1-3. Na cava e okati ena noda qaravi Jiova ‘ena lomada taucoko’? Vakamacalataka.

EDA sega ni uasivi, eda na cala gona ena so na gauna. Ia eda kalougata ni o Jiova ena sega ni cudruvi keda “me vaka na noda ivalavala ca” ke da veivutuni, da qai yalomalumalumu ni torovi koya ena noda vakabauta na soro ni veivoli i Jisu. (Same 103:10) Me vaka ga a tukuna o Tevita vei Solomoni, ena vinakati meda ‘qaravi Jiova ena lomada taucoko’ me rawa ni vakadonuya noda sokalou e veisiga. (1 Vei. 28:9) Ia eda na cakava vakacava qori nida ivalavala ca?

² Ena yaga vakalevu na noda dikeva na ivakaraitaki i Tui Esa kei Tui Emasia. Erau tui e Juta, rau cakava tale ga na ka e donu ena mata i Jiova. Ia o Esa e cakava mai vu ni lomana taucoko. (2 Vei. 15:16, 17; 25:1, 2; Vkai. 17:3) Rau sega ni uasivi ruarua, rau cala tale ga. E sega ga ni gole tani mai na sala i Jiova o Esa, ni qarava na Kalou ‘ena lomana taucoko.’ (1 Vei. 28:9) O Emasia a sega ni qaravi Jiova mai vu ni lomana. Ni lesu mai na ravuti ira kai Itomi, e kauta lesu nodra kalou me sokaloutaka.​—2 Vei. 25:11-16.

 ³ Na noda qaravi Jiova ‘ena lomada taucoko’ e okati kina na kena vakatabakidua noda sokalou, me tawamudu tale ga. Ena iVolatabu, na vosa ‘lomada’ e vakaibalebaletaka na ivakarau ni lomana e dua. E okati kina na ka e galeleta, nona vakasama, na ka e taleitaka, nona rai, na ka e cakava, kei na nona isausau. Ni dua e qaravi Jiova mai vu ni lomana taucoko, ena sega ni veivakaisini nona veiqaravi. Ena sega ni cakava tu ga me rawa nona qaravi Jiova. Vakacava o keda? Macala ga nida sega ni uasivi, ia ke da gumatua ni qaravi Jiova qai sega ni veivakaisini, eda na qaravi koya mai vu ni lomada taucoko.​—2 Vei. 19:9.

4. Na cava eda na veivosakitaka?

⁴ Me rawa nida kila na ibalebale ni noda qaravi Jiova ena lomada taucoko, meda veivosakitaka mada na ivakaraitaki i Esa kei na so tale na tui e Juta era qarava na Kalou ena lomadra taucoko, me vakataki Josafati, Esekaia, kei Josaia. Eratou dau cala, ia e vakadonui ratou tiko ga o Jiova. E kila vakacava o Jiova ni ratou qaravi koya mai vu ni lomadratou? Eda na vakatotomuri ratou vakacava?

5. E yavala totolo vakacava o Esa?

⁵ O Esa e ikatolu ni tui i Juta ni sa tawase na tini na yavusa kei Isireli. E kauta laivi ena nona vanua na qaravi matakau, e cemuri ira tale ga na tagane saqamua ni valenisoro. E vakasivoi Meaka mada ga na buna mai na nona “itutu vakamarama, ni a cakava e dua na matakau velavela.” (1 Tui 15:11-13) E vakamasuti ira na kainona mera “vaqarai Jiova . . . mera muria [tale ga] na Lawa kei na ivakaro.” Io, e tutaka na sokalou dina o Esa.​—2 Vei. 14:4.

6. Na cava e cakava o Esa nira kabakoro na meca?

⁶ O Jiova e vakalougatataki Juta ni vakilai na vakacegu ena imatai ni tini na yabaki ni veiliutaki i Esa. E muri e gole o Sira na kai Iciopea kei na nona sotia era le duanamilioni na tagane kei na 300 na qiqinivalu mera valuti Juta. (2 Vei. 14:1, 6, 9, 10) Na cava e cakava o Esa? E nuitaki Jiova vakaoti. (Wilika 2 Veigauna 14:11.) E sauma o Jiova na nona masu e cabora ena yalomalumalumu, e vakavuna na nona qaqa ni vakarusai ira na mataivalu ni Iciopea. (2 Vei. 14:12, 13) So na gauna era sega ni yalodina vei Jiova na tui, ia e vakavuna mera qaqa ena vuku ni yacana. (1 Tui 20:13, 26-30) E nuitaki Jiova vakaoti o Esa, e sauma sara kina na Kalou nona masu. Ia e muri, e vakatulewa cala. Kena ivakaraitaki, e kere veivuke vei tui Siria, sega vei Jiova. (1 Tui 15:16-22) O Jiova e kila na loma i Esa, e raica ni ‘taucoko tiko ga na lomana vua ena nona bula taucoko.’ Eda na vakatotomuri Esa vakacava ena ka vinaka e cakava?​—1 Tui 15:14.

7, 8. O na vakatotomuri Esa vakacava ni qaravi Jiova?

⁷ Ena vinaka meda dikeva na lomada meda kila kina ke da qaravi Jiova ena lomada taucoko. Meda taroga, ‘Au dau saga meu vakamarautaki Jiova, meu tutaka na sokalou dina, meu taqomaki ira tale ga nona tamata mera kua ni vakacalai?’ A lesi ena “itutu vakamarama” o Meaka, ia vakasamataka mada na yaloqaqa a vinakati vei Esa me vakasivoi koya kina! De dua o na sega ni vakasamataka rawa e dua nikua me vakataki Meaka, ia o rawa ni vakatotomuria  na yaloqaqa i Esa. Kena ivakaraitaki, vakacava ke sega ni veivutunitaka nona ivalavala ca e dua na lewe ni nomu vuvale se itokani voleka qai vakasivoi. O na muduka totolo nomudrau veimaliwai? Ena gu na lomamu mo cakava qori?

⁸ Me vakataki Esa, mo vakaraitaka mada ga ni taucoko na lomamu, qori ni o nuitaki Jiova ni o sotava eso na ituvaki dredre o rairai sega ni taqea rawa. Era na rairai veivakalialiai se tusaqati iko nomu icaba e koronivuli ni o tutaka nomu vakabauta ni o iVakadinadina i Jiova. Se ra vakalialiai iko o ira na itokani vakacakacaka ni o cegu mo vakaitavi ena cakacaka vakayalo, se o sega ni dau cakacaka bogi. Ni o sotava qori, masuta na Kalou me vakataki Esa ga. Mo yaloqaqa ni nuitaki Jiova, mo dei ni cakava tiko ga na ka e dodonu. Nanuma o Jiova e vakaukauataki Esa qai vukei koya, ena cakava tale ga vei iko.

9. Eda na vakaraitaka vakacava ni vu dina mai lomada noda vunau?

⁹ Eda sega ni dau nanumi keda ga na dauveiqaravi ni Kalou. E dauveiuqeti o Esa ena sokalou dina. Eda na vukei ira tale ga eso tale mera “vaqarai Jiova.” E marau sara ga o Jiova ni raica noda tukuni koya vei ira na lewenivanua nida lomani koya dina, nida kauaitaka tale ga mera bula tawamudu!

10, 11. O na muria vakacava na ivakaraitaki i Josafati?

¹⁰ O Josafati e “muria tiko ga na ivalavala i tamana o Esa.” (2 Vei. 20:31, 32) Ena sala cava? Me vakataki tamana, e vakamasuti ira na lewenivanua o Josafati mera vaqarai Jiova. Qori ena nona vakarautaka e dua na porokaramu ni veivakavulici e vakayagataki kina na “ivola ni Lawa i Jiova.” (2 Vei. 17:7-10) E gole mada ga ena veiulunivanua e Ifereimi ena vualiku ni matanitu o Isireli me rawa ni “vakalesui ira vei Jiova.” (2 Vei. 19:4) Macala e ke ni o Josafati e dua vei ira na tui e “vaqarai Jiova ena lomana taucoko.”​—2 Vei. 22:9.

¹¹ Eda rawa tale ga ni vakaitavi ena porokaramu ni veivakavulici e vakayacora tiko nikua o Jiova. Vakacava e nomu isausau e veivula mo veivakavulici ena Vosa ni Kalou, mo uqeta kina na lomadra eso mera qaravi koya? Ni o vakuai iko, salavata kei na veivakalougatataki ni Kalou, o rawa ni tauyavutaka e dua na vuli iVolatabu. Vakacava o dau masulaka qori? O rawa ni vakuai iko ena nomu gauna galala mo rawata kina qori? Nanuma ni a gole o Josafati ena nodra vanua na Ifereimi me vukei ira mera lesu ina sokalou dina, eda rawa tale ga ni vakaliuliu meda vukei ira na malumalumu tu vakayalo. Kena ikuri, era tuvanaka na qase ni ivavakoso mera veisiko ra qai vukei ira na vakasivoi era tu ena nodra yalava era sa biuta nodra itovo ca.

12, 13. (a) Na cava e cakava o Josafati ni sotava na ituvaki dredre? (b) Cava meda vakatotomuri Josafati kina nida tukuna na noda malumalumu?

¹² Me vakataki Esa na tamana, e qaravi Jiova tiko ga o Josafati nira veivakarerei na meca. (Wilika 2 Veigauna 20:2-4.) E rere o Josafati, ia e “nakita me vaqarai Jiova.” E masuti Jiova qai yalomalumalumu ni tusanaka nira sega ni kila na ka mera cakava, qai “sega na [nodra] kaukaua e matadra na ilala levu qo.” E nuitaki Jiova vakaoti ena nona kaya: “Keimami rai ga yani vei kemuni.”​—2 Vei. 20:12.

 ¹³ Me vakataki Josafati, eso na gauna eda na sega ni kila na ka meda cakava, se da rere. (2 Kor. 4:8, 9) Me nanumi tale ga ni a vakatusa e matanalevu ena nona masu o Josafati nona lomaleqa vaka kina o ira na lewenivanua. (2 Vei. 20:5) Mera vakatotomuri Josafati o ira na liutaka na bula vakayalo ni vuvale, mera qara na veidusimaki i Jiova, mera kerea tale ga nona veivuke mera vosota kina na ituvaki dredre. Mera kua ni maduataka ke ra rogoca na lewe ni nodra vuvale nodra kere veivuke. Era na kila na lewenivuvale nira nuitaki Jiova na ulunivuvale. A vukei Josafati na Kalou, ena vukei kemuni tale ga.

14, 15. E vakaraitaka vakacava o Esekaia nona nuitaki Jiova vakatabakidua?

¹⁴ Ni vakatauvatani kei Josafati, a vinakati vei Esekaia me valuta na nona veivakamuai cala o tamana e dau qaravi matakau me rawa ni “kabiti Jiova tiko ga.” E “kauta tani na vanua cecere, e vorolaka na vatu ni sokalou, e tatalaka na duru ni sokalou. E vurumemeataka tale ga na gata kopa a cakava o Mosese,” sa vakayagataki tu ena sokalou matakau. E yalodina tu ga vua na Kalou, “e muria tiko ga na ivakaro e vakaroti Mosese kina o Jiova.”​—2 Tui 18:1-6.

¹⁵ A matanitu qaqa ena gauna ya o Asiria, a sikabotei Juta qai veivakarerei ni na vakarusai Jerusalemi. E nuitaki Jiova ga vakatabakidua o Esekaia. E vakalialiai Jiova o Tui Senakaripi e Asiria, e vakarerei Esekaia me soro. Ia e laurai ena masu i Esekaia ni nuitaka vakaoti na kaukaua ni Kalou me veivakabulai. (Wilika Aisea 37:15-20.) E sauma na Kalou na nona masu ni tala e dua na agilosi me vakamatei ira na 185,000 na kai Asiria.​—Aisea 37:36, 37.

16, 17. O na vakatotomuri Esekaia vakacava ena nomu qaravi Jiova?

¹⁶ E muri e qai tauvimate o Esekaia, e voleka sara ni mate. E kerei Jiova me nanuma na nona yalodina vua. (Wilika 2 Tui 20:1-3.) Eda kila mai na ka e tukuni ena iVolatabu ni qo e sega ni gauna me namaki kina na veivakabulai vakacakamana ni Kalou se me vakabalavutaki noda bula. Ia me vakataki Esekaia, eda rawa ni masuti Jiova nida kaya: “Ena lomaqu taucoko, au dau lako voli e matamuni ena yalodina.” Vakacava o vakabauta ni rawa vei Jiova me vakacegui keda ena noda idavodavo ni tauvimate?​—Same 41:3.

¹⁷ Nida vakasamataka vakatitobu na ivakaraitaki i Esekaia, eda na rairai kila kina eso na ka e vakaleqa tiko noda qaravi Jiova se vakalatilati ena sokalou dina. Macala ga nida na sega ni via vakataki ira na tamata ni vuravura nira vakayagataka na sala ni veitaratara ena Internet mera vakacerecerea kina eso me vaka nira kalou. De dua eso na lotu vaKarisito e yaga vei ira na iyaya vovou qori mera veitaratara kina kei ira na vuvale se itokani voleka. Ia e levu e vuravura sa rui sivia tale nodra vakayagataka nira vakamuri ira kina na tagane kei na yalewa era sega ni bau veikilai. Era vakayagataka tale ga e levu na gauna mera sarava na kedra itaba se wilika kina na kedra itukutuku. E vakarerevaki ni rawa nida bobula tu ena ka e sega na betena. E rawa mada ga ni dokadokataka e dua na lotu vaKarisito na levu ni tamata e taleitaka na ka e biuta ena Internet, se rawa sara ni cudru ke ra sega  ni muri koya e levu. Vakacava ke bula tiko na yapositolo o Paula se o Akuila kei Pirisila, o nanuma ni ratou na ogaoga ena veisiga ena biu itaba ena Internet se me ratou vakamuri ira tiko na sega ni vakabauta? E tukuni ena iVolatabu ni o Paula e “ogaoga ena nona vunautaka na vosa.” O rau tale ga o Pirisila kei Akuila e rau vakayagataka nodrau gauna me ‘rau vakamacalataka vakadodonu na sala ni Kalou.’ (Caka. 18:4, 5, 26) Meda dui taroga, ‘Au dau qarauna meu kua ni sokaloutaka na tamata? Au dau vakaoti gauna ena ka e sega na betena?’​—Wilika Efeso 5:15, 16.

18, 19. Na sala cava oni na via vakatotomuri Josaia kina?

¹⁸ O Tui Josaia e makubui Esekaia vakarua. E muria tale ga na ivakaro i Jiova ena “lomana taucoko.” (2 Vei. 34:31) Ni se gonelailai o Josaia, “e tekivu qara na Kalou i Tevita.” Ni sa yabaki 20, e tekivu vakasavasavataki Juta kei Jerusalemi. (Wilika 2 Veigauna 34:1-3.) Ni vakatauvatani kei ira na levu na tui e Juta, e gumatua o Josaia ni cakava na ka e vinaka vua na Kalou. Ena gauna e kunei kina qai wiliki na ilavelave taumada ni Lawa a soli vei Mosese, e liaca o Josaia ni dodonu me gumatua ni cakava na loma ni Kalou. E uqeti ira na lewenivanua mera qaravi Jiova. Na cava e yaco kina? Era “sega ni vakanadakui Jiova” ena nona veiliutaki o Josaia.​—2 Vei. 34:27, 33.

¹⁹ Me vakataki Josaia, mera qarai Jiova na itabagone nira se lalai. A rairai vakavulici Josaia me baleta na veivosoti i Jiova o Tui Manasa ni oti nona veivutuni. Ra itabagone, moni veimaliwai voleka kei ira na uabula ena nomuni vuvale era yalodina kei ira ena ivavakoso, moni vulica na sala e tokoni ira kina o Jiova. Moni nanuma ni a uqeta na lomai Josaia na wiliki ni iVolatabu, e cakava sara kina na ka e dodonu. Na nomuni wilika na Vosa ni Kalou ena uqeti kemuni moni cakava na ka oni na marau kina vakalevu, oni na veitokani voleka kina kei na Kalou, ena uqeti kemuni tale ga moni vukei ira na so tale mera vaqarai koya. (Wilika 2 Veigauna 34:18, 19.) Na nomuni vulica na iVolatabu ena vukei kemuni ena sala moni vakavinakataka kina nomuni veiqaravi vua na Kalou. Ke oni cakava qori, moni muria sara me vakataki Josaia.

20, 21. (a) Na cava eratou tautauvata kina na va na tui eda veivosakitaka mai? (b) Na cava eda na vulica ena ulutaga tarava?

²⁰ Vakacava o sa qai raica na yaga ni noda dikeva na nodratou ivakaraitaki na va na tui e Juta, eratou qaravi Jiova ena lomadratou taucoko? Eratou gumatua ni cakava na loma ni Kalou, e gu tale ga na lomadratou me ratou vakayacora sara. Eratou cakava tiko ga na loma ni Kalou, nira veivakarerei mada ga na meca. Koya e bibi sara, e donu na inaki ni nodratou qaravi Jiova.

²¹ Ena ulutaga e tarava, eda na vulica ni ratou sikalutu tale ga na va na tui qori. Ia ni dikeva na lomadratou na Kalou, e raica ni ratou sokalou vua ena lomadratou taucoko. Eda sega tale ga ni uasivi. Ia ni dikeva na lomada o Jiova, vakacava e raica nida qaravi koya tiko mai vu ni lomada? Meda veivosakitaka mada qori ena ulutaga e tarava.