Mga Librarya—Mga Ganhaan Padulong sa Ihibalo

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

GINTAWAG ang mga librarya subong “isa sa mga haligi sang sibilisasyon.” Ang World Book Encyclopedia nagsiling nga lakip ini sa may daku gid nga epekto sa kultura sang tawo kag sa teknolohiya. Gintawag ini sang Aleman nga mamalaybay nga si Goethe subong memorya sang katawhan.

Ano nga mga librarya ang nalakip sa labing importante nga “mga haligi sang sibilisasyon”? Ano nga libro ang may pinakadaku nga impluwensia sa mga librarya kag sa pagdamo sang may ikasarang sa pagbasa? Kag daw ano kadamo nga mga libro ang makita sa dalagku nga mga librarya karon? Agod masabat ang una nga pamangkot, magbalik kita sa nagligad kag duawon naton ang isa sa una nga mga librarya sang katawhan.

Isa ka Dumaan nga “Ensiklopedia sang Ihibalo sang Tawo”

Handurawa nga didto ka sa pungsod sa Natung-an nga Sidlangan nga amo ang Iraq karon. Tuig 650 B.⁠C.⁠E. sadto. Napalibutan ka sang matag-as nga mga pader sang siudad sang Ninive (malapit sa Mosul karon). Yara sa imo atubangan ang palasyo ni Hari Asurbanipal​—⁠ang manuggahom sang Asiria, Egipto, kag Babilonia.⁠ * Samtang nagatindog ka malapit sa mga ganhaan sang palasyo, nakita mo ang mga tawo nga nagahakot sa karo sing mabug-at nga mga banga pasulod sa palasyo. Bag-o lang makapauli ini nga mga tawo halin sa malayo nga mga lugar sang ginharian sang Asiria kag gintipon nila ang tanan nga libro ukon  dokumento tuhoy sa sosyal, kultural, kag relihioso nga mga tradisyon sang mga tawo nga nagapuyo sa ginharian ni Asurbanipal. Sang ginbuksan mo ang isa ka banga, puno ini sing mga tapitapi nga daga nga walo ka sentimetro kalapad kag napulo ka sentimetro kalaba.

Sang ginsundan mo ang isa sa mga tawo pasulod sa palasyo, nakita mo ang mga escriba nga may ginasulat sa magagmay nga mga tapitapi sang mabasabasa nga daga gamit ang inugsulat nga himo sa tul-an. Ginabadbad nila sa Asirianhon ang mga dokumento nga nasulat sa dumuluong nga lenguahe. Sa ulihi, lutuon sa pugon ang mga tapitapi, amo nga halos indi na ini maguba. Ginatago ini nga mga tapitapi sa mga hulot nga puno sing mga istante nga ginabutangan sing ginatos ka banga. Mabasa sa mga bakalan sang mga hulot kon tuhoy sa ano ang mga rekord sa tagsa ka hulot. Ang kapin sa 20,000 ka tapitapi sa sini nga librarya may impormasyon tuhoy sa mga transaksion sa negosyo, relihioso nga mga kinabatasan, kasuguan, maragtas, medisina, kag pisiolohiya sang tawo kag sapat, sa amo nagahuman sa ginlaragway sang isa ka iskolar sang ulihi subong “ensiklopedia sang ihibalo sang tawo.”

Antes kag Pagkatapos sang Librarya sa Ninive

May iban pa nga dalagku nga mga librarya nga nauna sa librarya ni Asurbanipal sa Ninive. Nagpatindog si Hari Hammurabi sing librarya sa siudad sang Borsippa sa Babilonia isa ka libo ka tuig antes sang iya ni Asurbanipal. Gintukod ni Rameses II ang bantog nga librarya sa siudad sang Thebes sa Egipto kapin sa 700 ka tuig antes sang iya ni Asurbanipal. Apang bangod sang nagkalainlain nga impormasyon kag kadamuon sang mga rekord sa librarya ni Asurbanipal, nakilal-an ini subong “ang pinakadaku sa dumaan nga kalibutan.” Nalabawan lamang ini sang isa pa ka librarya pagligad sang 350 ka tuig.

Ang mas daku nga librarya gintukod ni Ptolemy I Soter, nga isa sa mga heneral ni Alejandro nga Daku, sang mga tuig 300 B.⁠C.⁠E. Gintukod ini sa may pantalan sa siudad sang Alexandria sa Egipto, kag gintinguhaan sang mga tagtatap sini nga librarya nga tipunon ang mga kopya sang madamo nga libro sa bug-os nga kalibutan.⁠ * Suno sa tradisyon, sa Alexandria ginsugdan sang mga 70 ka iskolar ang pagbadbad sa Griego sang Hebreo nga bahin sang Kasulatan. Ini nga badbad gintawag sang ulihi nga Griegong Septuagint kag pirme gid ini anay ginagamit sang una nga mga Cristiano.

Mga Librarya sa Sidlangan

Sang ginapauswag ni Asurbanipal ang iya librarya, nagagahom sa China ang Chou nga dinastiya. Sa tion sini nga dinastiya, halin sang 1122 B.⁠C.⁠E. tubtob 256 B.⁠C.⁠E., ginbalhag ang isa ka grupo sang mga libro nga nakilala subong Five Classics. Naglakip ini sa isa ka libro tuhoy sa pagpatpat sa palaabuton, sa koleksion sang mga diskurso sang mga manuggahom sang una, binalaybay, mga instruksion sa relihioso nga mga seremonya kag mga ritwal, kag sa maragtas sang estado sang Lu halin sang mga 722 B.⁠C.⁠E. tubtob 481 B.⁠C.⁠E.​—⁠ang katapusan nga libro nga ginsulat kuno sang Tsino nga pilosopo nga si Confucius. Ang Five Classics kag ang madamo nga komentaryo sa sini nag-impluwensia sa panghunahuna sang mga Tsino kag nangin panguna nga unod sang mga librarya sang emperyo kag sang pribado nga mga librarya sa sulod sang kapin sa duha ka libo ka tuig.

 Sa Japan, si Hojo Sanetoki, isa ka miembro sang nagagahom nga pamilya nga samurai, nagtukod sing librarya sang 1275 sa ila puluy-an sa Kanazawa (bahin na karon sang Yokohama). Gintinguhaan niya nga tipunon ang tanan nga libro nga Inintsik kag Hapones. Bisan pa nabuhinan na ang kadamuon sang mga libro, yara gihapon ini nga koleksion sang mga libro karon.

Ang Biblia, Librarya sa mga Monasteryo, kag Kultura sang Nakatundan

“Ang impluwensia sang gin-imprinta nga pulong, kag ang kapuslanan sang librarya,” siling sang libro nga A History of Libraries in the Western World, “makita gid sa pag-uswag, paglapnag kag pagpadayon sang Cristianong relihion.” Ano ang kaangtanan sang pag-uswag sang mga librarya sa paglapnag sang Cristianismo?

Sa tapos mabahinbahin ang Emperyo sang Roma kag maguba ukon maglinapta ang mga libro sang dalagku nga mga librarya sini, gintukod ang mga monasteryo sang Cristiandad sa bug-os nga Europa kag ginpanipon sini ang nagkalabilin sa sining dumaan nga mga librarya. Ang isa ka importante nga hilikuton sang madamo sini nga mga monasteryo amo ang pagkopya sa mga manuskrito sang Biblia kag sa iban pa. Halimbawa, ginsunod sa Benedictine nga monasteryo ang “Pagsulundan ni San Benedicto,” nga nagasugo nga basahon kag kopyahon ang mga libro.

Gintago kag ginkopya sa mga librarya sa Constantinople ang mga manuskrito nga nakita liwat sang ulihi sa Italya. Daku kuno ang nabulig sini nga mga manuskrito agod masugdan ang Renaissance. Ang istoryador nga si Elmer D. Johnson nagsiling: “Indi mapanghiwala ang nabulig sang librarya sa mga monasteryo agod matipigan ang kultura sang Nakatundan. Sa sulod sang mga isa ka libo ka tuig, amo ini ang sentro sang kaalam sa Europa, kag tuhay gid kuntani ang nakatundan nga sibilisasyon kon wala ini.”

Gintipigan sang pagkopya sa Biblia ang “sentro sang kaalam sa Europa” sadto nga tion. Kag samtang nagalapnag ang Repormasyon sa bug-os nga Europa, ginpanikasugan gid sang ordinaryo nga mga tawo nga makatuon magbasa kag magsulat bangod sang ila handum nga basahon ang Biblia. Ang libro nga The Story of Libraries nagsiling: “Nagsugod sa Protestante nga Repormasyon ang ideya nga ang tagsa ka miembro sang katilingban dapat may bastante nga edukasyon agod mabasa ang Biblia. Samtang nagadugang ang kontrobersiya sa teolohiya, importante gid ang ikasarang sa pagbasa sang mas madamo nga relihioso nga mga sinulatan. Indi lamang ang ikasarang sa pagbasa ang kinahanglan, kundi ang pagtigayon man sang mga libro.”

Gani, naimpluwensiahan gid sang Biblia ang pagdamo sang librarya kag sang mga tawo nga makahibalo magbasa kag magsulat sa bug-os nga Nakatundan. Nian sang naimbento ang imprintahan, gintukod ang dalagku nga pribado kag pungsudnon nga mga librarya nga may mga libro tuhoy sa nanuhaytuhay nga mga topiko sa bug-os nga Europa kag, sang ulihi, sa iban pa nga bahin sang kalibutan.

Mga Librarya sa Ika-21 nga Siglo

Nangin dalagku katama ang pila ka librarya sa karon. Handurawa nga nagatindog ka sa luyo sang isa ka bulutangan sang mga libro nga 850 kilometros kalaba kag may kapin sa 29 milyones ka libro. Amo ina ang ginabanabana nga kadakuon sang pinakadaku nga librarya sa bug-os nga kalibutan​—⁠ang Library of Congress, sa Estados Unidos. Wala labot sa mga libro, yari man sa sini nga librarya ang mga 2.7 milyones ka audio kag video nga mga rekording, 12 milyones  ka retrato, 4.8 milyones ka mapa, kag 57 milyones ka manuskrito. Kada adlaw, ginadugang sa koleksion sini nga librarya ang 7,000 ka libro ukon iban pa nga materyal!

Ang British Library sa London amo ang ikaduha sa may pinakamadamo nga libro, nga may kapin sa 18 milyones ka libro. Ang Russian State Library sa Moscow may 17 milyones ka libro kag may koleksion nga 632,000 ka tuigan nga mga isyu sang pamantalaan. Ang National Library sang Pransia, nga isa sa pinakadumaan nga pungsudnon nga mga librarya sa Europa, may 13 milyones ka libro. Dugang pa, ang libro nga Library World Records nagsiling: “Ang pungsudnon nga librarya sang Pransia amo ang nahauna nga librarya diin mahimo mabasa sing bug-os ang madamo sini nga koleksion paagi sa Internet.” Para sa mga tawo nga may kompyuter, ginpahapos gid sang Internet ang pagtigayon sing impormasyon sa tilipunan sing ihibalo sang katawhan.

Subong pa lang nga nagdamo sing tuman ang mga impormasyon nga matigayon sang publiko. Ginabanabana nga ang kabilugan nga matipon nga ihibalo sang tawo nagadoble kada apat ka tuig kag tunga. Sa Estados Unidos lamang, kapin sa 150,000 ka bag-o nga libro ang ginabalhag kada tuig.

Gani, ilabi na nga nagakaigo karon ang ginsiling sang isa ka iskolar, manunulat, kag hari sang una​—⁠si Solomon. Nagsulat sia: “Ang paghimo sing madamo nga libro wala sing katapusan, kag ang tama nga paghugod sa sini makapalapyo sa unod.” (Manugwali 12:12) Apang, kon gamiton sing mahinantupon, ang mga librarya padayon nga mangin subong sang pagtawag sa sini sang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization​—⁠“malapit nga ganhaan padulong sa ihibalo.”

[Mga nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 20]

Ang Katungdanan Sang Tagtatap Sang Librarya

Kon indi mo makita sa katalogo sang librarya ang libro nga imo kinahanglan, indi magkasubo​—⁠pamangkuta ang tagtatap sang librarya (librarian). Makabulig gid sa masami ang pagkasampaton sang tagtatap. Si Roderick, nga isa ka tagtatap sang librarya sa sulod sang 20 ka tuig, nagsiling: “Masami nga natahap ang mga tawo sa mga librarya kag sa mga tagtatap sini. Pirme sila nagasiling, ‘Daw wala ini namonamo, pero . . .’ Apang, wala sing pamangkot nga wala namonamo. May ikasarang ang isa ka maayo nga tagtatap nga makita ang imo ginapangita bisan pa daw indi ka kabalo kon ano ang imo isiling.”

[Kahon/Retrato sa pahina 21]

Ano ang Kahulugan Sang mga Numero? → 225.7

Ang Dewey Decimal System

Ginagamit sang madamo nga librarya ang Dewey decimal classification system, nga makita subong serye sang mga numero sa mga katalogo kag sa likod sang mga libro sini. Una nga ginbalhag ni Melvil Dewey, nga isa ka maimpluwensia nga Amerikano nga tagtatap sang librarya (librarian), ini nga pamaagi sang 1876. Ginagamit sini ang mga numero halin sa 000 tubtob 999 agod mahatagan sing klasipikasyon ang tanan nga libro kag iban pa nga materyal suno sa topiko sa napulo ka panguna nga grupo:

000-​099 Kabilugan

100-​199 Pilosopiya kag sikolohiya

200-​299 Relihion

300-​399 Pagtuon sa katilingban (social sciences)

400-​499 Lenguahe

500-​599 Pagtuon sa kinaugali (natural sciences) kag matematika

600-​699 Teknolohiya (applied sciences)

700-​799 Taliambong (arts)

800-​899 Literatura kag retorika

900-​999 Geograpiya kag maragtas

Pagkatapos, ang tagsa ka pangu-na nga grupo gingrupo pa gid sing tignapulo kag ginhatagan sing espesipiko nga mga topiko sa sulod sini nga grupo. Halimbawa, ang Biblia ginhatagan sing numero sa sulod sang 200 (Relihion) nga klasipikasyon​—⁠220. Gingrupo pa gid ang espesipiko nga mga topiko tuhoy sa Biblia. Ang numero nga 225 amo ang “Bag-ong Testamento” (Griegong Kasulatan). Ginadugangan ang numero agod makilala ang sahi sang libro:

01 Pilosopiya kag teoriya

02 Yangkotyangkot

03 Diksionaryo, ensiklopedia, konkordansia

04 Pinasahi nga mga topiko

05 De-serye nga mga publikasyon

06 Organisasyon kag pagtatap

07 Edukasyon, pagpanalawsaw, kag may labot nga mga topiko

08 Koleksion

09 Maragtas

Gani, ang ensiklopedia tuhoy sa kompleto nga Biblia may numero nga 220.3, samtang ang komentaryo tuhoy sa Griegong Kasulatan may numero nga 225.7.

Kaanggid man sa sini ang pamaagi sang pagklasipikar sang Library of Congress, apang nagagamit ini sing kombinasyon sang mga letra kag mga numero. Ang kalabanan nga mga libro may yara alphanumeric code nga nagapakilala sa awtor. Lain naman nga mga pamaagi sang pagklasipikar ang ginagamit sa iban nga mga pungsod.

[Retrato sa pahina 18]

Si Hari Asurbanipal sang Asiria may librarya nga nagaunod sing nasulatan nga mga tapitapi nga daga, 650 B.⁠C.⁠E.

[Retrato sa pahina 18]

British Library, London, Inglaterra

[Retrato sa pahina 18]

Librarya sa isa ka monasteryo, Switzerland, 1761

[Retrato sa pahina 19]

Librarya sa Alexandria, Egipto, sang mga 300 B.⁠C.⁠E.

[Credit Line]

From the book Ridpath’s History of the World (Vol. II)

[Retrato sa pahina 20, 21]

U.⁠S. Library of Congress, ang pinakadaku sa bug-os kalibutan

[Credit Line]

From the book Ridpath’s History of the World (Vol. IX)

[Picture Credit Lines sa pahina 18]

Top left and bottom photos: Erich Lessing/ Art Resource, NY; tablet: Photograph taken by courtesy of the British Museum