Polen—Makaulugot Ukon Makatilingala?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

Hatsing! Ini nga tunog, upod ang nagaluhaluha, nagapalangatol nga mga mata kag ginasip-on nga ilong, nagapatimaan para sa minilyon ka tawo nga nag-abot na ang tigpamulak. Ang ila alerdyi masami nga resulta sang hangin nga nahil-ob sang polen. Ginabanta sang BMJ (anay British Medical Journal) nga 1 sa kada 6 ka tawo sa industriyalisado nga mga pungsod ang alerdyik sa polen, nga ginatawag man nga hay fever. Ini nga kadamuon indi makapakibot bangod sang madamo gid nga polen sa hangin halin sa mga tanom.

Ginabanta sang mga sientipiko nga ang kagulangan sang mga pine tree nga ginatawag spruce sa nabagatnan nga ikatlo nga bahin sang Sweden nagapagua sing mga 75,000 ka tonelada nga polen kada tuig. Ang isa lamang ka puno sang tanom nga ragweed, nga ginabangdan sang hay fever sa Aminhan nga Amerika, makapatubas sing isa ka milyon ka polen kada adlaw. Bangod sang hangin, ang polen sang ragweed nasapwan tubtob sa 3 ka kilometro sa ibabaw sang duta kag tubtob sa 600 ka kilometro sa kadagatan.

Apang ngaa alerdyik ang pila ka tawo sa polen? Antes naton sabton ini nga pamangkot, usisaon naton anay kon ano ang polen kag tan-awon naton ang makatilingala nga desinyo sa sining magagmay kaayo nga mga uyas.

Magagmay nga mga Uyas Sang Kabuhi

Ang polen, suno sa The Encyclopædia Britannica, “ginahimo sa anther, ukon organo sang laki nga tanom, sa may liso nga mga tanom kag ginasaylo sa lainlain nga mga paagi (hangin, tubig, mga insekto, kag iban pa) sa pistil, ukon organo sang bayi nga tanom, diin nagakatabo ang ginatawag nga pertilisasyon.”

Sa nagapamulak nga mga tanom, ang polen may tatlo ka bahin​​—⁠ang mga binhi sang laki nga tanom sa sentro sini kag ang duha ka anib sang dingding ukon alukaba sang polen. Ang matig-⁠a nga alukaba sang polen indi madali madunot kag nagabato sa maisog nga mga asido, alkali, kag bisan gani sa sobra nga init. Apang, luwas sa pila lamang, ang kabuhi sang polen nagadugay sa sulod lamang sang pila ka adlaw ukon mga semana. Samtang, ang matig-⁠a nga alukaba sang polen mahimo nga indi madunot sa sulod sang linibo ka tuig. Amo kon ngaa, madamo gid nga polen ang masapwan sa duta. Sa katunayan, madamo ang natun-an sang mga sientipiko tuhoy sa maragtas sang mga tanom  sa duta paagi sa pagtuon sa polen nga nasapwan sa duta nga ginkutkot sa nanuhaytuhay nga kadalumon.

Ini nga maragtas mahimo nga sibu man, bangod sang pinasahi nga mga desinyo nga masapwan sa alukaba sang mga polen. Depende sa klase sang polen, ang alukaba mahimo nga mahining, kurinot, may desinyo, ukon may tunoktunok kag bukolbukol. “Amo kon ngaa, agod mapatuhay sa isa kag isa, ang polen sang tagsa ka espesyi masaligan gid subong sang fingerprint sang tawo,” siling sang propesor sa antropolohiya nga si Vaughn M. Bryant, Jr.

Polinisasyon sa mga Tanom

Sa tion nga ang isa ka polen magdapat sa stigma, isa ka bahin sa pistil sang bayi nga mga tanom, ang kemikal nga reaksion nagapahabok sa polen kag may nagatubo nga isa ka tubo nga nagalab-ot sa ovule (pinakamatris sang tanom). Nian ang mga binhi sang laki nga tanom sa sulod sang polen nagaagi sa sini nga tubo paubos sa ovule, nga nagaresulta sa isa ka pertilisado nga liso. Kon maggulang na ang liso, nagakinahanglan lamang ini sing husto nga duog agod magtubo.

Bisan pa ang pila ka may liso nga mga tanom mahimo magtubo nga laki ukon bayi, ang kalabanan nga mga tanom lunsay nagapatubas sing polen kag ovule. Ang iban nga mga tanom nagasaylo sang ila kaugalingon nga polen sa ila ovule. Ginatawag ini nga self-pollination. Ang iban naman nga mga tanom nagasaylo sang ila polen sa ila kapareho nga mga tanom ukon sa mga tanom nga nagaanggid sa ila. Ginatawag ini nga cross pollination. Ang mga tanom nga nagakinahanglan sing cross pollination “masami nga nagalikaw sa self-pollination paagi sa pagpagua sang ila polen antes ukon sa tapos ang stigma sang ila kaugalingon nga tanom handa na sa pagbaton sini,” siling sang Britannica. Ang iban naman may paagi nga makilala nila ang ila kaugalingon nga polen kag ang polen sang ila kapareho nga mga tanom. Kon mamutikan nila ang ila kaugalingon nga polen, ginabalabagan nila ini, sa masami paagi sa pagpugong sa polen nga magpatubo sing tubo.

Sa duog nga may lainlain nga mga tanom, mahimo nga ang hangin puno sing lainlain nga mga polen. Paano ginapili sang mga tanom ang polen nga kinahanglan nila? Ginagamit sang iban ang masibod nga mga prinsipio nga ginatawag aerodynamics. Binagbinaga, halimbawa, ang mga kahoy nga pino ukon pine tree.

Pagpangani sa Hangin

Ang laki nga bunga sang pino nagapungpong kag, kon maggulang na, nagapagua sing madamo gid nga polen sa hangin. Natukiban sang mga sientipiko nga ang bayi nga mga bunga sang pino, sa bulig sang korte-dagom nga mga dahon nga nagapalibot sa sini, nagasuyop sa hangin amo nga ang polen nga ginadala sang hangin nagatiyog kag nagatupa sa kadaygan sang mga bunga sang pino. Sa bayi  nga mga bunga sang pino nga handa na sa pagbaton sa polen, ini nga mga kadaygan mangin bukas kon magtukal na ang daw himbishimbis nga mga panit sini.

Mauti nga gintun-an sang mga mananalawsaw nga gindumalahan ni Karl J. Niklas ang maalamon gid nga desinyo sang mga bunga sang pino. Sa magasin nga Scientific American, nagsulat sia: “Sa amon pagtuon, natukiban namon nga ang isa ka tumalagsahon nga korte sang bunga sang pino sang lainlain nga mga tanom nagaresulta sa pinasahi [tuhay] nga paagi sa pagsuyop sa hangin . . . Sing kaanggid man, ang tagsa ka sahi sang polen may tuhay nga kadakuon, korte kag kadamulon, amo kon ngaa ang polen makapasibu sa mabaskog nga huyop sang hangin sa isa ka tumalagsahon nga paagi.” Daw ano ka epektibo ini nga mga teknik? Si Niklas nagsiling: “Ang kalabanan nga bunga sang pino nga gintun-an namon nagsala sa hangin sang polen nga ‘para lamang sa ila’ apang wala nila ginkuha ang polen nga para sa iban nga mga tanom.”

Indi tanan nga tanom nagagamit sang hangin para sa polinisasyon​​—⁠nga ginakalipay gid sang mga alerdyik sa sini! Madamo ang nagagamit sa mga sapat.

Ginahaylo sang Dugos

Ang mga tanom nga nagasandig sa mga pispis, magagmay nga mga mamalya, kag mga insekto para sa polinisasyon masami nga nagagamit sing mga butang subong sang mga kaw-it, mga tunok, ukon mapilit nga mga hilo agod patapikon ang polen sa lawas sang nagapangita sing pagkaon nga pollinator ukon manugdala sang polen. Halimbawa, ang bulbulon nga buyog mahimo nga magahakot sing mga 15,000 ka polen sa isa lamang ka pagbiyahe!

Sa katunayan, ang mga buyog amo ang panguna nga manugdala sang polen sang nagapamulak nga mga tanom. Bilang balos, ginapadyaan sang mga tanom ang mga buyog paagi sa pagpakaon sa ila sing matam-is nga dugos kag polen nga dagaya sa pro-

 tina, bitamina, mineral, kag tambok. Sa isa ka tumalagsahon gid nga buhat sang pagbuligay, ang mga buyog mahimo nga magduaw sa kapin sa 100 ka bulak sa isa lamang ka pagbiyahe, apang ginakolekta nila ang polen, dugos, ukon ining duha gikan sa isa lamang ka espesyi tubtob makatipon sila sing bastante na ukon tubtob maubos ang suplay. Ining talalupangdon kag duna nga batasan nagabulig sa pagpasalig sing maayo gid nga polinisasyon.

Ginatunto sang mga Bulak

Sa baylo nga maghatag sing matam-is nga dugos, ang iban nga mga tanom nagapangdaya agod tuntuhon ang mga insekto para sa polinisasyon. Binagbinaga ang hammer orchid, nga nagatubo sa Nakatundan nga Australia. Ang bulak sang hammer orchid may sipad sa ubos nga, kon tulukon, anggid gid sa matibsol, wala sing pakpak nga bayi nga thynnid wasp (sahi sang alingayo). Ginailog pa gani sang bulak ang kahumot sang sex pheromone, ukon seksuwal nga pangganyat, sang bayi nga wasp! Sa punta nga bahin sang bulak sa ibabaw lang sining makasululay nga sipad amo ang mapilit nga mga puyopuyo nga puno sing polen.

Ginabuyutan sang laki nga thynnid wasp, nga naganyat sa kahumot sang imitasyon nga pheromone, ang sipad sang bulak kag nagatinguha sa paglupad nga ginauyatan ini. Apang, samtang nagahana sia sa paglupad, mabuntol sia kag nagabalintong sa mapilit nga mga puyopuyo sang polen. Sa tapos marealisar nga nagsayop sia, ginabuy-an niya ang sipad​​—⁠nga naangot gihapon sa bulak⁠​—⁠kag nagalupad, agod matuntuhan naman liwat sang isa pa ka hammer orchid.⁠ * Apang, sini nga tion, ginasaylo niya ang polen nga nakuha niya gikan sa pihak nga hammer orchid.

Apang kon aktibo ang bayi nga thynnid wasp, pat-od nga pilion sang laki nga thynnid wasp ang isa sa ila, indi ang impostor. Ang orkidyas nagapamulak mga pila ka semana antes maggua ang bayi nga wasp gikan sa pagkaulod sa idalom-duta, sa amo nagahatag sa bulak sing temporaryo nga bentaha.

Ngaa Alerdyik ang Iban?

Ngaa alerdyik ang iban nga mga tawo sa polen? Kon magsulod sa ilong ang magagmay nga mga polen, ginaputos ini sang madamol nga sip-on. Gani nagakadto ini sa tutunlan, diin ginatulon ini ukon ginapagua paagi sa pag-ubo, nga sa masami wala sing makahalalit nga epekto. Apang, kon kaisa, ginapukaw sang polen ang immune system.

Ang problema amo ang protina sang polen. Sa pila ka rason ginatamod sang immune system sang isa ka tawo nga may alerdyi ang protina sang pila ka polen subong isa ka peligro. Ginabangdan ini sang paagisod nga reaksion sa lawas nga nagapahulag sa mast cells, nga masapwan sa mga basad sang lawas, nga magpagua sing tuman kadamo nga histamine. Ang histamine nagapahitad sa mga ugat, amo kon ngaa nagalusot ang mga pluido nga madamo sing immune cells. Sa idalom sang normal nga mga kahimtangan, ining immune cells nagakadto sa nahalitan ukon naimpeksion nga bahin sang lawas agod subulon ang nakasulod nga kagaw. Apang, sa mga tawo nga may alerdyi, ang polen nagatuga sing sayop nga alarma, nga nagaresulta sa nairitar, ginasip-on nga ilong, nagabanog nga basad, kag nagaluhaluha nga mga mata.

Nagapati ang mga mananalawsaw nga ang alerdyi ginapanubli sang mga tawo gikan sa ila mga ginikanan, apang ini nga huyog mahimo nga wala sing kaangtanan sa isa ka espesipiko nga butang nga ginabangdan sang alerdyi. Ang polusyon mahimo nga isa man ka kabangdanan nga nagahimo sa isa ka tawo nga sensitibo sa makapaalerdyik nga butang. “Nasapwan sa Japan nga ang pagkasensitibo sa polen direkta nga naangot sa malapit nga distansia sa mga duog nga madamo sing partikulo sang diesel sa hangin,” siling sang BMJ. “Ginpakita sang mga pag-usisa nga ginhimo sa mga sapat nga ini nga mga partikulo makapabaskog sang pagkasensitibo sa mga butang nga makapaalerdyik.”

Maayo na lang nga para sa madamo nga ginaalerdyik, ang antihistamine makapakanay sa ila mga sintomas.⁠ * Subong ginapahangop sini nga ngalan, ginapamatukan sini nga bulong ang ginahimo sang histamine. Apang, walay sapayan sang makairitar nga mga epekto sang polen, indi malikawan sang isa nga dayawon ang kaalam nga makita sa desinyo kag sa paglapta sining magagmay nga partikulo sang kabuhi. Kon wala ini sila, ang planeta nga Duta mangin isa gid ka lamgod nga duog.

[Mga nota]

[Diagram sa pahina 24, 25]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Pistil

Ovule

Ovary

Pollen tube

Stigma

Pollen grain

Stamen

Anther

Petal

[Credit Line]

NED SEIDLER/NGS Image Collection

[Mga retrato sa pahina 25]

Laragway sang lainlain nga mga klase sang polen sa idalom sang mikroskopyo

[Credit Line]

Pollen grains: © PSU Entomology/PHOTO RESEARCHERS, INC.

[Mga retrato sa pahina 26]

Bahin sang bulak sang “hammer orchid” nga nagaanggid sa bayi nga “wasp”

[Credit Line]

Hammer orchid images: © BERT & BABS WELLS/OSF

[Picture Credit Line sa pahina 25]

Pollen grains: © PSU Entomology/PHOTO RESEARCHERS, INC.

[Picture Credit Line sa pahina 26]

Pollen grains: © PSU Entomology/PHOTO RESEARCHERS, INC.