Baromiwa ba be ba ka Fihla Kae ge ba E-ya ka Bohlabela?

NYWAGENG ya ka tlase ga e 30 ka morago ga lehu la Jesu, moapostola Paulo o ngwadile gore ditaba tše dibotse di be di boletšwe “tlholong yohle” yeo e lego ka tlase ga legodimo. (Bakolose 1:23) Mantšu a gagwe ga se a swanela go kwešišwa ka tsela ya kgonthe, bjalo ka ge eka a bolela gore motho yo mongwe le yo mongwe yo a bego a phela ka nako yeo o be a kwele ditaba tše dibotse. Lega go le bjalo, taba yeo Paulo a bego a e hlalosa e molaleng: baromiwa ba Bakriste ba be ba bolela le batho ka Modimo dinageng tše dintši tšeo di bego di tsebja mehleng yeo.

Ba ka ba ba ile ba fihla kae ge ba be ba bolela le batho ka Modimo? Mangwalo a re botša gore dikepe tša kgwebo di thušitše Paulo go katološetša modiro wa gagwe wa go bolela le batho ka Modimo ka bodikela go fihla Italia. Le gona, moromiwa yo yo a nago le sebete o be a nyaka go bolela le batho ka Modimo kua Sepania.—Ditiro 27:1; 28:30, 31; Baroma 15:28.

Lega go le bjalo, go thwe’ng ka karolo ya ka bohlabela? Baromiwa ba Bakriste ba lekgolong la pele ba ile ba fihla kae ka bohlabela? Ga re kgonthišege, ka ge Beibele e sa bolele selo mabapi le taba ye. Lega go le bjalo, o ka makatšwa ke go tseba moo ditsela tša kgwebo tšeo di bego di le magareng ga Mediterranean le bohlabela di bego di fihla gona lekgolong la pele la nywaga C.E. Gaešita le ge re sa tsebe gore baromiwa ba Bakriste ba fihlile kae, go ba gona ga ditsela tše bjalo go bontšha gore go be go e na le kgonagalo e kgolo ya gore ba fihle kgole ka bohlabela.

Seo Aleksandere a Gopolwago ka Sona

Phenyo ya Aleksandere yo Mogolo e ile ya mo lebiša bohlabela go feta Babilona le Peresia gomme a fihla Punjab ka leboa la India. Masolo ao a go thopa dinaga a ile a thuša Bagerika go tlwaelana le mabopo ao a tlogago nokeng ya Efurata yeo e lego Kgogometšaneng  ya Peresia go fihla moo noka ya Indus e kopanago le lewatle la Arabia.

Go se go ye kae, dinoko le diorelo di ile tša tlišwa lefaseng la Bagerika di e-tšwa ka mošola wa Lewatle la India di e-tla ka Lewatle le Lehwibidu. Mathomong kgwebo ye e be e laolwa ke bagwebi ba Maindia le ba Marabia. Eupša ge bo-Ptolemy ba Egipita ba be ba lemoga mosepelo wa sehla sa dipula tše dikgolo, le bona ba ile ba tsena kgwebong ya Lewatle la India.

Lewatleng leo, diphefo di be tšutla ka go iketla go tšwa borwa-bodikela go tloga ka May go fihla ka September gomme di dumelela dikepe go sesa go tloga mathomong a Lewatle le Lehwibidu, mohlomongwe go bapa le lebopo la ka borwa bja Arabia goba go ya borwa bja India ka go lebanya. Diphefo di tšutlela ka leboa magareng ga November le March, e lego seo se dirago gore go kgonege gore dikepe di tšee maeto a go boela morago. Basesiši ba dikepe ba Maindia le Maarab ba be ba diriša tsebo ya bona ya diphefo tše gabotse ka nywaga e makgolo, ba tšea maeto Lewatleng la India le Lewatleng le Lehwibidu ba rwele matswamati a nkgago bose a sehlare se bitšwago cassia, e bile ba rwele sinamone, nareda le pherefere.

Ditsela tša Lewatleng tša go ya Alexandria le Roma

Ge Baroma ba fenya dinaga tšeo di bego di bušwa ke dikgoši tšeo di bušitšego ka morago ga Aleksandere, Roma e ile ya fetoga mmaraka o mogolo wa dithoto tša bohlokwa tše tšwago ka Bohlabela—manaka a ditlou a tšwago Afrika, diorelo le ditlolo tša mira tše tšwago Arabia, dinoko le mabje a bohlokwa a tšwago India gaešita le silika e tšwago China. Dikepe tšeo di bego di rwala dithoto tše bjalo di be di e-tla maema-kepeng a mabedi a magolo Lebopong la Egipita la Lewatle le Lehwibidu—Berenice le Myos Hormos. Go be go tliwa maema-kepeng a ka bobedi go dirišwa ditsela tša bagwebi tšeo di yago motseng wa Coptos o bapilego le noka ya Nile.

Go tloga Coptos, dithoto tšeo di be di theoga ka noka ya Nile, e lego tsela e kgolo ya go tsena Egipita gomme di leba Alexandria moo di bego di laišwa dikepeng tšeo di bego di lebile Italia gotee le dinageng tše dingwe. Tsela e nngwe ya go ya Alexandria e be e le gore motho a sepele ka mokero wo o bego o kopana le Lewatle le Lehwibidu—kgaufsi le mokero wa mehleng yeno o bitšwago Suez—a diriša noka ya Nile. Ke therešo gore Egipita gotee le maema-kepe a yona e be e le kgaufsi le dinaga tšeo Jesu a bego a bolela le batho ka Modimo go tšona gomme go be go le bonolo kudu go ya go tšona go tloga Egipita.

Go ya ka rathutafase wa lekgolong la pele le nywaga wa Mogerika e lego Strabo, mehleng ya gagwe dikepe tše 120 tša Alexandria di be di tloga Myos Hormos gomme di e-tla go gweba kua India ngwaga o mongwe le o mongwe. Puku ya lekgolong la pele la nywaga ya mabapi le go sesa tikologong ye e sa dutše e le gona lehono. Mohlomongwe e ngwadilwe ke mogwebi wa Moegipita yo a bolelago Segerika e le  gore a hole bagwebi-gotee le yena. Re ka ithuta’ng pukung ye ya kgale?

Puku ye ya tlhahlo, yeo gantši e bitšwago ka leina la yona la Selatine e lego Periplus Maris Erythraei (Leeto la go Sesa Lewatleng la Erythraea) e hlalosa ditsela tša lewatleng tša botelele bja dikhilomithara tše dikete go tloga ka borwa bja Egipita go fihla Zanzibar. Ge a lebelela ka bohlabela, mongwadi wa puku ye o lokeletša menabo, mafelo ao dikepe di ka emišwago go ona, mebaraka, dithoto tšeo di rekišetšanwago gotee le tsela yeo batho ba mafelong ao ba itshwarago ka yona go tloga ka bao ba lego lebopong la ka borwa bja Arabia go ya go bao ba lego lebopong la ka bodikela la India, go ya Sri Lanka le go boela ka lebopong la ka bohlabela la India go ba go fihla nokeng ya Ganges. Ditlhaloso tša puku ye tšeo di nepilego le tšeo di lebanyago di re fihliša phethong ya gore mongwadi wa yona o be a ile a ya mafelong ao a a hlalosago.

Batho ba Tšwago Dinageng tša ka Bodikela kua India

Kua India, bagwebi ba tšwago dinageng tša ka bodikela ba be ba bitšwa ma-Yavana. Go ya ka Periplus, le lengwe la mafelo ao ba bego ba a etela ka mehla lekgolong la pele la nywaga C.E. e be e le Muziris, yeo e bego e le kgaufsi le karolo ya ka borwa ya India. * Direto tša ma-Tamil, tša nywaga-kgolong ya pele C.E., di bolela gantši ka bagwebi ba. Sereto se sengwe se re: “Dikepe tšeo di agilwego ka bothakga tša ma-Yavana di tlile di rwele gauta gomme tša boela morago di rwele pherefere gomme Muziris ya tlala lešata.” Seretong se sengwe, kgošana ya ka borwa bja India e kgothaletšwa go nwa beine e nkgago bose yeo e tlišitšwego ke ma-Yavana. Gare ga dithoto tše dingwe tše tšwago ka Bodikela tšeo Maindia a ilego a di rata e be e le dilo tšeo di dirilwego ka galase, ditšhipi, coral gotee le mašela.

Baepi ba marope ba hweditše bohlatse bjo bontši bjo bo bontšhago gore dithoto tše tšwago ka Bodikela di be di išwa India. Ka mohlala, kua Arikamedu lebopong leo le lego ka borwa-bohlabela bja India, dilo tšeo di epolotšwego di akaretša dikgapetla tša mapotlelo a beine a Roma le dibjana tše nago le ditempe tša dibopi tša letsopa tšeo di dirilwego ke dibopi tšeo kua Arezzo bogareng bja Italia. Mongwadi yo mongwe o re: “Monyakišiši wa mehleng yeno o tla thaba ge a epa santeng e lego Sekhutlong sa Bengali gomme a hwetša dikgapetla tšeo di nago le maina a dibopi tša letsopa tšeo dionto tša tšona di bego di le ka ntle ga Arezzo.” Kgwebo yeo e bego e dirwa ke dinaga tša tikologo ya Mediterranean le India e kgonthišetšwa gape ke ditšheletše tše dintši tša tšhipi tša Roma go akaretša le gauta le silifera tšeo di hweditšwego ka borwa bja India. Bontši bja ditšhelete tše tša tšhipi ke tša lekgolong la pele la nywaga gomme di na le diswantšho tša Baemphera Augustose, Tiberio le Nero.

Kgonagalo ya gore baagi ba Roma ba ile ba hloma mafelo a sa ruri a kgwebo ka borwa bja India e tšweletšwa ke bohlatse bja mmapa wa bogologolo woo  kopi ya wona ya bogologolo e sa dutšego e le gona. Mmapa wo o bitšwago Peutinger Table—woo go thwego o bontšha lefase la Baroma go ya kamoo le bego le le ka gona lekgolong la pele la nywaga C.E.—o bontšha tempele ya Augustose kua Muziris. Puku e bitšwago Rome’s Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC–AD 305, e re: “Moago o bjalo o be a ka agwa feela ke balata ba Mmušo wa Roma, mohlomongwe bao ba bego ba dula Muziris goba bao ba feditšego karolo e kgolo ya bophelo bja bona moo.”

Dipego tša Baroma di bolela ka bonyenyane baemedi ba bararo ba mmušo wa India bao ba ilego ba etela Roma nakong ya pušo ya Augustose go tloga ka 27 B.C.E. Nyakišišo e nngwe ya taba ye e re: “Bamedi ba ba be ba tlile ka morero wa bohlokwa wa mmušo”—wa go dumela moo kgwebo magareng ga batho ba tšwago dinageng tše fapa-fapanego e bego e ka direlwa gona, moo go bego go ka lefišwa makgetho, moo batho bašele ba bego ba ka dula, bjalo bjalo.

Ka gona, lekgolong la pele la nywaga C.E. go be go tlwaelegile gore batho ba etele dinaga tšeo di lego tikologong ya Mediterranean gotee le India gomme ba be ba dira bjalo ka mehla. Go be go ka ba bonolo gore moromiwa wa Mokriste yo a lego ka leboa la Lewatle le Lehwibidu a namele sekepe seo se yago India.

Na ba Ile ba Feta India?

Go thata go tseba gore bagwebi le baeti ba bangwe ba tšwago tikologong ya Mediterranean ba be ba fihla kae ge ba be ba e-ya ka bohlabela. Lega go le bjalo, go dumelwa gore lekgolong la pele la nywaga C.E., batho ba bangwe ba tšwago ka bodikela ba be ba fihlile Thailand, Cambodia, Sumatra le Java.

Hou Han-Shou (Histori ya Leloko la Morago la Bogoši la Han), yeo e akaretšago nako ya go tloga ka 23 C.E. go fihla ka 220 C.E., e-na le letšatši-kgwedi la leeto le tee le bjalo. Ka 166 C.E., moemedi wa mmušo wa kgoši ya Daqin yo a bitšwago An-tun o ile a tla China a swere dimpho tša Moemphera Huan-ti. Daqin e be e le leina la se-China bakeng sa Mmušo wa Roma, mola An-tun go bonala e be e le phetolelo ya se-China ya Antoninus e lego leina la lapa labo Marcus Aurelius yoo e bego e le mmuši wa Roma ka nako yeo. Bo-radihistori ba belaela gore yo e be e se moemedi wa semmušo wa mmušo wa Roma, eupša e be e fo ba maiteko a bagwebi ba ka bodikela a go hwetša silika ka go lebanya go tšwa China go e na le gore ba e hwetše ka batseta.

Ge re boela potšišong ya rena ya mathomo, Dikepe tša bogologolo di ka ba di ile tša fihliša baromiwa ba Bakriste kae ka bodikela? Na di ka ba di ile tša ba fihliša India le go feta? Mohlomongwe. Ka kgonthe, molaetša wa Bokriste o ile wa fihla kgole ka mo go lekanego moo moapostola Paulo a bego a ka bolela gore o be o “enywa dienywa le go oketšega lefaseng lohle”—ke gore, go fihla dikarolong tša kgole tša lefase leo le bego le tsebja mehleng yeo.—Bakolose 1:6.

[Mongwalo wa tlase]

[Lepokisi/​Seswantšho go letlakala 22]

Sello sa Mmuši

Ka 22 C.E., Mmuši wa Roma e lego Tiberio o ile a lla ka go rata dilo ka mo go feteletšego ga batho ba naga ya gabo. Kganyogo ya bona e sa laolegego ya dilo tša matsaka le kganyogo e se nago meedi ya basadi ba Roma ya mabenyabje, di be di fokotša lehumo la mmušo wa gagwe gomme di le iša “ditšhabeng dišele tše se nago bogwera.” Radihistori wa Moroma e lego Pliny yo Mogolo (23-79 C.E.) le yena o llile ka ditshenyagalelo tše swanago. O ngwadile gore: “Gaešita le go ya ka dipalo-palo tše dinyenyane, India, Seres, le Pheninsula ya Arabia di tšea di-Sesterce tše dimilione tše makgolo ngwaga o mongwe le o mongwe mmušong wa rena—re lefa tšhelete e ntši kudu bakeng sa bophelo bja rena bja matsaka le basadi ba rena.” *

[Mongwalo wa tlase]

[Mothopo]

Museo della Civiltà Romana, Roma; Todd Bolen/Bible Places.com

[Lepokisi/​Seswantšho go letlakala 23]

Moo Bagwebi ba Bego ba Tsoma Dithoto tša Bona Gona

Jesu o boletše ka “mmapatši wa mosepedi yo a tsomago diperela tše dibotse.” (Mateo 13:45) Puku ya Kutollo le yona e bolela ka “babapatši ba basepedi” bao dithoto tša bona di bego di akaretša mafsika a bohlokwa, silika, dikota tša monkgo o bose, manaka a ditlou, sinamone, diorelo le senoko sa India. (Kutollo 18:11-13) Methopo ya dithoto tše e be e le ditseleng tša kgwebo tšeo di lego ka bohlabela bja Palestina. Dikota tša monkgo o bose tše bjalo ka sandalwood di be di e-tšwa India. Go ya ka mongwadi wa Periplus Maris Erythraei, diperela tša theko ya godimo di be di hwetšagala Kgogometšaneng ya Peresia, Lewatleng le Lehwibidu gotee le tikologong ya kgaufsi le Muziris le kua Sri Lanka. Mohlomongwe diperela tša Lewatleng la India e be e le tša maemo a godimo kudu e bile di bitša kudu.

[Mmapa go letlakala 20, 21]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Tše dingwe tša ditsela tša kgwebo tšeo di bego di le gona magareng ga Roma le Asia lekgolong la pele la nywaga

Arezzo

Roma

LEWATLE LA MEDITERRANEAN

AFRIKA

Alexandria

EGIPITA

Coptos

Noka ya Nile

Myos Hormos

Berenice

Zanzibar

Lewatle le Lehwibidu

Jerusalema

ARABIA

Noka ya Eforate

BABILONA

Kgogometšane ya Peresia

PERESIA

↓ Dipula tše dikgolo tšeodi lebago ka leboa-bohlabela

↑ Dipula tše dikgolo tšeo di lebago ka borwa-bodikela

Noka ya Indus

PUNJAB

Noka ya Ganges

Sekhutlo sa Bengal

INDIA

Arikamedu

Muziris

SRI LANKA

LEWATLE LA INDIA (LEWATLE LA ERYTHRAEA)

CHINA

MMUŠO WA HAN

THAILAND

CAMBODIA

VIETNAM

Sumatra

Java

[Seswantšho go letlakala 21]

Seswantšho sa sekepe seo se rwalago dithoto sa Roma

[Mothopo]

Ship: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.