Quetzal—Ang Magilakong Langgam

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA COSTA RICA

ANG Costa Rica nag-okupar ug menos pa sa 0.03 porsiyento sa nawong sa yuta, apan kini puy-anan sa 875 ka rehistradong espisye sa kalanggaman. Sumala sa usa ka basahon, kana labaw sa gidaghanong hikaplagan sa Canada ug Tinipong Bansa nga iponon. Busa, dili katingalahang ang Costa Rica nahimong pangunang dapit-ginaadtoan sa mga mahiligon nga motan-awg langgam. Tugoti nga ipaambit namo kaninyo ang among panaw aron motan-aw sa usa niining mga langgama, ang magilakong quetzal.

Sa sinugdan sa katuigang 1500, ang Katsilang konkistador nga si Hernán Cortés miabot sa Mexico. Didto, ingong gasa gikan sa mga Aztec, nadawat niya ang usa ka purong sa ulo nga ginama sa mga balhibo sa quetzal. Ang harianong mga Aztec lamang ang may pribilehiyo sa pagsul-ob nianang gimahal kaayong mga dayandayan. Ang jade-nga-pagkaberdeng mga balhibo sa quetzal tingali giisip pang mahal kay sa bulawan.

Karong adlawa ang puy-anan niining langgama nga talagsaon ang katahom mokobre sa luag kaayong teritoryo gikan sa Mexico abot sa Panama. Ang quetzal makaplagan sa bagang kalasangan diha sa mga altitud nga tali sa 1,200 ug 3,000 ka metros. Ang mga panganod sa kalasangan maoy resulta sa daling pagbugnaw sa magpataas nga init nga hangin. Ang sangpotanan  mao ang tibuok-tuig nga may labong nga mga tanom sa berdeng mga kolor ug nagbuntaog nga kakahoyan nga moabot ug 30 metros o labaw pa ngadto sa kapanganoran.

Mga 200 ka kilometros amihanan sa San José mao ang Santa Elena Forest Reserve​—usa ka maayong dapit aron matan-aw ang quetzal diha sa kinaiyanhong palibot niini. Sa tabang sa usa ka giya, misugod kami sa pagpangita sa magilakong quetzal. Tungod sa samag-jade nga kolor niini, ang langgam lisod hikit-an, kay kini mosagol man sa kadahonan sa lasang. Ang among giya misugod pagsundog sa luming, mananoy nga panawag. Ang tingog maoy susama sa nguyngoy sa itoy. Gani, sa pagkadungog sa balos nga tubag sa quetzal, usa ka babaye sa among grupo naghunahuna gayod nga may irong nasalaag sa lasang!

Sa taudtaod, mga 15 ka metros sa taas, usa ka laki ang maulawong migimaw diha sa sanga aron mag-usisa. Pinaagi sa largabista ang sanag nga kolor niini mipatim-awng mas madanihon kay sa among gihunahuna. Ang dughan niini maoy dugom nga pula, nga katugbang sa samag-jade nga dagang niini. Nakadugang sa talagsaong katahom mao ang puting dagang sa ikog niini, nga katugbang sa duha ka magilawong berdeng mga dagang. Nga nailhan ingong mga banderola, kini sila may gitas-ong 60 ka sentimetros. Ang pagtan-aw sa quetzal nga nagbatog sa taas diha sa usa ka sanga uban sa tag-as niining mga banderola nga naglubaylubay tungod sa huyohoy maoy hulagway sa malinawong katahom.

Ang pagkakitag quetzal maoy usa ka talagsaong kasinatian. Gani, ang among giya miingon nga kasagarang gikinahanglan ang dili lang usa ka panaw paingon sa lasang aron makakita sa usa niana. Ang labing maayong panahon sa pagtan-aw sa mga quetzal maoy panahon sa ilang pagpanalag, nga modagan gikan sa Marso hangtod sa Hunyo. Sulod niining panahona sila mahimong adunay duha ka salag nga ang matag usa adunay duha ka itlog.

Sa pagbalik ngadto sa opisina sa reserbasyon, nakadungog kami ug laing quetzal. Sa kamadanihon naglupad ug ang berdeng mga banderola sa luyo niini, kini mitugdong sa usa ka sanga nga walay lima ka metros gikan sa dapit diin kami naglingkod! Ang giya nagpahibalo kanamo nga ang usa ka kuyabog nawala sa iyang salag. Ang amahan nagbalhinbalhin sa kakahoyan sa pagpangita sa anak niini. Among nasayrang mga 25 porsiyento lamang sa mga itlog ang makadangat sa pagkahamtong. Ang uban matukob sa mga manunukob sama sa mga squirrel, mga emerald toucanet, brawon nga mga jay, mga weasel, ug mga tayra. Ang laing suliran sa pagpadayong buhi sa mga quetzal naglangkit sa puwesto sa ilang mga salag, nga maoy sama sa mga lungag sa woodpecker nga himoon sa mga quetzal diha sa tali sa 3 ug 20 ka metros ibabaw sa yuta sa karaang nagkadunot nga mga lawas sa kahoy. Inigbunok sa ulan, ang mga lungag mapunog tubig o mahugno.

Nasayran usab namo nga ang paboritong pagkaon sa quetzal mao ang ihalas nga abokado. Kini mobatog sa usa ka sanga nga mangitag abokado nga nagbitay sa sanga sa usa ka kahoy sa duol. Unya, pinaagi sa pagkapakapa, kini motumong sa puntirya niini, mosakmit sa bunga pinaagi sa iyang baba, ug mobalik sa iyang gibatogan. Tunlon niini ang tibuok nga bunga ug mga 20 ngadto 30 minutos sa ulahi iluwa ang dakong liso sa abokado.

Sa ilang pagpangitag ihalas nga mga abokado, ang mga quetzal molalin ngadto sa nagkalainlaing mga bakilid sa Continental Divide. Pananglitan, gikan sa Hulyo hangtod Septiyembre, sila mopuyo sa bakilid dapit sa Pasipiko. Unya sa Oktubre sila mobalhin ngadto sa Caribbean nga kiliran aron maningaon sa bag-ong mga bunga sa abokado.

Samtang kami nagtabok sa nagbitayng taytayan mga 30 ka metros ibabaw sa pinakasalog sa lasang, usa ka quetzal milupad nga duol kaayo kanamo! Mipatim-awng ang maong langgam naggukod sa pagkaon niini sa dihang kami mitabok sa giagian niini. Ang baye nagbatog lamang ibabaw kanamo, nga mitan-aw nga daw nangasaba tungod sa pagtugaw kanila.

Gisuginlan usab kami nga ang laing prutas nga gusto nila mao ang blackberry, nga motubo sa katunokan. Inigsakdop sa mga quetzal aron sakmiton ang bunga, usahay ang ilang mga banderola masangit sa mga tunok ug matangtangan niana. Hinunoa, sa kadugayan ang mga dagang mobalik pagtubo.

Niining paagiha ang langgam nagkinabuhi sumala sa iyang ngalan. Ang “quetzal” maoy kinuha gikan sa Aztec nga pulong “quetzalli,” nga nagkahulogang “bililhon” o “matahom.” Ikasubo, ang katahom niini nahimong usa ka hulga sa pagpadayong buhi sa quetzal. Gani, ang quetzal natala ingong usa ka espisye nga nameligrong mapuo. Sila gipangayam alang sa ilang mga panit, nga gipamaligya ingong mga handomanan. Ang pipila sa mga langgam gidakop nga buhi aron ibaligya ingong mga binuhi. Bisan pa niana, sumala sa among giya, ang quetzal karon nagpahimulos sa legal nga panalipod gikan sa maong pagpangayam.

Ang lain pang hulga sa pagpadayong buhi niini mao ang pagpuril sa lasang, nga mosangpot sa pagkawala sa puy-anan. Alang sa panalipod sa maong magilakong langgam ug sa ubang mga kahayopan sa lasang, mga 27 porsiyento sa Costa Rica gigahin ingong mga reserbasyon.

Ang among panaw aron motan-aw sa quetzal tinuod nga magantihon. Tinuod, makakita ka sa purong sa ulo nga binuhat sa mga balhibo sa quetzal nga gihatag kang Hernán Cortés diha sa British Museum sa London. Apan ang mga balhibo sa quetzal labi pang makaiikag kon makita diha sa usa ka buhing langgam diha sa lasang! Kasamtangan, maayo na lang, ang ihalas nga mga quetzal nagpadayon sa pagpahimulos sa kagawasan ug kasegurohan diha sa bagang kalasangan sa Sentral Amerika.