1, 2. Momo lie omanu valua ka va pokuila vali calua kovihandeleko? Oco hẽ, ndamupi tu pondola oku tenda ovihandeleko via Suku?

 ELIVULU limue lia sandekiwa kunyamo wo 1712, lia popia hati: “Ocihandeleko ocitunu cimue ka ca longele okuti, . . . ovina viosi omo viñila.” Usonehi welivulu liaco, wa patãla olonganji vimue via enda loku ecelela okuti ovikanda viuvangi wesombiso va enda loku vi kindikila volonjo vioku sombisila vokuenda kuotembo yalua. Kuenje omanu va sombisiwa va enda oku pesela olombongo vialua. Kolofeka vialua, ombonge kuenda esokiyo liesombiso, via puiya, omo okuti olonganji ka via siatele oku lekisa esunga, kuenda omo liovituwa viavo ka via sungulukile, oku lavisiwa kuovihandeleko kua livokiya calua.

² Kũlĩhĩsa olondaka via litepa lesapulo lia lomboluiwa ndeti konano, okuti tunde eci via sonehiwa pa pita ale eci ci soka 2.700 kanyamo. Ovio via popia ndoco: “[Ndi] sole cimue ovihandeleko viove!” (Osamo 119:97) Momo lie ukualosamo a lekisilile ocisola calua kovihandeleko evi? Momo okuti, ovihandeleko eye a solele calua, ka via tumbikiwile lovoviali amue omanu, pole via tunda ku Yehova Suku. Osimbu ove wamamako loku lilongisa ovihandeleko via Yehova, oka sola calua ovihandeleko viaye ndeci ukualosamo a linga. Oku lilongisa ovihandeleko viaco, kuka ku kuatisa oku kuata elomboloko lia suapo liatiamẽla ku Yehova ukuavihandeleko via velapo voluali.

3, 4. Ndamupi Yehova a linga Ukuakueca Ovihandeleko?

³ Embimbiliya li tu sapuila okuti, ‘kuli Suku umosi lika okuti eye usovoli wovihandeleko kuenje haeye onganji.’ (Tiago 4:12) Ocili okuti, Yehova eye lika Usovoli Wovihandeleko. Ovina viosi via lulikiwa vi sangiwa kilu, viendisiwa ‘lovihandeleko viaye viokilu.’ (Yovi 38:33) Olohuluwa violohuluwa viovangelo, vi sangiwa vovimunga  viñi viñi, vi pokola kovihandeleko via Yehova momo ovio via sokiyiwa ciwa kuenda ovio viu lingila upange ndakuenje vaye.​—⁠Osamo 104:4; Va Heveru 1:​7, 14.

⁴ Yehova wa ecavo ovihandeleko viaye komanu. Omunu lomunu pokati ketu, o kuete ovisimĩlo vi lekisa esunga lia Yehova. Ocihandeleko caco ci sangiwa kutima wetu, ci pondola oku tu kuatisa oku tepisa pokati keci ciwa leci cĩvi. (Va Roma 2:14) Olonjali vietu viatete, via sumũlũisiwile lovisimĩlo via lipua okuti va sukilile lika ovihandeleko vimue. (Efetikilo 2:​15-17) Pole, omunu ka lipuile o sukila ovihandeleko vialua oco vi u songuile koku linga ocipango ca Suku. Omanu vakuasimbu ndeci, Noha, Avirahama kuenda Yakoba, va tambuile ovihandeleko ku Yehova Suku, vina ovo veya oku longisavo kapata avo. (Efetikilo 6:22; 9:​3-6; 18:19; 26:​4, 5) Yehova wa linga Ukuakueca Ovihandeleko lonjila yimue yi komohĩsa, eci a eca onumbi Yocihandeleko ku Mose oco yi songuile va Isareli. Omo liaco, onumbi yaco yi pondola oku tu kuatisavo oku kuata elomboloko liesunga lia Yehova.

5. Anga hẽ Ocihandeleko ca Mose ca kuata olonumbi vialua via tatama? Momo lie o tambuluila ndoco?

⁵ Omanu valua va siata oku sima okuti, Ocihandeleko ca Mose ci kuete olonumbi vialua via tatama. Ovisimĩlo viaco viesanda. Vocihandeleko ca Mose, mua kala eci ci soka 600 kolonumbi. Eci ci molẽha soketi ocihandeleko caco ci kuete olonumbi vialua via tatama, pole sokolola ndoco: Kesulilo liocita 20, ovihandeleko vio kofeka yo Estados Unidos vieya oku kuata eci ci soka 150.000 kamẽla alivulu. Vokuenda kuanyamo avali, kua siata oku vokiyiwa ci soka 600 kovihandeleko! Ovihandeleko viaco soketi vialua vali oku vi sokisa levi vio kotembo ya Mose. Pole, Ovihandeleko via Suku, via kuatisile va Isareli kolonepa viosi viomuenyo wavo kuenda ovihandeleko viaco ka vi sokisiwa levi vio koloneke vilo. Tu konomuisi atosi amue atiamẽla Kocihandeleko ca Mose.

6, 7. (a) Oku litepa kupi ku sangiwa pokati Kocihandeleko ca Mose levi vikuavo via kapiwa lomanu? Kuenda cipi ca kala Ocihandeleko ca velapo? (b) Ndamupi va Isareli va lekisile epokolo liavo kuviali wa Yehova?

⁶ Ocihandeleko ca vetiyile oku sivaya uviali wavelapo wa Yehova. Ocihandeleko ca Mose ka ci sokisiwa locihandeleko cimue  cikuavo. Ocihandeleko cavelapo pokati kovihandeleko ceci: “A Isareli, yevelela. Yehova eye Suku yetu kuenje eye Suku lika waye. Oco sola Yehova Suku yove lutima wove wosi, lomuenyo wove wosi, longusu yove yosi.” Ndamupi omanu va Suku va enda oku lekisa ocisola kokuaye? Ovo va enda oku ci lekisa poku fendela lika eye, kuenda oku pokola kuviali waye.​—⁠Esinumuĩlo 6:​4, 5; 11:⁠13.

⁷ Omunu lomunu pokati ka va Isareli wa limbukile uviali wa Yehova poku pokola ku vana va tambula omoko yoku songola. Olonjali, olombuale, olonganji, ovitunda kuenda olosoma, vosi yavo va kala pomangu yoku lekisa uviali wa Suku. Omo liaco, nda omunu umue ka pokuile kueci ovo va tuma, ci lekisa okuti wa likala oku pokola ku Yehova. Handi vali, vosi va kuata omoko yoku songola, nda okuti pamue ka va songuilile omanu lesunga, va enda loku kala kohele yoku yambuiwa la Yehova. (Etundilo 20:12; 22:28; Esinumuĩlo 1:​16, 17; 17:​8-20; 19:​16, 17) Cikale vana va tambula omoko yoku songola ale ava va songuiwa, vosi yavo va sukilile oku teyuila uviali wa Suku.

8. Ndamupi Ocihandeleko ca enda oku teyuila olonumbi viatiamẽla kokukola kua Yehova?

⁸ Ocihandeleko ca teyuilile olonumbi viatiamẽla kokukola kua Yehova. Olondaka ndeci, “o kola” kuenda “okukola,” Vocihandeleko ca Mose via sonehiwamo eci ci soka 280 kolonjanja. Ocihandeleko ca enda oku kuatisa omanu va Suku oco va tẽle oku tepisa pokati keci ca yelisua leci ca vĩha. Handi vali, Ocihandeleko ca tukuile eci ci soka 70 kovina vialitepa vi pondola oku vĩhisa va Isareli. Ovihandeleko viaco via lombolola eci catiamẽla koku liyelisa ketimba, kovikulia kuenda ovinene. Ovihandeleko viaco, via enda oku va kuatisa calua kuhayele. a Pole, ovihandeleko viaco via kuatele esilivilo limue lia velapo calua lioku kuatisa omanu oco va taviwe la Yehova, loku va tepa kovituwa vina viekandu okuti via kuamiwile calua lomanu vakualofeka vana va lisunguile lavo. Tu konomuisi ulandu umue.

9, 10. Olonumbi vipi via kongeliwile Vocihandeleko catiamẽla koku lipekela kuenda koku cita? Kuenda ekuatiso lipi lia enda loku tunda kolonumbi viaco?

 ⁹ Vocihandeleko ca Mose mua kala olonumbi viokuti, ndaño muẽle ulume wa lipekela lukãi waye, ale nda ukãi umue wa cita oñaña, vokuenda kuoloneke vimue, va enda loku tendiwa okuti wa vĩhisua. (Ovisila 12:​2-4; 15:​16-18) Pole, eci ka ci lomboloka okuti olonumbi viaco via tombele olombanjaile viaco via lipua vi tunda ku Suku viatiamẽla koku lipekela ale koku cita omãla. (Efetikilo 1:28; 2:​18-25) Ovihandeleko viaco via enda oku teyuila okukola kua Yehova, oco afendeli vaye ka vaka vĩhĩsiwe. Omanu vana vakualofeka va lisunguile la va Isareli va enda loku tenga efendelo lukahonga kuenda ovihilahila vikuavo. Vetavo liomanu voko Kanana mua kongelele upuepue walume lakãi. Kuenje, ovituwa viaco evi, vieya oku lisanduila kolonepa vikuavo. Pole, Ocihandeleko ca tepele efendelo lia Yehova lovituwa viatiamẽla kukahonga. b Pole, kua kalavo esilivilo limue likuavo.

¹⁰ Ovihandeleko viaco evi via tumbikiwilile oco ku longisiwe ocili. c Oco hẽ, ndamupi ekandu lia Adama la Heva lieya oku sambukila kovitumbulukila vikuavo? Ekandu hẽ ka li sambukila poku lipekela lo poku cita? (Va Roma 5:12) Ocili okuti, Ocihandeleko ca Suku ca ivaluisa omanu vaye okuti, ovo va linga muẽle vakuakandu. Omo liaco, vosi yetu tua citiwa lekandu. (Osamo 51:⁠5) Tu sukila ongecelo kuenda onjovoli oco tu kuate ukamba wocili la Suku.

11, 12. (a) Olonumbi vipi viesunga via kongeliwile Vocihandeleko? (b) Olonumbi vipi via kongeliwile Vocihandeleko, oco esunga liamameko?

¹¹ Ocihandeleko ca Mose ca enda oku teyuila esunga lia Yehova. Ocihandeleko ca enda oku teyuila olonumbi viatiamẽla kesunga.  Omo liaco, ocihandeleko ci popia ndoco: “Omuenyo lomuenyo, iso liso, eyo leyo, eka leka [kuenda] omãi lomãi.” (Esinumuĩlo 19:21) Omanu vana va enda loku sanda ovimbu, va enda oku tambula eyambulo lia soka leko ovo va linga. Ondaka yaco eyi yatiamẽla kesunga lia Suku, ya kuata esilivilo liocili Vocihandeleko kuenda yi kuete handi esilivilo liocili koloneke vilo oco tu kuate elomboloko liocilumba cocisembi ca Yesu Kristu ndomo cika lekisiwa kocipama 14.​—⁠1 Timoteo 2:​5, 6.

¹² Vocihandeleko mua kongeliwilevo olonumbi vioku yuvula oku pengisa esunga. Ndeci, nda omunu umue wa lueya cimue, ca sukilile okuti o pisiwa lika lolombangi vivali. Ombangi yosi yuhembi ya enda loku yambuiwa calua. (Esinumuĩlo 19:​18, 19) Oku tambula ovitukiko, ovituwa vimue via handelekiwile oco ka vika lingiwe. (Etundilo 23:8; Esinumuĩlo 27:25) Ndaño muẽle kolomĩlu, omanu va Suku va enda loku teyuila olonumbi via velapo viesunga. (Ovisila 19:​35, 36; Esinumuĩlo 23:​19, 20) Ocihandeleko ca Mose catiamẽla kesunga, ca sungulukile calua kuenda ca kala esumũlũho liocili ku va Isareli!

13, 14. Ndamupi Ocihandeleko ca enda loku kuatisa oco ovimunu la vana va nyaniwa ovina viavo va tetuluiwe lesunguluko?

¹³ Anga hẽ Vocihandeleko ca Mose mua kongelele olonumbi vina okuti via lema calua? Sio, ka mua kongelele! Soma Daviti wa vetiyiwa oku soneha ndoco: “Ovihandeleko via Yehova via [lipua].” (Osamo 19:⁠7) Eye wa kũlĩhĩle ciwa okuti, Ocihandeleko ca enda oku vetiya ohenda kuenda oku yuvula ocame. Ndamupi?

¹⁴ Koloneke vilo, kolofeka vimue soketi ocihandeleko ci lekisa vali ohenda kolondingaĩvi okuti vana va talisiwa ohali ci sule. Ndeci, ovimunu via siata oku pita otembo yalua volokayike. Pole, omanu vana va nyaniwa ka va kala lika lekambo liovikuata viavo vianyaniwa, pole va kisikiwavo oku feta olombongo vielisimu liokayike kuenda oku tekula ovimunu viaco. Kotembo ya va Isareli, ka kua kaile olokayike ndevi vi kasiko koloneke vilo. Ovihandeleko ovio via enda loku lekisa eyambulo li sesamẽla kolondingaĩvi. (Esinumuĩlo 25:​1-3) Cimunu wa nyana, wa enda oku kisikiwa oku feta ovina viosi eye a nyana komunu umue. Handi vali, cimunu wa enda oku kisikiwa oku vokiyako vali ofeto yikuavo yeci  ca nyaniwa. Ciñami hẽ? Kua kala olofeto via litepa. Olonganji, via kuata omoko yoku konomuisa cosi ca kongeliwa voku lueya kuaco loku tala nda omunu waco wa likekembela. Elivulu Liovisila 6:​1-7, li lombolola ofeto yimue yitito yeciwa kovimbu okuti ka yi sokisiwa leyi ya tukuiwa kelivulu Lietundilo 22:⁠7.

15. Ndamupi Ocihandeleko ca enda loku lekisa esunga kuenda ohenda komanu vana va enda loku ponda omunu umue okuti halocipango cavoko?

¹⁵ Omo liohenda, Ocihandeleko ca lekisilevo okuti, akandu haosiko okuti a lingiwa kocipango. Ndeci, nda omunu umue wa ponda ukuavo okuti ka ci lingile locipango, ka ca tavele okuti eye o pondiwavo nda wa tilila vovambo ocitililo ana a kala pokati ka va Isareli. Eci olonganji vi mãla oku konomuisa ocitangi comondi yaco, eye o sukila oku kala vimbo liaco toke eci ocitunda cinene ci fa. Noke, eye o pondola oku nõla imbo a yongola oku kala. Omo liaco, eye wa kuatisiwa lohenda ya Suku. Handi vali ocihandeleko eci ca enda loku lekisa esilivilo liavelapo liomuenyo womunu.​—⁠Atendelo 15:​30, 31; 35:​12-25.

16. Ndamupi Ocihandeleko ca enda loku teyuila esunga liomunu?

¹⁶ Ocihandeleko ca enda oku teyuila esunga liomunu lomunu. Konomuisa ndomo Ocihandeleko ca enda loku teyuila omanu vana va kuete olofuka. Ka ca sungulukile okuti omunu wa levalisa iñila vonjo yomunu wo levala lokupamo ocikuata cimue oco a kale laco toke eci ofuka yaco yi fetiwa. Omunu wa levalisa wa sukilile oku kala kosamua okuti oko a kevelila ocikuata cina aka kala laco toke eci una wo levala a feta. Omo liaco, ka ca sungulukile oku lavisa onjo yomunu wa levala. Nda okuti omunu una wa levalisa o tambula uwalo umue womunu wo levala oco a kale lawo toke eci vo feta ofuka yaye, ca sukilile okuti eye o u tiuwiya koñolosi, momo ukuafuka o sukila uwalo waco oco a sikĩlile ketimba liaye.​—⁠Esinumuĩlo 24:​10-14.

17, 18. Kueci catiamẽla kuyaki, ndamupi va Isareli va litepele la vakualofeka vikuavo kuenda momo lie?

¹⁷ Ocihandeleko ca kuatavo olonumbi viatiamẽla kuyaki. Omanu va Suku va tumawailevo kuyaki, pole ovo ka va ci lingalaile oco va yule ofeka lunene wavo, omo uyaki ovo va enda loku linga, wa kala, “Uyaki wa [Yehova].” (Atendelo 21:14) Olonjanja vimue va Isareli va enda loku eca tete ondaka yombembua oco ovanyali  vavo valiece ovo muẽle. Nda vimbo liaco ka va tavele kondaka yaco, va Isareli va kuataile omoko yoku ñuala ocingonja imbo liaco lolohoka, pole, va sukilile oku ci linga loku kuama olonumbi via Suku. Ca litepa lasualali valua vokotembo yilo ceci okuti, alume vana vatiamẽlele kolohoka via va Isareli, ka va kuataile omoko yoku lipekela lakãi vamãle kuenda oku ponda omanu ocipango. Ovo va sukililevo oku sumbila ovina viosi viovimbo liaco kuenda ka va kuataile omoko yoku teta oviti viapako vi sangiwa vofeka yovanyãli vavo. d Pole, olohoka vikuavo ka via kuamẽle ovihandeleko viaco.​—⁠Esinumuĩlo 20:​10-15, 19, 20; 21:​10-13.

¹⁸ Ove hẽ o sumua eci o yeva okuti kolofeka vimue omãla va siata oku longisiwa oco va linge asualali? Ku va Isareli yosimbu akuenje vosi vana okuti ka va tẽlisile handi eci ci soka 20 kanyamo, ka va taviwile oku enda kusualali. (Atendelo 1:​2, 3) Ndaño muẽle alume, va enda loku taliwa ciwa nda va kuete usumba. Ulume una okuti ndopo a kuela, va enda loku u tala vokuenda kunyamo oco okuti, osimbu handi ka endele kupange waco u koka ohele, o kevelela toke eci ukãi waye a cita omõla. Omo liaco, Ocihandeleko ca lomboluile okuti, lonjila eyi, ulume wa kuela ndopo o pondola oku ‘sanjuisa’ ukãi waye a kuela.​—⁠Esinumuĩlo 20:​5, 6, 8; 24:⁠5.

19. Eliangiliyo lipi lia kongeliwile voku teyuila akãi, omãla, apata, ovimbumba kuenda olosiwe?

¹⁹ Ocihandeleko ca endavo loku teyuila akãi, oku sokiya ekuatiso lieciwa komãla kuenda kapata. Ocihandeleko caco ca kisikile olonjali oku longisa ciwa omãla vavo ovina viespiritu. (Esinumuĩlo 6:​6, 7) Ocihandeleko ca lunguilevo oku lipekela lomunu ukuepata, kuenje, omunu wosi wa linga ekandu liaco wa enda oku tualiwa kolofa. (Ovisila kocipama 18) Handi vali, ocihandeleko ca lunguilevo oku pekelisa, momo olonjanja vialua kua siata oku tepa apata okuti pokati kavo ka pa kala vali esumbilo. Vocihandeleko mua kala olonumbi viatiamẽla koku tata ovimbumba lolosiwe, kuenda kua handelekiwilevo okuti lomue wa kuatele omoko yoku va talisa ohali.​—⁠Etundilo 20:14; 22:​22-24.

20, 21. (a) Momo lie Ocihandeleko ca Mose ca enda loku ecelela va Isareli oku kuela oluvale? (b) Kueci catiamẽla koku litepa kuolohueli, momo lie Ocihandeleko ca litepela lonumbi Yesu eya oku tumbulula noke?

 ²⁰ Omo liaco, omanu vamue va pondola oku lipulisa ovo muẽle ndoco: ‘Momo lie Ocihandeleko ca ecelelele oku kuela oluvale?’ (Esinumuĩlo 21:​15-17) Tu sukila oku konomuisa ciwa ndomo ovihandeleko evi vieya oku situluiwa vokuenda kuotembo. Omunu wosi ka konomuisile ciwa Ocihandeleko ca Mose okuti ka kapiko vali ekalo liomanu vo koloneke vilo, ci tava okuti ka cu lomboloka ciwa. (Olosapo 18:13) Olonumbi Yehova a kapele vocumbo co Edene, vi lekisa okuti ulume lukãi va tokekisa olohuela, va sukilile oku amamako loku vi tata ciwa. (Efetikilo 2:​18, 20-24) Noke, Yehova weya oku eca Ocihandeleko ku va Isareli okuti kotembo yaco ocituwa coku kuela akãi valua ca kalako ale vokuenda kuovita vianyamo alua konyima. Yehova wa kũlĩhĩle ciwa okuti, omanu vaye “va huka muẽle ocili” kuenda ka va pokola ndaño muẽle kolonumbi vina via leluka viatiamẽla koku fendela oviteka. (Etundilo 32:⁠9) Omo liaco, Yehova ka yonguile okuti, kotembo yaco ku lingiwa apongoloko alua a tiamẽla konepa yolohuela. Ivaluka okuti, Yehova ka tumbikile ocihandeleko coku kuela oluvale. Lekuatiso Liocihandeleko ca Mose, eye wa tẽla oku pengulula ovina viosi ka via sungulukile kuenda oku yuvula elaviso.

²¹ Handi vali, Ocihandeleko ca Mose ca kuata olonumbi vikuavo via enda loku ecelela okuti ulume o kuata omoko yoku litepa ale oku nyãla ukãi waye. (Esinumuĩlo 24:​1-4) Yesu wa popia hati, Suku eye wa ecele ku va Yudea epuluvi liaco omo ‘liovitima viavo via tĩla.’ Pole, epuluvi liaco wa liecele ño vokuenda kuotembo yimue yitito. Omo liaco, Yesu weya oku tumbuluila olondonge viaye ocihandeleko catete ca Yehova catiamẽla kolohuela.​—⁠Mateo 19:⁠8.

22. Ndamupi Ocihandeleko ca Mose ca enda loku vetiya oku lekisa ocisola? Kuenda ku velie ovo va sukilile oku lekisa ocisola caco?

²² Ove hẽ wa kũlĩha ocihandeleko co kotembo yilo ci vetiya oku sombisa locisola? Ocihandeleko ca Mose ca enda loku vetiya ocisola kovina viosi. Velivulu Liesinumuĩlo ondaka “ocisola,” yi sangiwamo akũi avali kolonjanja. Ocihandeleko cavali ca Mose okuti oco ca velapo pokati ka viosi ca popia ndoco: “Sola . . . u  o lisungue love ndeci o lisola ove muẽle.” (Ovisila 19:18; Mateo 22:​37-40) Omanu va Suku va sukilile oku lekisa ocisola caco ku vakuavo va Isareli. Pole, va sukililevo oku lekisa ocisola komanu vana va tunda kolofeka vikuavo, momo kosimbu ovo va kalavo ovingendeleyi kofeka yimue. Va sukililevo handi oku lekisa ocisola kolohukũi lo komanu vana va tala ohali poku va ĩha ekuatiso liosi va sukilile. Va Isareli va kisikiwile oku tata ciwa ovinyama vina via enda loku va kuatisa kovopange avo.​—⁠Etundilo 23:6; Ovisila 19:​14, 33, 34; Esinumuĩlo 22:​4, 10; 24:​17, 18.

23. Usonehi Wosamo 119 wa vetiyiwa oku linga nye? Etu hẽ tu sukilavo oku linga nye?

²³ Ofeka yipi yikuavo ya sumũlũisiwile lolonumbi viaco evi? Ukualosamo wa soneha ndoco: ‘Ndi sole cimue ovihandeleko viove.’ Eye ka lekisile ocisola cimue okuti ka ci tundi kutima. Ocisola caye wa ci lekisa lovilinga poku pokola kocihandeleko ca [Suku] komuenyo waye wosi. Omo liaco, eye wamisako loku popia hati: “Ndukuaku vi sokolola ño-o eteke liosi.” (Osamo 119:​11, 97) Ocili okuti, ukualosamo wa enda oku sandiliya otembo yoku lilongisa ovihandeleko via Yehova una ukuakueca ovihandeleko. Osimbu eye a enda loku pokola kokuavio, co vetiya oku sola vali calua ovihandeleko viaco kuenda oku solavo calua Yehova Suku Ukuakueca ovihandeleko. Osimbu ove wamamako koku lilongisa ovihandeleko via Suku, oka pamisavo ukamba wove wocili la Yehova, momo eye Wavelapo Ukuakueca Ovihandeleko haeye Suku yesunga.