Ang Liso nga Naglakbay sa Kalibutan

I-PLAY

Ang Liso nga Naglakbay sa Kalibutan

Ang sugilanon tuhoy sa gugma sang isa ka tawo sa isa ka gutok sang tanom nga kape ginlaragway subong “ang labing romantiko nga tion sa maragtas sang paglapnag sang tanom nga kape,” siling sang libro nga “All About Coffee.” Yadtong isa ka gutok may daku nga papel sa pagsugod sang $70-bilyones-kada-tuig nga industriya sang kape sa karon, nga nalabawan lamang sang petrolyo sa dolyar nga kita sini sa bug-os nga kalibutan, suno sa balasahon nga “Scientific American.”

ANG makawiwili nga sugilanon sang kape nagsugod sa kabukiran sang Etiopia, ang ginhalinan sang talunon nga tanom nga kape. Ang baridad sini, nga ginatawag nga Coffea arabica, amo ang nagapatubas sang dos-tersia nga kape sa bug-os nga kalibutan. Apang, indi sigurado kon san-o eksakto nga natukiban ang pinasahi nga mga kinaiya sang sinanlag nga liso sang kape. Walay sapayan sini, ang arabica nga kape gintanom sa Arabian Peninsula sang ika-15 nga siglo C.⁠E. Bisan pa nga gindumili ang pag-eksportar sa mauyahon nga binhi sang kape, ang mga Olandes nakatigayon sang gutok ukon sang mauyahon nga mga binhi sang tuig 1616. Nagpundar sila sang ulihi sing mga plantasyon sa Ceylon, karon Sri Lanka, kag Java, nga karon bahin sang Indonesia.

Sang 1706 ang mga Olandes nagpadala sing isa ka gutok sa botanikal nga mga hardin sa Amsterdam, Netherlands halin sa ila plantasyon sa Java. Namuhi ini kag nagbuad. Nian ang mga gutok sini ginpadala sa mga kolonya sang mga Olandes sa Suriname kag Caribeano. Sang 1714 ginhatagan sang meyor sang Amsterdam si Hari Louis XIV sang Pransia sang isa sini nga mga gutok. Ginpatanom ini sang hari sa greenhouse sa Jardin des Plantes, ang Harianon nga Hardin, sa Paris.

Nalangkag gid ang mga Pranses nga magnegosyo sing kape. Nagbakal sila sing mga binhi kag mga gutok kag ginpadala ini sa pulo sang Réunion. Ang mga binhi wala namuhi, kag suno sa pila ka awtoridad, ang tanan nga gutok, magluwas lamang sa isa, nagkalamatay. Walay sapayan sini, 15,000 ka binhi halin sa sadtong isa ka gutok ang gintanom sang 1720, kag isa ka plantasyon ang napundar sang ulihi. Ini nga mga tanom tuman gid ka bilidhon amo nga ang bisan sin-o nga napamatud-an nga nakapatay sing isa sini ginsilutan sing kamatayon! Gusto man sang mga Pranses nga magpundar sing mga plantasyon sa Caribeano, apang ang ila nahaunang duha ka paninguha nalugaw-an.

Personal nga misyon ni Gabriel Mathieu de Clieu, isa ka Pranses nga opisyal sang navy nga nagbakasyon sadto sa Paris, nga magdala sing isa ka tanom para sa iya uma sa Martinique sa iya paglakbay pauli halin sa Pransia. Naglayag sia pakadto sa pulo sang Mayo 1723 nga dala ang isa ka gutok halin sa Paris.

Sa iya paglakbay, ginbutang ni de Clieu ang iya bilidhon nga tanom sa isa ka kahon nga may kristal nga bahin agod masilakan ini sang adlaw kag magpabilin nga mainit bisan pa nga magal-umon ang paniempo, paathag sang All About Coffee. Isa ka pasahero, nga ayhan nahisa kay Clieu kag indi luyag nga magmadinalag-on sia, ang nagtinguha nga agawon ang tanom kay Clieu apang napaslawan sia. Ang tanom wala mapatay. Wala man ini mapatay sang nakasumalang ang barko sing mga pirata halin sa Tunisia, sing masingki nga bagyo kag, ang pinakamalain sa tanan, sing kakulang sing tab-ang nga tubig sang indi na makalayag ang barko sa Doldrums bangod sang mahinay nga huyop sang hangin. “Maiwat gid ang tubig,” sulat ni de Clieu, “amo nga sa sulod sang kapin sa isa ka bulan napilitan ako nga partihan ang tanom sang akon diutay nga rasyon, kay daku ang akon ginapaabot sa sini kag amo ini ang ginhalinan sang akon kalipay.”

Ang gugma ni de Clieu ginpadyaan. Ang iya tanom nga kape nakalambot sa Martinique nga maayo ang kahimtangan, kag nagpanubo ini kag nagbuad sa tropiko. “Halin sa sining isa ka tanom, ang Martinique direkta ukon di-direkta nga nagsuplay sing binhi sa tanan nga pungsod sang Amerika magluwas sa Brazil, French Guiana kag Surinam[e],” siling ni Gordon Wrigley sa iya libro nga Coffee.

Sadto man nga tion, gusto man sang Brazil kag French Guiana nga makatigayon sang mga tanom nga kape. Sa Suriname, ginapanag-iyahan gihapon sang mga Olandes ang kaliwat sang Amsterdam nga tanom nga kape apang ginguardiahan nila ini sing maayo. Apang, sang 1722, ang French Guiana nakatigayon sing mga binhi gikan sa isa ka kriminal nga nagpalagyo pakadto sa Suriname kag nagkawat sing mga binhi. Bilang baylo sa iya mga binhi, ang mga awtoridad sa French Guiana nagpasugot nga hilwayon sia, kag ginbalik nila sia sa ila pungsod.

Sang primero, ang likom nga mga panikasog sa pagpasulod sang inugtanom nga mga binhi ukon mga semilya sa Brazil nalugaw-an. Nian nag-away ang Suriname kag French Guiana may kaangtanan sa dulunan kag ginpangabay nila ang Brazil sa pagpadala sing manughusay. Ginpadala sang Brazil si Francisco de Melo Palheta, nga isa ka opisyal sang army, sa French Guiana, kag ginhatagan sia sing instruksion nga husayon ang away kag magdala sing pila ka tanom nga kape sa iya pagpauli.

Nangin madinalag-on ang mga bista, kag bilang pagpaalam, naghiwat ang gobernador sing bangkete para kay Palheta. Bilang apresasyon sa sining dungganon nga dinapit, ginregaluhan si Palheta sang asawa sang gobernador sing isa ka matahom nga pinungpong nga bulak. Apang, natago sa mga bulak amo ang inugtanom nga mga binhi kag semilya sang kape. Gani, masiling nga sang 1727, ang karon bilyones-dolyares nga industriya sang kape sang Brazil nagsugod sa isa ka pinungpong nga bulak.

Gani, ang isa ka gutok halin sa Java nga nakadangat sa Amsterdam sang 1706, upod sang semilya sini sa Paris, nagsuplay sang tanan nga inugtanom para sa Sentral kag Bagatnan nga Amerika. Si Wrigley nagpaathag: “Gani ang industriya sang arabica nga kape naghalin sa limitado katama nga baridad.”

Sa karon, kapin sa 25 milyones ka uma nga ginapalakat sang mga pamilya sa mga 80 ka pungsod ang may ginabulubanta nga 15 bilyones ka tanom nga kape. Ang ila patubas nagadangat sa 2.25 bilyones ka tasa sang kape nga ginainom kada adlaw.

Apang, di-mapatihan nga ang problema karon amo ang sobra nga patubas nga kape. Labi pa ini nga ginapalala sang politika, ekonomiya, kag sang maimpluwensia nga mga kartel, nga ang tanan sini nagresulta sa pag-imol ukon sa pagpamigado pa gani sang mga mangunguma sa madamo nga kadutaan. Ini nga kahimtangan daw indi mapatihan, ilabi na kon hunahunaon naton si de Clieu nga nagpaambit sang iya hamili nga rasyon nga tubig sa isa ka gutok sang halos 300 ka tuig nga tinalikdan.

[Kahon/Retrato sa pahina 20]

ANG DUHA KA LABING KINAANDAN NGA KAPE

“Ang wala maproseso nga liso sang kape amo ang binhi sang mga tanom nga natungod sa pamilya Rubiaceae, nga nagalakip sa di-magkubos sa 66 ka baridad sang Coffea nga klase,” siling sang balasahon nga Scientific American. “Ang duha ka baridad nga ginahimuslan sing komersial amo ang Coffea arabica, nga amo ang ginhalinan sang dos-tersia sang bug-os kalibutan nga patubas, kag ang C[offea] canephora, nga masunson ginatawag nga kape nga robusta, nga amo ang ginhalinan sang un-tersia sang bug-os kalibutan nga patubas.”

Ang kape nga robusta may maisog nga baho kag masunson ginagamit sa mga instant coffee. Apang, ang tanom madamo kon mamunga kag mabakod sa balatian. Nagataas ini sing mga 12 metros, nga doble sa kataason sang wala mautdan, mas halalungan, kag diutay-mamunga nga arabica nga tanom. Sa bug-at, ang liso nga robusta may tubtob sa 2.8 porsiento nga caffeine, samtang ang arabica wala gid nagasobra sa 1.5 porsiento. Walay sapayan nga ang arabica may 44 ka chromosome kag ang robusta kag ang iban pa nga talunon nga mga kape may 22, ang pila ginsimbog agod magpatubas sing mestiso nga baridad.

[Kahon/Retrato sa pahina 20]

“PAGBAWTISMO” SA KAPE

Sang una nga nag-abot ang kape sa Europa sang ika-17 nga siglo, gintawag ini sang pila ka Katoliko nga mga pari subong gintimpla ni Satanas. Ginkabig nila ini subong posible nga tal-us sa bino, nga, suno sa pagtamod nila, ginpakabalaan ni Cristo. Apang, gintilawan kuno ini ni Papa Clement VIII kag gilayon nga nagbag-o ang iya opinyon tuhoy sa sini, siling sang libro nga Coffee. Ginlubad niya ang relihioso nga problema paagi sa simbuliko nga pagbawtismo sa kape, sa amo nangin kalahamut-an ini para sa mga Katoliko.

[Chart/Mapa sa pahina 18, 19]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

KON PAANO NAGLAPNAG ANG KAPE

1. 1400’s Ang kape nga arabica gintanom sa Arabian

Peninsula

2. 1616 Ang mga Olandes nakatigayon sang gutok ukon

mauyahon nga binhi sang kape

3. 1699 Ang mga Olandes nagdala sang mga tanom sa

Java kag sa iban nga mga pulo sa East Indies

4. 1700’s Ang kape gintanom sa Sentral Amerika kag sa

Caribeano

5. 1718 Ang mga Pranses nagdala sang kape sa Réunion

6. 1723 Si G. M. de Clieu nagdala sang tanom nga kape

sa Martinique halin sa Pransia

7. 1800’s Ang kape gintanom sa Hawaii

[Credit Line]

Source: From the book “Uncommon Grounds”

[Retrato sa pahina 18, 19]

Samtang nagalakbay padulong sa Martinique, ginpartihan ni Gabriel Mathieu de Clieu sang iya rasyon nga tubig ang tanom nga kape, 1723

[Credit Lines sang retrato sa pahina 19]

MAGMATA!