Fhethu he Vhurabeli ha Ngoho na ha Vhuhedeni ha vha hu tshi Lwisana

MASHUBI a Efeso ḽa kale, a re phendelashango ya vhukovhela ha Turkey, ndi fhethu he vhagudi vha zwo fukulwaho mavuni vha vha vha tshi ita hone nga maanḓa ṱhoḓisiso miṅwahani i fhiraho maḓana. Zwifhaṱo zwinzhi zwo fhaṱululwa, nahone zwithu zwinzhi zwe zwa waniwa zwo gudwa na u ṱalutshedzwa nga vhorasaintsi. Nga ṅwambo wa zwenezwo, Efeso ndi huṅwe ha fhethu hu kungaho vhukuma vhaendelashango ngei Turkey.

Ndi zwifhio zwe zwa waniwa nga ha Efeso? Wonoyo muḓi u kungaho u nga ṱaluswa hani ṋamusi? U dalela mashubi a Efeso na Muziamu wa Vienna, Austria, zwi ḓo ri thusa u pfesesa nḓila ye vhurabeli ha ngoho na ha vhuhedeni ha vha hu tshi lwisana ngayo ngei Efeso. Kha ri thome nga u ṱhogomela zwiṅwe zwe zwa itea Efeso.

Fhethu he ha vha hu tshi Funiwa nga Maanḓa

Ho vha hu na khakhathi na u pfuluwa ngei Eurasia tshifhingani tsha ḓana ḽa vhu-11 miṅwaha B.C.E. Nga zwenezwo Vhagerika vha lonia vha thoma u pfulutshela kha phendelashango ya vhukovhela ha Asia Minor. Vhe vha pfulutshela henefho vho ṱangana na vhathu vhe vha vha vha tshi ḓivhelwa u rabela mudzimukadzi, mudzimu we nga murahu a ḓivhiwa sa Diana wa Vhaefesa.

Vhukatini ha ḓana ḽa vhusumbe ḽa miṅwaha B.C.E., Vhasimneria vho ḓa vha tshi bva devhula ha Lwanzhe Lutswu u itela u tshinyadza Asia Minor. Nga murahu, hu ṱoḓaho u vha nga 550 B.C.E., Khosi Croesus o mbo ḓi vha muvhusi wa maanḓa, we a vha a tshi ḓivhelwa u vha hawe na lupfumo lunzhi. Musi Muvhuso wa Peresia u tshi u engedzea, Khosi Korese o kunda miḓi ya lonia, u katela na Efeso.

Nga 334 B.C.E., Alexander wa Makedonia o thoma fulo ḽawe ḽa u lwa na Peresia, nahone nga zwenezwo a mbo ḓi vha muvhusi muswa wa Efeso. Nga murahu ha u fa ha Alexander zwi songo lavhelelwa nga 323 B.C.E., vhalangammbi vhawe vho mbo ḓi lwela u vhusa shango ḽa Efeso. Nga 133 B.C.E., Attalus wa Vhuraru, khosi ye ya vha i si na ṅwana ya Peregamo, yo mbo ḓi sia Efeso u zwanḓani zwa Vharoma, na u ita uri u vhe tshipiḓa tsha vunḓu ḽa Roma ḽa Asia.

Vhurabeli ha Ngoho vhu Lwisana na ha Vhuhedeni

Musi muapostola Paulo a tshi swika Efeso mafheloni a lwendo lwawe lwa vhuvhili lwa vhurumiwa nga ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E., o wana muḓi wa vhadzulapo vha ṱoḓaho u vha 300 000. (Mishumo 18:19-21) Tshifhingani tsha lwendo lwawe lwa vhuraru lwa vhurumiwa, Paulo o vhuyelela Efeso nahone  a amba nga tshivhindi tshikoloni malugana na Muvhuso wa Mudzimu. Naho zwo ralo, nga murahu ha miṅwedzi miraru, u pikisa ha Vhayuda ha tou hulela, nahone Paulo a phetha nga u yo ṋekedza nyambo dzawe ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe holoni ya tshikolo ya Tirano. (Mishumo 19:1, 8, 9) Mushumo wawe wa u huwelela wo fhedza miṅwaha mivhili, he a vha tshi ita mishumo mihulwane ya maanḓa, i fanaho na ya u fhodza nga lwa vhuṱolo na u pandela mimuya mivhi. (Mishumo 19:10-17) Ndi ngazwo zwi sa mangadzi musi vhathu vhanzhi vho vha vhatendi! Ee, ipfi ḽa Yehova ḽo phaḓalala, lwe vhathu vhanzhi vhe vha vha vha tshi ita zwa madambi vha fhisa bugu dzavho dze dza vha dzi dza mutengo wa nṱha.—Mishumo 19:19, 20.

U bvelela ha u huwelela ha Paulo a ho ngo sudzulusela vhathu vhanzhi u litsha u rabela mudzimukadzi Diana fhedzi, fhedzi wo dovha wa sinyusa vhe vha vha vha tshi tikedza vhurabeli ha vhuhedeni. U ita zwitungulo zwa Diana nga tsimbi-tseṱha, ḽo vha ḽi bindu ḽihulu. Musi bindu ḽavho ḽi tshi vho wa, muṅwe munna we a vha a tshi pfi Demetrio a ṱuṱuwedza vhadzia u fula tsimbi-tseṱha uri vha vuse khakhathi.—Mishumo 19:23-32.

Yeneyo khakhathi yo ita uri mafheleloni gogo ḽi zhambe lwa awara mbili ḽi tshi ri: “Diana wa vha-Efeso ndi muhulu!” (Mishumo 19:34) Musi vho no litsha u zhamba, Paulo a dovha a ṱuṱuwedza vhatendi ngae nahone nga zwenezwo a bvela phanḓa na lwendo lwawe. (Mishumo 20:1) Naho zwo ralo, u ya hawe Makedonia, a ho ngo thivhela u fhela ha vhurereli ha Diana.

Thembele ya Diana I a Wa

Vhurereli ha Diana ho vha ho khwaṱha vhukuma ngei Efeso. Nga phanḓa ha Khosi Croesus, mudzimukadzi Cybele o vha e muthu muhulwane wa kha vhurereli henefho fhethu. Nga u amba uri Cybele o vha e na vhushaka na midzimu ya Vhagerika, Croesus o vha a tshi khou fulufhela u thoma vhurereli vhu ṱanganedzwaho nga Vhagerika na vhane vha si vhe Vhagerika. Musi a tshi u tikedza vhukatini ha ḓana na vhurathi ḽa miṅwaha B.C.E., mushumo wo thoma kha thembele ya Diana, we a tevhela Cybele.

Yeneyo thembele yo vha i tshiitea tshi swayeaho kha vhufhaṱi ha Vhagerika. Ho vha hu sa athu vhuya ha vha na phuphu khulwane dza matombo a penyaho nga u ralo dze dza shumiswa u fhaṱa dza mufuda na vhuhulwane honoho. Yeneyo thembele yo fhiswa nga mulilo nga 356 B.C.E. Thembele yavhuḓi i linganaho na yeneyo ye ya fhaṱululwa yo vha i tshisima tsha ndeme tsha u thola na u kunga vhaendelahukhethwa. Nga u fhaṱiwa kha vhuphara vhu ṱoḓaho u vha mithara dza 73 na kha vhulapfu ha mithara dza 127, yeneyo thembele ye ya fhaṱululwa yo vha i na vhuphara vhu ṱoḓaho u vha 50 na vhulapfu ha mithara dza 105. Yo vha i tshi dzhiiwa sa iṅwe ya khulwanesa dza sumbe shangoni. Naho zwo ralo, ho vha hu si muthu muṅwe na muṅwe we a vha a tshi i takalela. Muḓivhi wa pfunzo dza maṱali Heracleitus wa Efeso o fanyisa nḓila i re swiswini i yaho kha aletare ya yeneyo thembele na u swifhala ha vhuvhi, nahone a dzhia u ḓifara ha vhathu vhane vha vha thembeleni hu huvhi u fhira ha zwipuka. Naho zwo ralo, kha vhanzhi, zwo vha zwi tshi vhonala u nga thembele ya Diana ngei Efeso i nga si ḓo vhuya ya vha ya vhuimo ha fhasi. Ḓivhazwakale yo zwi sumbedza nga iṅwe nḓila. Bugu ine ya pfi Ephesos—Der neue Führer (Ephesus—The New Guide) i ri: “Nga ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha C.E., vhurabeli ha Diana na miṅwe midzimu ya thembeleni yo mbo ḓi fhelelwa nga ndeme.”

 Nga ḓana ḽa vhuraru ḽa miṅwaha C.E., ho vha na mudzinginyo muhulwane ngei Efeso. Zwiṅwe hafhu, lupfumo lwe lwa vha lu thembeleni ya Diana lwa dzhiiwa nga vhaalavhi vha Dzheremane vhe vha vha vha tshi khou bva vhe Lwanzheni Lutswu, vhe nga murahu vha fhisa thembele. Bugu ye ya buliwa afho nṱha i ri: “Nge a kundwa na u kundelwa u tsireledza nnḓu yawe, Diana o vha a tshi nga dzhiiwa hani sa mutsireledzi wa musadzi wa muḓi lwa tshifhinga tshilapfu?”—Psalme ya 135:15-18.

Mafheleloni, u ya magumoni a ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha C.E., Muvhusi wa u Thoma Theodosius o rwela ṱari “Vhukriste” sa vhurereli ha Shango. Nga u ṱavhanya thembele i huliswaho ya Diana ye ya vha yo fhaṱiwa nga matombo ya mbo ḓi vha fhethu hune ha waniwa zwishumiswa zwa u fhaṱa. Vhurabeli ha Diana vhu si tsha vha na vhuimo ha nṱha. Muṅwe muthu we a zwi vhona a songo buliwaho dzina o amba malugana na u khoḓa nga vhuṱali thembele sa tshimangadzo tsha shango ḽa kale a ri: “Zwino i tou vha shubi.”

Vhurabeli ha Diana ho Dzhielwa Vhudzulo nga ha “Mme a Mudzimu”

Paulo o sevha vhahulwane vha tshivhidzo tsha Efeso uri nga murahu ha u ṱuwa hawe hu ḓo vha na “phele mmbi” na uri kha vhone hu ḓo vha na vhanna vhane ḓo “amba pfunzo i sili.” (Mishumo 20:17, 29, 30) Zwenezwo ndi zwe zwa bvelela. Zwiitea zwo sumbedza uri vhurabeli ha mazwifhi ho phaḓalala ngei Efeso nga ṅwambo wa Vhukriste ha vhugunei.

Nga 431 C.E., Efeso ḽo vha ḽi fhethu ha vhuraru ha khoro ya vhuthihi ha kereke, he ha vha hu tshi haseledzwa nga ha mafhungo a zwine Kristo a vha zwone. Ephesos—Der neue Führer i ri: “Gundo ḽa Alexandrians, we a amba uri Kristo o vha e wa ṱaḓulu, . . . o vha tshi khou amba ngoho.” Mvelelo dzo vha dzi khulwane. “Ndi henefho Efeso he ha swikelelwa phetho ya uri Maria o huliswa u bva kha u vha mubeba-Kristo a vha mubeba-Mudzimu, a zwo ngo vha mutheo fhedzi wa vhurereli ha Maria, fhedzi wo dovha wa bveledza u fhandekana huhulwane ha u thoma nga ngomu kerekeni. . . . Yeneyo khaseledzo yo bvela phanḓa u vhuya u swika zwino.”

Nga zwenezwo, vhurabeli ha Cybele na ha Diana ho dzhielwa vhudzulo nga vhurabeli ha Maria “mubeba-Mudzimu” kana “mme a Mudzimu.” Samusi bugu yo zwi amba, “Vhurabeli ha Maria . . . vhu kha ḓi vha sialala ḽine ḽa itwa na ṋamusi ngei Efeso, vhune ha tshimbidzana na ha Vhurabeli ha Diana.”

U Hangwiwa ha Vhurabeli ha Diana

Nga murahu ha u fheliswa ha vhurabeli ha Diana ngei Efeso. Midzinginyo, malaria, na u ḓadzwa ha vhuimazwikepe nga matope zwo ita uri vhutshilo vhu konḓe vhukuma henefho muḓini.

Nga ḓana ḽa vhusumbe ḽa miṅwaha C.E., Vhuislam ho thoma u engedzea vhukuma. Vhuislam ho ṱanganya tshaka dza Vhaarabu na thendo dzaho. Mmbi ya zwikepe ya Vhaarabu yo tshinyadza ḽa Efeso ḓanani ḽa vhusumbe na ḽa vhumalo ḽa miṅwaha C.E. Zwe zwa itea lwa u fhedza Efeso zwo khwaṱhisedzwa musi vhuimazwikepe hu tshi ḓadzwa tshoṱhe nga matope nahone muḓi wa mbo ḓi vha mashubi. Malugana na muḓi wonoyo we wa vha u wavhuḓi, ho tou sala fhedzi muḓana une wa pfi Aya Soluk (zwino ndi Selçuk).

U Tshimbila Mashubini a Efeso

Muthu a nga dalela mashubi a Efeso u itela u pfesesa vhugala haḽo. Arali na thoma u vhona nga muṋango u re nga nṱha, nga u ṱavhanya ni ḓo vhona mbonalo yavhuḓi ya Tshiṱaraṱa tsha Curetes tshi tshi khou tsela Laiburari ya Celsus. Nga thungo ha tsha monde tsha tshiṱaraṱa, ni ḓo kokodzwa maṱo nga sietha ṱhukhu yo fhaṱiwaho ḓanani ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha C.E. Nga ṅwambo wa uri yo vha i tshi dzulwa nga vhathu vha ṱoḓaho u vha 1 500, yo vha i sa shumiswi fhedzi sa khoro ya khaṱulo, fhedzi yo vha i tshi dovha ya vha fhethu ha u mvumvusa vhathu. Hu na zwifhaṱo nga matungo ha Tshiṱaraṱa tsha Curetes, zwi ngaho tshifhaṱo tsha Muvhuso tshee ha vha hu tshi kuvhanganiwa khatsho musi hu tshi khou haseledzwa  mafhungo a lushaka, thembele ya Hadrian, maṅwe madamu a lushaka, na nnḓu dze dza vha dzi nga thungo ha tshikwara—he ha vha hu tshi dzula Vhaefesa vha ḓivheaho.

Naho yo fhaṱiwa ḓanani ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha C.E., yeneyi Laiburari yavhuḓi ya Celsus i ḓo ni mangadza nga lunako lwayo. Mipombo yayo minzhi yo vhulungwa fhethu ho teaho kamarani khulwane ya u vhala. Zwihumbudzi zwiṋa zwi re nga phanḓa ha luvhondo lwo nakaho zwo vha zwi tshi sumbedza pfaneleo dzo khetheaho dzine dza lavhelelwa kha vhashumeli vha vhuimo ha nṱha vha muvhuso wa Roma vha ngaho Celsus, dzine dza vha: Sophia (vhuṱali), Arete (vhugala), Ennoia (u kumedza), na Episteme (nḓivho kana ṱhalukanyo). Zwieletshedzi zwa u thoma zwi a wanala Muziamu wa Efeso ngei Vienna. Muṋango muhulwane u re tsini na vurannḓa ya laiburari, u ni isa Tetragonos agora, hune ha vha makete. Kha lwonolu luvhanḓe luhulwane, lwe lwa vha lwo tangwa nga fhethu ha u ḓimvumvusa, he vhathu vha vha vha tshi ya hone u itela mishumo yavho ya ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.

Nga murahu ni ḓa nḓilani ya Marble, ine ya ya sietha khulwane. Nga murahu ha u engedzwa lwa u fhedza tshifhingani tsha muvhuso wa Roma, yeneyo sietha yo vha i tshi dzula vhaṱaleli vha ṱoḓaho u vha 25 000. Luvhondo lwayo lwa nga phanḓa lwo vha lwo khavhiswa vhukuma nga dziphuphu, zwifanyiso, na zwieletshedzi. Ni nga kona u humbula zwavhuḓi bonyongo ḽe Demetrio mufuli wa tsimbi-tseṱha a ḽi vusa vhukati ha magogo e a vha o kuvhangana henefho.

Tshiṱaraṱa tshi bvaho sietha khulwane tshi tshi ya ḓoroboni ya vhuimazwikepe ndi tshavhuḓi. Tshi ṱoḓou vha mithara dza 500 nga vhulapfu nahone vhuphara ndi tsha mithara dza 11, nahone tshi na phuphu nga matungo. Ho dovha ha fhaṱiwa sietha ya nyonyoloso na iṅwe ye ya vha i vhuimazwikepe tsini na yeneyo nḓila. Gethe khulwane ya vhuimazwikepe ye ya vha i magumoni a tshiṱaraṱa yo vha i ya u bvela nnḓa, nahone ndi henefho he lwendo lwashu lwa tshifhinganyana lwa u vhona mashubi a vhuḓi lwa guma hone. Muziamu wa Efeso ngei Vienna u na tshifanyiso tsha mabulannga a wonoyo muḓi u re na bvumo u katela na zwihumbudzi zwinzhi.

U tshimbila kha wonoyo muziamu na u vhona tshihumbudzi tsha Diana, zwi nga ita uri muthu a humbule nga u konḓelela ha Vhakriste vha u thoma vha Efeso. Vho vha vha tshi tea u tshila muḓini wo ḓalaho vhungome na ḽo swifhadzwaho nga luvhengelambiluni lwa vhurereli. Mulaedza wa muvhuso wo ṱangana na u tovholwa hu huhulwane ha vharabeli vha Diana. (Mishumo 19:19; Vha-Efesa 6:12; Ndzumbululo 2:1-3) Ho thomiwa vhurabeli ha ngoho kha honoho vhuimo he ha vha vhu si havhuḓi. Honovhu vhurabeli ha Mudzimu wa ngoho vhu ḓo dovha ha kunda musi vhurereli ha mazwifhi ha misini yashu vhu tshi fheliswa u fana na vhurabeli ha kale ha Diana.—Ndzumbululo 18:4-8.

[Mapa/Tshifanyiso kha siaṱari 26]

(U itela uri ni vhone nḓila ye mafhungo a dzudzanywa ngayo nga vhuḓalo, sedzani khandiso)

MAKEDONIA

Lwanzhe Lutswu

ASIA MINOR

Efeso

Lwanzhe lwa Mediterranean

EGIPITA

[Tshifanyiso kha siaṱari 27]

Mashubi a thembele ya Diana

[Zwifanyiso kha siaṱari 29]

1. Laiburari ya Celsus

2. Musi ni tshi sedza Arete ni tsini

3. Nḓila ya Marble, i yaho sietha khulwane