MAKINA nay gigamit karon sa mga pabrika—ilabina sa trabaho nga balikbalik. Apan kanus-a nagsugod ang paggamit ug mga makina nga awtomatikong moandar? Pipila lang ba ka siglo kanhi dihang nagsugod ang Europe paggamit ug makina diha sa mga pabrika? Makurat ka sa pagkahibalo nga ang awtomatikong mga makina dugay na kaayong naimbento.

Sa unang bahin sa panahong nanghawod ang Islam sa siyensiya, gikan sa ika-8 ngadto sa mga ika-13ng siglo C.E., gihubad sa mga eskolar sa Middle East ang mga basahon sa siyensiya ug pilosopiya ngadto sa pinulongang Arabic nga nakapreserbar sa mga sinulat sa iladong mga Grego sama kang Archimedes, Aristotle, Ctesibius, Hero sa Alexandria, ug Philo sa Byzantium. * Sanglit nakabaton niini ug sa uban pang basahon sa siyensiya, ang Imperyo sa Islam—nga mikatap ngadto sa Spain, North Africa, Middle East, ug Afghanistan—nakaimbentog mga makina nga awtomatikong moandar.

Ang historyano sa teknolohiya nga si Donald Hill nag-ingon nga kining mga makinaha “makapadayon sa pag-andar sulod sa daghang oras, adlaw, o mas dugay pa bisag walay operitor.” Ngano? Ang mga inhenyero nakaimbentog episyenteng mga mekanismo nga awtomatikong magpaandar sa makina. Ang makina gipaandar sa agos sa tubig gikan sa tangke nga nahimutang sa taas-taas nga dapit. Kini dunay switch nga awtomatikong mobukas ug mosira sa balbula o mopatipas sa direksiyon sa agos sa tubig. Ang makina duna poy feedback system, maingon man nianang gitawag ni Hill ug “unang fail-safe nga mga mekanismo.” Tagda ang pipila ka pananglitan.

Ang tulo ka Banu Musa—Arabic sa “mga anak nga lalaki ni Musa”—nagkinabuhi sa Baghdad niadtong ikasiyam nga siglo. Sila nakabenepisyo sa mga sinulat sa Gregong mga imbentor nga nag-una kanila—si Philo ug Hero, maingon man mga inhenyerong Insek, Indian, ug Persian—sa paggamag kapin sa 100 ka instrumento ug makina. Sumala pa sa magsusulat sa siyensiya nga si Ehsan Masood, lakip niini mao ang water fountain diin mag-usab-usab ang pagsidlit-sidlit sa tubig, mga orasan nga dunay mga tawo-tawong molihok, ug mga sudlanan nga awtomatikong moipis ug ilimnon ug mapuno pag-usab pinaagig kombinasyon sa mga palutaw, balbula, ug mga pangsuyop. Sumala sa historyano sa siyensiya nga si Jim Al-Khalili, ang mga anak ni Musa naggama usab ug simpleng robot nga samag tawo ang gidak-on—usa ka “babayeng tig-ipis ug tsa,” ug usa ka tigtugtog ug alpa, “lagmit unang mga makina nga dunay mekanismo nga awtomatikong moandar.”

Ang mekanismo niini susamag mekanismo sa mga makina karon. Kining karaang mga makina “naggamit ug presyur sa tubig imbes elektroniko, apan ang sistema sa pag-obra niini parehas ra,” nag-ingon si Ehsan Masood.

Niadtong 1206, natapos pagsulat ni Ibn al-Razzaz al-Jazari ang iyang basahon nga gihubad ug Compendium on the Theory and Practice of the Mechanical Arts. Kini gitawag ug “usa ka pagtuon sa sistematikong pagdisenyog makina.” Ang ubang teknolohiya ni al-Jazari mas abante pa kay sa mga sinulat sa mga anak ni Musa, ug ang iyang mga paghubit ug dayagram detalyado kaayo nga puwede kining magama sa mga inhenyero karon.

Gidayagram sa basahon ni al-Jazari ang mga mekanismo nga magpasaka sa tubig, orasan nga gipaandar ug tubig, candle clock, water dispenser, kagamitan sa musika, ug bomba sa tubig nga gipaandar ug waterwheel nga magpaatras-abante sa piston sa pagbombag tubig. Giila sa mga historyano si al-Jazari nga maoy nagdisenyo sa mga bomba sa tubig tulo ka siglo una pa mitungha kini nga disenyo sa Europe.

Si al-Jazari naghimog makalingaw nga orasan. Ang shopping mall sa Dubai naghimog orasan nga ang disenyo sinuon sa drowing nga gipakita dinhi. Ang mekanismo sa orasan maoy panaksan nga binuslotan sa lubot nga naglutaw sa pondong tubig sulod sa tiyan sa elepante. Ang panaksan mapunog tubig sa 30 minutos ug dayon motidlom nga makapabutad sa mga pisi ug makapagawas sa mga bola gikan sa “kastilyo” nga anaa sa bukobuko sa elepante. Dihang matapos ang 30 minutos nga siklo, ang panaksan awtomatikong molutaw, ug magsugod pag-usab ang proseso. Tungod niining elephant clock ug ubang awtomatikong makina nga giimbento ni al-Jazari, siya gihatagan ug titulong “tagmugna sa mga makina nga awtomatikong moandar.”

Ang sugilanon sa pagkamaimbentohon sa tawo talagsaon gayod! Gawas nga makaiikag kini nga estorya sa kasaysayan, kini makatabang pa gyod kanato sa paghupot ug hustong tinamdan. Sa atong panahon diin gipasigarbo sa daghan ang modernong teknolohiya, kita mapahinumdoman nga kita utangan sa hawod ug maimbentohong mga tawo sa karaang panahon.