1, 2. (a) Ngai aabangĩte kĩhiko gĩtũũre ihinda rĩigana atĩa? (b) Ũndũ ũcio ũngĩhoteka atĩa?

 RĨRĨA Ngai aanyitithanirie mũthuri na mũtumia wa mbere, ndonanirie atĩ kĩhiko kĩu nĩ kĩngĩacokire gĩthire. Adamu na Hawa maagĩrĩirũo gũtũũrania tene na tene. (Kĩambĩrĩria 2:24) Gĩthimi kĩa Ngai harĩ kĩhiko gĩtĩĩku nĩ mũthuri kũhikia mũtumia ũmwe. Kũringana na Maandĩko, kĩrĩa tu kĩngĩtũma matigane na hihi mũndũ ahike kana ahikanie rĩngĩ no gũkorirũo ũmwe wao eingĩrĩtie thĩinĩ wa ngomanio nja ya kĩhiko.—Mathayo 5:32.

² Hihi no kũhoteke andũ erĩ matũũranie marĩ na gĩkeno? Ĩĩ no kũhoteke, na Bibilia nĩ yonanagia maũndũ merĩ ma bata, marĩa mangĩteithia ũndũ ũcio ũhoteke. Mũthuri na mũtumia wake mangĩhũthĩra maũndũ macio, no magĩe na gĩkeno na irathimo nyingĩ. Nĩ maũndũ marĩkũ macio?

3. Nĩ mĩthemba ĩrĩkũ ĩtatũ ya wendo yagĩrĩirũo gũkũrio nĩ mũthuri na mũtumia wake?

³ Ũndũ wa mbere nĩ wendo. Ũndũ wa magegania nĩ atĩ, Bibilia yarĩrĩirie wendo mĩthemba ĩtiganĩte. Ũmwe nĩ wendo mũcanjamũku gatagatĩ ka andũ erĩ, ta ũrĩa ũkoragwo gatagatĩ ka arata a hakuhĩ. (Johana 11:3) Naguo ũngĩ nĩ wendo ũrĩa ũkoragwo gatagatĩ ka andũ a famĩlĩ. (Aroma 12:10) Wa gatatũ nĩ wendo ũrĩa ũngĩkorũo  gatagatĩ ka mũndũrũme na mũndũ wa nja. (Thimo 5:15-20) Hatarĩ nganja, mĩthemba ĩyo yothe ya wendo nĩ yagĩrĩirũo gũkũrio nĩ mũthuri na mũtumia wake. No nĩ kũrĩ wendo wa kana, wa bata gũkĩra mĩthemba ĩyo ĩngĩ.

4. Mũthemba wa kana wa wendo nĩ ũrĩkũ?

⁴ Thĩinĩ wa rũthiomi rwa mbere rwa Maandĩko ma Kĩgiriki ma Gĩkristiano, kiugo kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo kĩa wendo ũcio wa kana nĩ a·gaʹpe. Kiugo kĩu nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa 1 Johana 4:8, ĩrĩa yugaga ũũ: “Ngai nĩwe wendani.” Ma nĩ atĩ, “twendanaga nĩ ũndũ [Ngai] nĩwe waambire gũtwenda.” (1 Johana 4:19) Mũkristiano ambaga gũkũria wendo ũcio harĩ Jehova agacoka akaũkũria harĩ andũ arĩa angĩ. (Mariko 12:29-31) Ningĩ kiugo a·gaʹpe nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Aefeso 5:2 ĩrĩa yugaga ũũ: “Na mũũtũre  mwendaine, o ta ũrĩa Kristo nake aamwendire inyuĩ, agĩkĩĩruta nĩ ũndũ witũ.” Jesu oigire atĩ wendo wa mũthemba ũcio nĩguo ũngĩgaatũma andũ mamenye arũmĩrĩri ake a ma: “Nĩ ũguo andũ othe marĩmenyaga mũrĩ arutwo akwa, mwatũũra mwendaine [a·gaʹpe].” (Johana 13:35) Ningĩ ta rora ũrĩa kiugo a·gaʹpe kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa 1 Akorintho 13:13: ‘Wĩtĩkio, kĩĩrĩgĩrĩro, na wendani, mo matatũ-rĩ, megũtũũra o ho; na ũrĩa mũnene wamo-rĩ, nĩguo wendani [a·gaʹpe].’

5, 6. (a) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ wendo wĩ mũnene kũrĩ wĩtĩkio na kĩĩrĩgĩrĩro? (b) Nĩ itũmi irĩkũ imwe cionanagia wendo no ũteithie kĩhiko gĩtũũre?

⁵ Nĩ na njĩra ĩrĩkũ wendo wa a·gaʹpe wĩ mũnene kũrĩ wĩtĩkio na kĩĩrĩgĩrĩro? Wendo ũcio ũtongoragio nĩ motaaro magĩrĩire marĩa makoragwo thĩinĩ wa Kiugo kĩa Ngai. (Thaburi 119:105) Nĩ mwerekera wa gwĩkĩra andũ maũndũ mega kũringana na ithimi cia Ngai hatarĩ na mwĩyendo, o na angĩkorũo maroneka magĩrĩire kana matagĩrĩire gwĩkĩrũo. Wendo ũcio ũhotithagia mũthuri na mũtumia kũrũmĩrĩra ũtaaro ũyũ wa Bibilia: ‘Mũgĩkiranagĩrĩria na mũkĩohanagĩra o mũndũ na ũrĩa ũngĩ, angĩkorũo nĩ harĩ mũndũ matetanĩtie na ũrĩa ũngĩ-rĩ, ohanagĩrai inyuĩ ene o ta ũrĩa Mwathani nake aamuoheire.’ (Akolosai 3:13) Mũthuri na mũtumia arĩa mendanĩte mathingataga ‘gũtũũra mendanĩte o kwendana [a·gaʹpe], tondũ wendani nĩ ũhumbagĩra mehia maingĩ.’ (1 Petero 4:8) Ta rora wone atĩ wendo nĩ ũhumbagĩra mahĩtia. Ndũniinaga mahĩtia, tondũ andũ othe matarĩ akinyanĩru nĩ mahĩtagia.—Thaburi 130:3, 4; Jakubu 3:2.

⁶ Rĩrĩa andũ mahikanĩtie makũria wendo ũcio harĩ Ngai na harĩ o ene, kĩhiko kĩao gĩgũtũũra na gĩkorũo kĩrĩ na gĩkeno, tondũ “wendani ndũrĩ hĩndĩ ũngĩhooteka.” (1 Akorintho 13:8, New World Translation) Wendani “nĩguo wohanagia maũndũ mothe hamwe nĩguo maagĩrĩre kũna.” (Akolosai 3:14) Angĩkorũo ũrĩ thĩinĩ wa kĩhiko-rĩ, wee na mũndũ ũrĩa mũhikanĩtie nake mũngĩhota atĩa gũkũria wendo wa mũthemba ũcio? Thomagai Kiugo kĩa Ngai hamwe, na mwaragie ũhoro wakĩo. Wĩrutagei ũhoro wa kĩonereria kĩa Jesu kĩa wendo na mũgerie kwĩgerekania nake, gwĩciria take, na gwĩka take.  Hamwe na ũguo, thiagai mĩcemanio-inĩ ya Gĩkristiano, kũrĩa kũrutanagwo Kiugo kĩa Ngai. Na mũhoyage ũteithio wa Ngai nĩguo mũkũrie wendo ũcio wa gĩkĩro kĩa igũrũ, ũrĩa arĩ ũmwe wa maciaro ma roho mũtheru wa Ngai.—Thimo 3:5, 6; Johana 17:3; Agalatia 5:22; Ahibirania 10:24, 25.

7. Gĩtĩo nĩ kĩĩ, na nũ wagĩrĩirũo kuonania gĩtĩo thĩinĩ wa kĩhiko?

⁷ Angĩkorũo andũ erĩ mahikanĩtie nĩ mendanĩte biũ-rĩ, nĩ marĩtĩanaga, na gĩtĩo nĩkĩo ũndũ wa kerĩ harĩ kũrehe gĩkeno kĩhiko-inĩ. Kiugo kĩa Ngai gĩtaaraga Akristiano othe, o hamwe na athuri na atumia ũũ: ‘Ha ũhoro wa gĩtĩo, mũndũ nĩ endage kaba ũrĩa ũngĩ atĩo mbere yake.’ (Aroma 12:10) Mũtũmwo Petero aandĩkire ũũ: “O ũguo taguo na inyuĩ athuri, tũũraniai na atumia anyu kũringana na ũrĩa mũũĩ arĩ wega; na mũtĩage mũndũ-wa-nja, tondũ wa ũrĩa atarĩ na hinya mwĩrĩ ta inyuĩ.” (1 Petero 3:7) Mũtumia aheetwo ũtaaro “ndakaage gwĩtigĩra [gũtĩĩa] mũthuriwe.” (Aefeso 5:33) Angĩkorũo nĩ ũtĩĩte mũndũ, ũmwĩkagĩra maũndũ ma ũtugi, ũgathikĩrĩria mawoni make, na ũgakorũo wĩhaarĩirie kũmwĩkĩra ũndũ o wothe angĩbatara kuuma kũrĩ we, na no ũhote kũmũhingĩria.

8-10. Njĩra imwe iria gĩtĩo kĩngĩteithia kĩhiko kĩrũme na gĩkorũo na gĩkeno nĩ irĩkũ?

⁸ Arĩa mendaga gũkorũo na kĩhiko kĩrĩ na gĩkeno matĩĩaga arĩa mahikanĩtie nao na njĩra ya ‘kwaga kũrũmbũiya o mũndũ maũndũ make moiki, no makĩria o mũndũ arũmbũyagia maũndũ ma mũndũ ũrĩa ũngĩ [ũrĩa mahikanĩtie nake].’ (Afilipi 2:4) Maticaragia o maũndũ ma kwĩguna o ene, tondũ gwĩka ũguo nĩ kwĩyenda. Ithenya rĩa ũguo-rĩ, macaragia maũndũ ma kũguna arĩa mahikanĩtie nao. Ma nĩ atĩ, maigaga maũndũ ma arĩa mahikanĩtie nao mbere ya mao.

⁹ Gĩtĩo nĩ kĩrĩteithagia arĩa mahikanĩtie gwĩtĩkĩra atĩ o  mũndũ nĩ arĩ mawoni ngũrani na ma ũrĩa ũngĩ. Ti ũndũ wa ũũgĩ kwĩrĩgĩrĩra andũ erĩ magĩage na mawoni mahanaine biũ maũndũ-inĩ mothe. Ũndũ ũrĩa ũngĩoneka ũrĩ wa bata harĩ mũthuri no ũkorũo ũtarĩ wa bata harĩ mũtumia, na ũndũ ũrĩa mũtumia endete no ũkorũo tiguo mũthuri endete. Kwoguo o mũndũ nĩ agĩrĩirũo gũtĩa mawoni na maũndũ marĩa ũcio ũngĩ endete, angĩkorũo matirakĩrũka mawatho na motaaro ma Jehova. (1 Petero 2:16; ringithania Filemona 14.) Makĩria ma ũguo, o mũndũ nĩ agĩrĩirũo gũtĩa ũcio ũngĩ na njĩra ya gwĩthema itherũ ihunyũku kana kũhũthĩra ciugo cia kũmũnyarara, marĩ oiki o na kana mbere ya andũ.

¹⁰ Ma nĩ atĩ, kwenda Ngai na kwendana na ũrĩa mũhikanĩtie nake, na kũheana gĩtĩo nĩ maũndũ merĩ ma bata harĩ kũgĩa na kĩhiko gĩkũgaacĩra. Wendo na gĩtĩo cingĩhũthĩrũo atĩa maũndũ-inĩ mamwe ma bata mũtũũrĩre-inĩ wa kĩhiko?

11. Kũringana na Maandĩko-rĩ, nũ mũtwe thĩinĩ wa kĩhiko?

¹¹ Bibilia ĩtwĩraga atĩ mũndũrũme ombirũo arĩ na ngumo cia kũmũteithia gũtuĩka mũtwe mwega wa famĩlĩ. Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, mũthuri nĩwe wĩhokeirũo nĩ Jehova kũhingĩria mũtumia na ciana ciake mabataro ma kĩĩroho na ma kĩĩmwĩrĩ. Agĩrĩirũo gũtua matua mega maronania wendi wa Jehova na akorũo arĩ kĩonereria kĩega harĩ mĩthiĩre ya ũngai. “Inyuĩ atumia, athĩkagĩrai athuri anyu inyuene, o ta ũrĩa mũngĩathĩkagĩra Mwathani. Tondũ mũndũ mũrũme nĩwe mũtwe wa mũtumia, o ta ũrĩa Kristo nake arĩ we mũtwe wa kanitha.” (Aefeso 5:22, 23) O na kũrĩ ũguo, Bibilia nĩ yugaga atĩ o nake mũthuri nĩ arĩ mũtwe, Ũrĩa akoragwo rungu rwa ũtongoria waguo. Mũtũmwo Paulo aandĩkire ũũ: “Nĩngwenda mũmenye atĩrĩ, atĩ mũtwe wa mũndũ mũrũme o wothe nĩwe Kristo; na mũtwe wa mũndũ-wa-nja nĩwe mũndũ mũrũme;  o na mũtwe wa Kristo nĩwe Ngai.” (1 Akorintho 11:3) Mũthuri ũrĩa mũũgĩ erutaga ũrĩa egũtongoria famĩlĩ yake na njĩra ya kwĩgerekania na mũtwe wake, Kristo Jesu.

12. Jesu aaigire kĩonereria kĩrĩkũ kĩega harĩ kuonania wĩnyihia na harĩ ũtongoria?

¹² Jesu o nake nĩ arĩ mũtwe wake, nĩwe Jehova, na nĩ amwathĩkagĩra ũrĩa kwagĩrĩire. Jesu oigire ũũ: ‘Ndiĩkaga ũndũ ndĩĩrĩte niĩ mwene, ĩndĩ njĩkaga kwenda kwa ũrĩa wandekirie.’ (Johana 5:30) Na githĩ kĩu ti kĩonereria kĩega! Jesu “nĩwe waambire kũrigithathwo indo ciothe itaanombwo.” (Akolosai 1:15) Agĩtuĩka Mesia. Nĩwe ũngĩatuĩkire Mũtwe wa kĩũngano kĩa Akristiano arĩa aitĩrĩrie maguta na Mũthamaki mwamũre wa Ũthamaki wa Ngai, arĩ mũnene kũrĩ araika othe. (Afilipi 2:9-11; Ahibirania 1:4) O na arĩ na ũnene na matanya manene ta macio, Jesu nĩ onanagia tha, agathikĩrĩria ihooto na ndaakĩragia njano harĩ maũndũ marĩa eerĩgagĩrĩra andũ meke. Ndaahũthagĩra ũnene wake ũũru kana agatinda akĩririkania arutwo ake atĩ no mũhaka mamwathĩkagĩre. Jesu aarĩ na wendo na tha makĩria harĩ arĩa maarĩ ahinyĩrĩrie. Oigire ũũ: “Ũkai kũrĩ niĩ inyuothe anogu, na inyuĩ mũtitikĩte mĩrigo mĩnene, na nĩngũmũhurũkia. Oyai icoki rĩakwa mwĩĩkĩre, na mwĩrute na niĩ: nĩ ũndũ ndĩ mũhoreri, na mwĩnyihia ngoro-inĩ: nacio ngoro cianyu nĩikũhurũkio. Nĩ gũkorũo icoki rĩakwa nĩ rĩnyoroku, o na mũrigo wakwa nĩ mũhũthũ.” (Mathayo 11:28-30) Na githĩ ndwakĩrĩ ũndũ wa gũcanjamũra gũkorũo hamwe nake!

13, 14. Mũthuri ũrĩ na wendo angĩĩgerekania na Jesu atĩa agĩtongoria famĩlĩ yake?

¹³ Nĩ wega mũthuri wĩriragĩria gũkorũo na famĩlĩ ĩrĩ na gĩkeno ecirie ũhoro wa ngumo njega cia Kristo. Mũthuri mwega ndahũthagĩra gĩthũri gũtongoria mũtumia wake. Ithenya rĩa ũguo, amwendaga na akamũtĩĩa. Angĩkorũo Jesu aarĩ ‘mwĩnyihia ngoro-inĩ-rĩ,’ na githĩ mũthuri ndakĩagĩrĩirũo gũkorũo atariĩ ũguo makĩria tondũ we nĩ ahĩtagia? Rĩrĩa ahĩtia,  nĩ erĩgagĩrĩra mũtumia wake amũrekere. Nĩ ũndũ ũcio, o na gũtuĩka kuuga “ndekera; mahĩtia moima makwa” ti ũndũ mũhũthũ-rĩ, mũthuri mwĩnyihia nĩ etĩkagĩra mahĩtia make. Nĩ ũndũ mũhũthũ mũtumia gũtĩa ũtongoria wa mũthuri mwĩnyihia gũkĩra mũthuri mwĩtĩi na ũhũthagĩra gĩthũri. Nake mũtumia ũtĩĩte mũthuriwe nĩ ahoyaga mũhera rĩrĩa ahĩtia.

¹⁴ Ngai ombire mũtumia arĩ na ngumo njega iria angĩhũthĩra nĩguo kĩhiko kĩgĩe na gĩkeno. Mũthuri mũũgĩ nĩ amenyaga ũguo na ndangĩmũgirĩrĩria acihũthĩre. Atumia aingĩ nĩ monekaga marĩ na tha nyingĩ na ũcayanĩri, ngumo iria ibataranagia harĩ kũramata famĩlĩ na mĩikaranĩrie-inĩ ya andũ. Kaingĩ, mũtumia nĩ akoragwo na ũũgĩ mũingĩ wa gũthondeka mũciĩ ũgakorũo ũrĩ kũndũ kwega gwa gũikara. ‘Mũtumia ngatha’ ũrĩa ũgwetetwo thĩinĩ wa Thimo 31 aarĩ na ngumo nyingĩ njega na ũhoti mũnene, na famĩlĩ yake nĩ yagunĩkire biũ kuumana nacio. Nĩkĩ? Tondũ ngoro ya mũthuriwe nĩwe ‘yehokaga.’—Thimo 31:10, 11.

15. Mũthuri angĩonania gĩtĩo na wendo ta wa Kristo atĩa?

¹⁵ Kũndũ kũmwe thĩinĩ wa thĩ, ũnene wa mũthuri ũkoragwo wĩkĩrĩirũo gũkĩria njano, ũũ atĩ o na kũmũũria kĩũria kuonagwo arĩ kũmwagĩra gĩtĩo. No ahũthĩre mũtumia wake hakuhĩ ta ngombo. Kũhũthĩra ũnene wake ũũru na njĩra ta ĩyo gũthũkagia ũkuruhanu wake na mũtumia wake na hamwe na Ngai. (Ringithania 1 Johana 4:20, 21.) Ũndũ ũngĩ nĩ atĩ athuri amwe nĩ matiganagĩria ũtongoria wao, makarekereria atumia ao matongoragie mũciĩ. Mũthuri ũrĩa wĩnyihagĩria Kristo ũrĩa kwagĩrĩire ndahũthagĩra mũtumia wake ũũru kana akamwagĩra gĩtĩo. Handũ ha ũguo, egerekanagia na wendo wa kwĩima wa Jesu na agekaga ũrĩa Paulo oigire: “Inyuĩ athuri-rĩ, endagai atumia anyu o ta ũrĩa Kristo nake endire kanitha,  akĩya kwĩneana nĩ ũndũ waguo.” (Aefeso 5:25) Jesu Kristo eendire arũmĩrĩri ake mũno nginya agĩkua nĩ ũndũ wao. Mũthuri mwega arĩgeragia kwĩgerekania na mwerekera ta ũcio wa kwĩima, agacaragia maũndũ ma kũguna mũtumia wake, handũ ha gũcaria ũrĩa angĩgunĩka kuuma kũrĩ mũtumia wake. Mũthuri angĩnyihĩria Kristo na onanie wendo na gĩtĩo ta gĩa Kristo, mũtumia wake nĩ arĩiguaga akĩenda kũmwĩnyihĩria.—Aefeso 5:28, 29, 33.

16. Mũtumia agĩrĩirũo kuonania ngumo irĩkũ mĩikaranĩrie-inĩ yao na mũthuriwe?

¹⁶ Ihinda inini thutha wa Adamu kũũmbwo ‘Jehova Ngai oigire ũũ: Ti wega mũndũ ũyũ aikare wiki; nĩ ngũmũũmbĩra mũmũteithia o ũrĩa maganĩrĩirũo.’ (Kĩambĩrĩria 2:18) Ngai ombire Hawa arĩ ‘ũrĩa maaganĩrĩirũo na Adamu,’ no ti wa gũcindanaga nake. Kĩhiko gĩtiarongoreirio gĩkorũo gĩtariĩ ta meri ĩrĩ na ndereba erĩ maracindana. Mũthuri agĩrĩirũo nĩ gũtongoria na wendo, nake mũtumia onanie wendo, gĩtĩo, na wĩnyihia wa kwĩyendera.

17, 18. Njĩra imwe iria mũtumia angĩonania atĩ nĩ mũteithia mwega harĩ mũthuriwe nĩ irĩkũ?

¹⁷ O na kũrĩ ũguo, mũtumia mwega to kwĩnyihia enyihagia. Ageragia gũtuĩka mũteithia mwega, akĩnyitaga mbaru matua ma mũthuriwe. Ma nĩ atĩ, nĩ ũndũ mũhũthũ harĩ we gwĩka ũguo angĩkorũo nĩ arakenio nĩ matua macio. Ĩndĩ o na rĩrĩa atarakenio nĩmo, kũnyita mũthuriwe mbaru no gũteithie matua make magaacĩre.

¹⁸ Mũtumia no ateithie mũthuri wake akorũo arĩ mũtongoria mwega maũndũ-inĩ mangĩ. No onanie nĩ akenagio nĩ kĩyo gĩake gĩa gũtongoria, handũ ha kũmũrutaga mahĩtia kana gũtũma eigue ta gũtarĩ hingo amwĩkagĩra ũrĩa kwagĩrĩire.  Rĩrĩa araikarania na mũthuriwe ũrĩa kwagĩrĩire, agĩrĩirũo nĩ kũririkana atĩ ‘kũhoorera na gũkindĩria ngoro nĩ kwa bata mũno maitho-inĩ ma Ngai,’ to ma mũthuriwe. (1 Petero 3:3, 4; Akolosai 3:12) Ĩ angĩkorũo mũthuri ti Mũkristiano? O na angĩkorũo ti Mũkristiano-rĩ, Maandĩko mekĩraga atumia ngoro ‘mendage athuri na ciana ciao, maikarage na ũũgĩ wa ngoro, matuĩke a mĩtugo mĩtheru, marutage wĩra kwao mũciĩ, matuĩke atugi, na mathĩkagĩre athuri ao, nĩ getha ũhoro wa Ngai ndũkanacambio.’ (Tito 2:4, 5) Kũngiumĩra maũndũ mangĩhutia thamiri, no kũhoteke mũthuri ũtarĩ Mũkristiano atĩe mũrũgamo wa mũtumia wake angĩkorũo nĩ ekũmũtarĩria ‘ahoreire na arĩ na gĩtĩo.’ Athuri amwe matarĩ Akristiano nĩ ‘magarũrĩtwo ngoro, ũhoro ũtarĩ ho, nĩ mĩikarĩre ya atumia ao, nĩ kuonaga ũrĩa maikaraga na mĩikarĩre ya ũthingu, na me na gĩtĩo.’—1 Petero 3:1, 2, 15; 1 Akorintho 7:13-16.

19. Mũtumia angĩka atĩa mũthuriwe angĩmwĩra agarare watho wa Ngai?

¹⁹ Ĩ mũthuri angĩra mũtumia wake eke ũndũ ũtaringaine na wendi wa Ngai? Kũngĩthiĩ ũguo-rĩ, no mũhaka aririkane atĩ Ngai nĩ Mũnene kũrĩ mũthuriwe. Agĩrĩirũo nĩ gwĩka ũrĩa atũmwo meekire rĩrĩa maathirũo nĩ thirikari magarare watho wa Ngai. Atũmwo 5:29 yugaga ũũ: “Petero me na atũmwo arĩa angĩ makĩmacokeria makiuga atĩrĩ, Nĩkwagĩrĩire tũigue Ngai kũrĩ kũigua andũ.”

20. Wendo na gĩtĩo ibataranagia ũndũ-inĩ ũrĩkũ wa bata?

²⁰ Wendo na gĩtĩo nĩ cia bata harĩ kwaranĩria thĩinĩ wa kĩhiko. Mũthuri ũkoragwo na wendo nĩ aranagĩria na mũtumia wake igũrũ rĩgiĩ mathĩna ma mũtumia wake, mawĩra make, na mawoni make maũndũ-inĩ matiganĩte. Ũcio nĩ ũndũ mũtumia abataraga. Mũthuri ũhũthagĩra mahinda  kwaranĩria na mũtumia wake na akamũthikĩrĩria nĩ onanagia nĩ amwendete na nĩ amũtĩĩte. (Jakubu 1:19) Atumia amwe moigaga atĩ athuri ao mahũthagĩra mahinda manyinyi mũno kwaranĩria nao. Ũcio nĩ ũndũ wa kĩeha. Ma nĩ atĩ, mahinda-inĩ maya kũrĩ na mĩhang’o mĩingĩ, athuri no makorũo makĩruta wĩra mathaa maingĩ nja ya mũciĩ, na mathĩna ma kĩĩmbeca no matũme atumia amwe o nao makorũo mandĩkĩtwo wĩra. No andũ mahikanĩtie nĩ marabatara gũcaria mahinda ma gũkorũo hamwe. Kwaga ũguo, mũndũ no aage kuona bata wa ũrĩa ũngĩ. Ũndũ ũcio no ũrehe mathĩna maritũ mũndũ angĩona atĩ no acaririe mũndũ wa kũmũmĩrĩria nja ya kĩhiko.

21. Ciugo njega cingĩteithia atĩa gũtũũria gĩkeno kĩhiko-inĩ?

²¹ Njĩra ĩrĩa athuri na atumia mahũthagĩra kwaranĩria nĩ ya bata. ‘Ndeto njega irĩ mũrĩo, na harĩ mahĩndĩ nĩ ũgima.’ (Thimo 16:24) O na angĩkorũo ũrĩa mũhikanĩtie nake ti Mũkristiano, wagĩrĩirũo nĩ kũrũmĩrĩra ũtaaro ũyũ wa Bibilia: “Na mũkĩaria-rĩ, aragiai hingo ciothe na mĩario o ĩrĩa ĩrĩ na Wega wa Ngai, ĩtuĩke ta ĩĩkĩrĩtwo cumbĩ,” ũguo nĩ kuuga, ciugo njega. (Akolosai 4:6) Mũndũ angĩkorũo atindĩte mũthenya ũrĩ na moritũ, ciugo nyinyi cia ũtugi na ũcayanĩri kuuma kũrĩ ũrĩa mahikanĩtie no iteithie mũno. “Kiugo gĩa kwario o ihinda rĩagĩrĩire, no ta matunda ma thahabu me tũtiti-inĩ twa betha.” (Thimo 25:11) Mũgambo na ciugo iria mũndũ egũthuura kũhũthĩra nĩ cia bata mũno. Kwa ngerekano, mũndũ ahota kwĩra ũrĩa ũngĩ na njĩra ya kũmũrakaria na kũmũkũma: “Hinga mũrango ũcio!” Ĩndĩ, mũndũ ũrahũthĩra ciugo ‘ciĩkĩrĩtwo cumbĩ,’ ikaario na njĩra ya ũhoreri, na mũgambo mwega, no oige ũũ: “Wenda hinga mũrango ũcio.”

22. Arĩa mahikanĩtie marabatara gũkorũo na mĩerekera ĩrĩkũ nĩguo maranagĩrie wega?

²² Kwaranĩria kwega no kũgaacĩre mũno andũ mangĩhũthĩra ciugo na ciĩko ironania ũhoreri, ũtugi, ũtaũku, na ũcayanĩri. Mũthuri na mũtumia mangĩĩrutanĩria gũtũũria njĩra njega cia kwaranĩria,  o mũndũ nĩ arĩonaga ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũmenyithia ũrĩa ũngĩ mabataro make, na nĩ marĩhotaga gwĩkĩrana ngoro na gũteithania hĩndĩ ĩrĩa makuĩte ngoro kana marĩ na mĩtangĩko. Kiugo kĩa Ngai kiugaga ũũ: ‘Ũmagĩrĩriai arĩa ahũthũ ngoro.’ (1 Athesalonike 5:14) Nĩ kũrĩ hĩndĩ mũthuri kana mũtumia arĩkoragwo akuĩte ngoro. Hĩndĩ ta ĩyo, ‘marĩũmanagĩrĩria,’ makĩonganagĩrĩra hinya.—Aroma 15:2.

23, 24. Wendo na gĩtĩo cingĩteithia atĩa rĩrĩa kwagĩa na mathĩna? Heana ngerekano.

²³ Andũ mahikanĩtie na marĩ na wendo na gĩtĩo matirĩonaga kwaga kũiguithania o guothe kũrĩ ũndũ mũnene. Marĩgeragia mũno kwaga ‘gũkũũmana.’ (Akolosai 3:19) O erĩ magĩrĩirũo nĩ kũririkana atĩ ‘icokia ihoreri nĩ rĩthengagia marũrũ.’ (Thimo 15:1) Wĩmenyerere kũhũthia kana gũtuĩra ũrĩa mũhikanĩtie nake rĩrĩa aragũitũrũrĩra ngoro yake. Ithenya rĩa ũguo, oya ciugo icio ciake irĩ mweke waku wa gũtaũkĩrũo nĩ mawoni make. Geriai gũcaria kĩhonia kĩa mathĩna manyu mũrĩ hamwe nĩguo mũkinyĩrĩre ũiguano.

²⁴ Ririkana kũrĩ hĩndĩ Sara eerire mũthuri wake Iburahimu ũrĩa mangĩaninire thĩna mũna, ĩndĩ ũndũ ũcio ndwakenirie mũthuriwe. No Ngai eerire Iburahimu ũũ: “Ĩtĩkĩra kũigua mũgambo wake.” (Kĩambĩrĩria 21:9-12) Ũguo noguo Iburahimu eekire, na akĩrathimwo. O ũndũ ũmwe na ũguo-rĩ, mũtumia angĩruta mawoni ngũrani na ma mũthuri wake, mũthuriwe agĩrĩirũo naarĩ gũthikĩrĩria. O na kũrĩ ũguo, mũtumia ndagĩrĩirũo gũtuĩka nowe ũraria, no nĩ agĩrĩirũo gũthikĩrĩria ũrĩa mũthuriwe aroiga. (Thimo 25:24) Nĩ kwaga wendo na gĩtĩo angĩkorũo mũthuri kana mũtumia hingo ciothe arĩtĩtĩrithagia maũndũ mekwo ũrĩa arenda.

25. Kũrĩa kĩrĩra na njĩra njega kũngĩrehe gĩkeno atĩa ũkuruhanu-inĩ ũrĩa wa hakuhĩ mũno kĩhiko-inĩ?

²⁵ Ningĩ, kũrĩa kĩrĩra na njĩra njega nĩ kwa bata  maũndũ-inĩ megiĩ ngomanio ma mũthuri na mũtumia wake. Kwĩyenda na kwaga kwĩgirĩrĩria no gũthũkie mũno ũkuruhanu ũcio wa hakuhĩ thĩinĩ wa kĩhiko. Kũrĩa kĩrĩra cara-rũkũ, hamwe na wetereri nĩ kwa bata. Mũndũ angĩthingata maũndũ ma kũguna ũrĩa mahikanĩtie nake atarĩ na mwĩyendo, ngomanio ndĩngĩkorũo ĩrĩ thĩna mũnene. Ũndũ-inĩ ũcio, o ta maũndũ-inĩ marĩa mangĩ, “mũndũ nĩatigage gwĩcarĩria o maũndũ ma kwĩguna we mwene, tiga o marĩa mangĩguna mũndũ ũrĩa maikaraga nake.” (1 Akorintho 7:3-5; 10:24)

26. O na gũtuĩka gũtirĩ kĩhiko gĩtarĩ mathĩna-rĩ, gũthikĩrĩria Kiugo kĩa Ngai kũrĩteithagia atĩa arĩa mahikanĩtie magĩe na gĩkeno?

²⁶ Na githĩ Kiugo kĩa Ngai gĩtikĩheanĩte ũtaaro mwega mũno! Ma nĩ atĩ, gũtirĩ kĩhiko gĩtakoragwo na mathĩna. No arĩa marĩ kĩhiko-inĩ mangĩgĩa na mwĩcirĩrie ta wa Jehova, ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Bibilia, na ũkuruhanu wao ũtongoragio nĩ wendo na gĩtĩo, no makorũo na ma atĩ kĩhiko kĩao nĩ gĩgũtũũra na gĩkorũo na gĩkeno. Nĩ ũndũ ũcio, to o marĩkoragwo matĩanĩte, ĩndĩ nĩ marĩkoragwo matĩĩte nginya Mwambĩrĩria wa kĩhiko, Jehova Ngai.