mamumuno sa kalibotan​—ang malaria,” taho sa magasing BBC Wildlife. “Bisan tuod ang DDT maoy makahilo kaayong kahugpongan sa mga kemikal nga napamatud-ang may negatibong epekto sa lasangnong kinabuhi, ang mga tigkampanya labot sa panglawas nag-ingon nga kini usa gihapon sa labing importanteng mga pangontra sa malaria, usa ka sakit nga mopatayg 2.7 ka milyong tawo sa usa ka tuig ug magpahinabog abot sa 500 ka milyon nga may mosugmatsugmat nga sakit.” Bisan pag nagpaluyo sa usa ka pagdili sa DDT alang sa mga katuyoang pang-uma, ang World Health Organization nangatarongan nga kini angayng gamiton alang sa pagkontrolar sa malaria hangtod nga magama ang luwas ug epektibong kapuli.

Ang mga Pawikan Nahibalik!

Nadasig ang mga konserbasyonista niining tuiga sa pagkakita sa labing daghang pagpangitlog sa mga pawikang Olive Ridley sa silangang baybayon sa India sukad sa tungatunga sa katuigang 1980. Sumala sa magasin bahin sa kalikopan nga Down to Earth, kini katingad-an tungod sa kadaot nga gipahinabo sa usa ka buhawi niadtong 1999 sa kabaybayonan sa estado sa Orissa. Ang maong baybayon mao ang kinadak-ang pangitlogan sa kalibotan alang niining nameligrong mapuo nga mga linalang. Tali sa Marso 13 ug 20, kapig 1,230,000 ka pawikan ang mikawas sa dagat, ug 711,000 kanila ang nangitlog, bisag 28,000 ka pawikan gipatay sa mga sakayan sa pamaling duol sa baybay. Ang mga kapeligrohan sa mga pawikan naggikan sa lainlaing mga tinubdan​—mga bakatin ug mga iro nga mokaon sa mga itlog, mga mangingilot nga tigsuplay ug unod sa pawikan ngadto niadtong nag-isip nga kini lamiang pagkaon, ug ang mga sakayan sa pamaling nga walay “mga kasangkapang magpagawas sa pawikan” gikan sa ilang mga baling.

Radyasyon sa Chernobyl

Ang 1986 Chernobyl nga aksidenteng nukleyar “magpahinabog 50,000 ka bag-ong mga kaso sa kanser sa glandulang thyroid sa mga batan-ong nagpuyo sa rehiyon nga kinagrabehang naapektahan,” matod sa The Guardian sa London. Sumala sa usa ka taho sa World Health Organization, kapig pito ka milyong tawo ang apektado sa pagkakaron ug ang eksaktong gidaghanon tingali dili na gayod masayran. Tulo ka milyong bata ang nagkinahanglag pagtambal, ug daghan ang mamatay nga dili pa panahon. Sa Ukraine 73,000 ka tawo ang giingong nabaldado nga permanente. Mga 23 ka porsiyento niadtong nalangkit sa kalihokan sa paghinlo ang nainutil, ug kinta parte sa lasang sa Belarus nagpabiling kontaminado sa radyasyon. Sa usa ka pasiunang pamulong sa taho, ang Sekretaryo-Heneral sa HK nga si Kofi Annan miingon: “Ang Chernobyl maoy usa ka pulong nga buot natong tanan nga papason gikan sa atong panumdoman,” apan “kapin sa 7 ka m[ilyon] sa atong mga isigkatawo ang dili gayod makalimot niana. Sila nag-antos gihapon, kada adlaw, ingong resulta sa nahitabo.”

Samag Simbahan na Gayod

Ang Katolikong arsdiosesis sa Winnipeg, Manitoba, Canada, nagplano sa “paggamit sa usa ka kompiyuter network aron matagan-an ang mga magtutuo sa kahigayonan sa paghinuktok, pagkumpisal sa mga sala ug pagtinguhag tambag sa pari diha sa kompiyuter,” nagtaho ang Calgary Herald. Si Richard Osicki, direktor sa komunikasyon alang sa arsdiosesis, naglaom nga ang network modasig sa daghang nag-angkong Kristohanon, mga 75 porsiyento kanila dili gayod mosimba, sa pagpadayon sa pagtuman sa relihiyosong tulumanon. “Ginabuksan namo ang simbahan gawas pa sa pisikal nga mga tinukod. Kana nagpasabot nga makahimo ka sa pagpakigkomunikar sa Diyos samtang naglingkod sa atubangan sa imong kompiyuter,” matod niya.