અ આ ઇ ઈ ઉ એ ઓ ક ખ ગ ચ છ જ ઝ ટ ડ ત થ દ ધ ન પ ફ બ ભ મ ય ર લ વ શ સ હ

અ

• અગ્‍નિ-અર્પણ.

  અર્પણ તરીકે વેદી પર બાળવામાં આવતું પ્રાણીનું બલિદાન, જે આખેઆખું ચઢાવવામાં આવતું. એ પ્રાણીનો (આખલો, ઘેટો, બકરો, હોલો કે કબૂતર) કોઈ પણ ભાગ અર્પણ ચઢાવનાર પોતાની પાસે રાખતો નહિ.—નિર્ગ ૨૯:૧૮; લેવી ૬:૯.

• અગ્‍નિપાત્રો.

  સોના, ચાંદી કે તાંબાનાં વાસણો. મંડપ અને મંદિરમાં ધૂપ બાળવા, વેદી પરથી કોલસા હટાવવા અને સોનાની દીવીમાંથી હોલવાયેલી દિવેટ કાઢવા આ પાત્ર વાપરવામાં આવતાં હતાં. એ ધૂપદાની પણ કહેવાતાં.—નિર્ગ ૩૭:૨૩; ૨કા ૨૬:૧૯; હિબ્રૂ ૯:૪.

• અઝાઝેલ.

  એક હિબ્રૂ નામ, જેનો કદાચ અર્થ થાય, “અદૃશ્ય થઈ જતો બકરો.” પ્રાયશ્ચિત્તના દિવસે જે બકરાને અઝાઝેલ માટે પસંદ કરવામાં આવતો, એને વેરાન પ્રદેશમાં છોડી દેવામાં આવતો. એ બતાવતું હતું કે પ્રજાએ પાછલા વર્ષમાં કરેલાં પાપ જાણે બકરો પોતાની સાથે ઊંચકીને લઈ જતો.—લેવી ૧૬:૮, ૧૦.

• અતૂટ પ્રેમ.

  હિબ્રૂ શબ્દ કસદનું ભાષાંતર મોટા ભાગે અતૂટ પ્રેમ કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે કોઈ વફાદારીથી, ઊંડી લાગણીથી અને હંમેશાં સાથ આપવાની ભાવના સાથે પ્રેમ કરે છે, ત્યારે એને અતૂટ પ્રેમ કહેવામાં આવે છે. ખાસ કરીને ઈશ્વર મનુષ્યોને એવો પ્રેમ બતાવે છે. જોકે બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે પણ અતૂટ પ્રેમ હોય શકે છે.—નિર્ગ ૩૪:૬; રૂથ ૩:૧૦.

• અદાર.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો ૧૨મો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો છઠ્ઠો મહિનો. એ મધ્ય ફેબ્રુઆરીથી મધ્ય માર્ચ સુધી ચાલતો. (એસ્તે ૩:૭)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• અદોમ.

  ઇસહાકના દીકરા એસાવનું બીજું નામ. એસાવના (અદોમ) વંશજોએ સેઈર વિસ્તાર કબજે કરી લીધો. એ જગ્યા મૃત સરોવર અને અકાબાની ખાડી વચ્ચે આવેલા પહાડી વિસ્તારમાં છે. એ જગ્યા અદોમ તરીકે ઓળખાવા લાગી. (ઉત ૨૫:૩૦; ૩૬:૮)—વધારે માહિતી ખ-૩ અને ખ-૪ જુઓ.

• અનંત ઊંડાણ.

  આના માટેનો ગ્રીક શબ્દ અબીસોસ છે, જેનો અર્થ થાય, “એકદમ ઊંડું” કે “માપી ન શકાય એવું, હદ વગરનું.” ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં કેદની જગ્યા કે સ્થિતિ બતાવવા એનો ઉપયોગ થયો છે. એ શબ્દનો અર્થ કબર પણ થઈ શકે છે.—લૂક ૮:૩૧; રોમ ૧૦:૭; પ્રક ૨૦:૩.

• અનાજ-અર્પણ.

  આ અર્પણ મેંદો, શેકેલા ઘઉં, જવ, રોટલી અથવા પાપડનું હોય શકે, જે ભઠ્ઠીમાં પકવેલું, તવા પર શેકેલું, કઢાઈમાં તળેલું હોય.—લેવી ૨:૧, ૪-૭, ૧૪.

• અપાર કૃપા.

  ગ્રીક શબ્દનો મુખ્ય વિચાર છે, યોગ્ય હોય એવું અને પસંદ પડે એવું. મોટા ભાગે આ શબ્દ ખુશીથી અથવા પ્રેમથી આપેલી ભેટ માટે વપરાય છે. ઈશ્વરની અપાર કૃપાની વાત થાય ત્યારે, એ શબ્દ કંઈ પણ પાછું મેળવવાના ઇરાદા વગર ઈશ્વરે ઉદારતાથી આપેલી ભેટને બતાવે છે. આ શબ્દ ઈશ્વરે મનુષ્યો માટે બતાવેલી ઉદારતા, પુષ્કળ પ્રેમ અને દયાને રજૂ કરે છે. ગ્રીક શબ્દ માટે “કૃપા,” “દયા” અને “ઉદાર ભેટ” જેવા શબ્દો પણ વાપરવામાં આવ્યા છે. અપાર કૃપા કોઈ કમાઈ શકતું નથી અને કોઈ પોતાની લાયકાતને આધારે એ મેળવી શકતું નથી. એ ફક્ત આપનારની ઉદારતાને લીધે જ મળે છે.—૨કો ૬:૧; એફે ૧:૭.

• અબદ્દોન.

  હિબ્રૂમાં એનો અર્થ થાય, “વિનાશ” અથવા કદાચ “વિનાશની જગ્યા.” હકીકતમાં આવી કોઈ જગ્યા નથી. પણ એ કદાચ બતાવે છે કે વ્યક્તિના મરણ પછી તેનું શરીર સડીને ધૂળમાં મળી જાય છે. (ગી ૮૮:૧૧, ફૂટનોટ; અયૂ ૨૬:૬, ફૂટનોટ; ૨૮:૨૨; ની ૧૫:૧૧, ફૂટનોટ) પ્રકટીકરણ ૯:૧૧માં ‘અનંત ઊંડાણના દૂતને’ અબદ્દોન નામ આપવામાં આવ્યું છે.

• અભિષેક; અભિષિક્ત.

  હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “પ્રવાહી લગાડવું.” કોઈ વ્યક્તિ કે વસ્તુને ખાસ સેવા માટે પસંદ કરી છે, એ બતાવવા એના પર તેલ લગાડવામાં આવતું. સ્વર્ગની આશા માટે પસંદ કરાયેલા  લોકો પર પવિત્ર શક્તિ રેડવામાં આવે છે, એ દર્શાવવા પણ ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં આ શબ્દ વપરાયો છે.—નિર્ગ ૨૮:૪૧; ૧શ ૧૬:૧૩; ૨કો ૧:૨૧.

• અરામ; અરામીઓ.

  શેમના દીકરા અરામના વંશજો. તેઓ ખાસ કરીને લબાનોનના પહાડી વિસ્તારોથી લઈને મેસોપોટેમિયા સુધી અને ઉત્તરમાં આવેલા તૌરસ પહાડોથી લઈને નીચે દમસ્ક અને છેક દક્ષિણ સુધીના વિસ્તારોમાં રહેતા હતા. આ વિસ્તાર હિબ્રૂમાં અરામ કહેવાતો હતો. સમય જતાં, એ વિસ્તાર સિરિયા તરીકે ઓળખાયો અને ત્યાંના રહેવાસીઓને સિરિયાના લોકો કહેવામાં આવ્યા.—ઉત ૨૫:૨૦; પુન ૨૬:૫; હો ૧૨:૧૨.

• અરામિક.

  હિબ્રૂ ભાષા જેવી જ એક ભાષા, જેમાં હિબ્રૂ મૂળાક્ષરો વપરાતા. શરૂઆતમાં એ ભાષા અરામી લોકો બોલતા હતા. પછીથી આશ્શૂર અને બાબેલોનના સામ્રાજ્યમાં એ વેપાર અને વાતચીત માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ભાષા બની ગઈ. ઈરાનના સામ્રાજ્યમાં એ વહીવટી ભાષા હતી. (એઝ ૪:૭) એઝરા, યર્મિયા અને દાનિયેલના પુસ્તકોનો કેટલોક ભાગ અરામિક ભાષામાં લખાયો હતો.—એઝ ૪:૮–૬:૧૮; ૭:૧૨-૨૬; યર્મિ ૧૦:૧૧; દા ૨:૪ ખ–૭:૨૮.

• અરિયોપગસ.

  એક્રોપોલિસની ઉત્તર-પશ્ચિમે એથેન્સમાં આવેલી એક ઊંચી ટેકરી. એ જગ્યાએ ભરવામાં આવતી અદાલતનું નામ પણ એ જ હતું. સ્ટોઈક અને એપિક્યૂરી પંથોના ફિલસૂફો પાઉલને અરિયોપગસ લાવ્યા હતા, જેથી તે પોતાની માન્યતા જણાવી શકે.—પ્રેકા ૧૭:૧૯.

• અર્પણની રોટલી.

  મંડપના અને મંદિરના પવિત્ર સ્થાનની મેજ પર મૂકેલી બાર રોટલીઓ. એ છ છની બે થપ્પીઓમાં હતી. ઈશ્વરને કરાતા આ અર્પણ માટે દર સાબ્બાથે તાજી રોટલીઓ મૂકવામાં આવતી. ત્યાંથી લઈ લીધેલી રોટલીઓ સામાન્ય રીતે યાજકો જ ખાતા. (૨કા ૨:૪; માથ ૧૨:૪; નિર્ગ ૨૫:૩૦; લેવી ૨૪:૫-૯; હિબ્રૂ ૯:૨)—વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• અલામોથ.

  સંગીતને લગતો એક શબ્દ, જેનો અર્થ થાય, “કુંવારી છોકરીઓ; યુવતીઓ.” એ કદાચ છોકરીઓના સૌથી ઊંચા સૂરમાં ગાવાને બતાવે છે. અલામોથ કદાચ એ બતાવવા લખવામાં આવતું કે સંગીત સૌથી ઊંચા સૂરમાં વગાડવામાં આવે.—૧કા ૧૫:૨૦; ગી ૪૬:મથાળું.

• અલૂલ.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો છઠ્ઠો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો ૧૨મો મહિનો. એ મધ્ય ઑગસ્ટથી મધ્ય સપ્ટેમ્બર સુધી ચાલતો. (નહે ૬:૧૫)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• અંગરક્ષકો.

  રોમન સમ્રાટનું રક્ષણ કરવા માટે પસંદ થયેલા સૈનિકોની ટુકડી. કોઈ સમ્રાટને ટેકો આપવા કે ઉથલાવી પાડવા એ સૈનિકો રાજકીય રીતે મોટો ભાગ ભજવતા હતા.—ફિલિ ૧:૧૩.

• અંતઃકરણ.

  આના માટેના ગ્રીક શબ્દનો અર્થ થાય, પોતાના વિશે જ્ઞાન હોવું. અંતઃકરણ માટે કોઈ વાર “અંતર,” “મન,” “હૃદય” અને “દિલ” જેવા શબ્દો પણ વપરાય છે. અંતઃકરણ આપણાં વાણી-વર્તન, સ્વભાવ અને પસંદગીને તપાસીને ખરું-ખોટું પારખવા મદદ કરે છે. એ સારો નિર્ણય લેવા મદદ કરે છે અને કંઈક ખોટું કરવા જઈએ તો તરત ચેતવે છે. સારો નિર્ણય લીધો હોય તો અંતઃકરણ ખુશ થશે, પણ ખોટો નિર્ણય લીધો હશે તો એ ડંખ્યા કરશે.—રોમ ૨:૧૪, ૧૫; ૯:૧.

આ

• આખલો.

  મોટા ભાગે આખલાને ખેતીકામમાં વાપરવા એની ખસી કરવામાં આવતી. પણ ઇઝરાયેલીઓ એમ કરતા નહિ, કેમ કે એવું ખોડવાળું જાનવર બલિદાનમાં ચઢાવી શકાતું નહિ. એવું માનવામાં આવે છે કે તેઓ જે આખલા કે બળદ વાપરતા, એ શાંત મિજાજના હતા.—પુન ૨૫:૪.

• આગનું સરોવર.

  “આગ અને ગંધકથી” બળતી સાંકેતિક જગ્યા, જેને “બીજું મરણ” પણ કહેવામાં આવે છે. પસ્તાવો ન કરનારા પાપીઓને, શેતાનને, અરે મરણ અને કબરને પણ એમાં નાખવામાં આવશે. દુષ્ટ દૂત, મરણ અને કબર પર આગની કોઈ અસર થતી નથી. એટલે આગના સરોવરમાં તેઓને નાખવાનો અર્થ થાય કે એ એવી કોઈ જગ્યા નથી જ્યાં કોઈને હંમેશ માટે રિબાવવામાં આવે. એના બદલે એ કાયમી વિનાશને બતાવે છે.—પ્રક ૧૯:૨૦; ૨૦:૧૪, ૧૫; ૨૧:૮.

• આઝાદ માણસ; આઝાદ કરાયેલો માણસ.

  રોમન રાજમાં એ માણસ “આઝાદ” હતો, જે જન્મથી  ગુલામ ન હોય અને નાગરિકતાના પૂરેપૂરા હક ધરાવતો હોય. બીજી બાજુ, ‘આઝાદ કરાયેલો માણસ’ એ હતો, જેને ગુલામીમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યો હોય. તેને નિયમ પ્રમાણે આઝાદ કરવામાં આવે તો તેને રોમન નાગરિકતા મળતી, પણ તે રાજકીય પદવી મેળવી શકતો નહિ. પણ જો તેને આમ જ આઝાદ કરવામાં આવે તો તેને નાગરિકતાના પૂરેપૂરા હક મળતા નહિ.—૧કો ૭:૨૨.

• આબીબ.

  યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરના પહેલા મહિનાનું અને સરકારી કેલેન્ડરના સાતમા મહિનાનું જૂનું નામ. આબીબનો અર્થ થાય, “(અનાજનાં) લીલાં કણસલાં.” એ મધ્ય માર્ચથી મધ્ય એપ્રિલ સુધી ચાલતો. બાબેલોનની ગુલામી પછી એ મહિનાનું નામ નીસાન પડ્યું. (પુન ૧૬:૧)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• આભાર-અર્પણ.

  એક પ્રકારનું શાંતિ-અર્પણ, જે ઇઝરાયેલીઓ ઈશ્વરની સ્તુતિ કરવા ચઢાવતા હતા, કેમ કે તે તેઓને બધી જરૂરી વસ્તુઓ પૂરી પાડતા અને તેઓને અતૂટ પ્રેમ કરતા. અર્પણ કરવામાં આવેલા પ્રાણીનું માંસ ખાવામાં આવતું હતું અને એની સાથે ખમીર અને બેખમીર રોટલી ખાવામાં આવતી હતી. પ્રાણીનું માંસ એ જ દિવસે ખાવાનું હતું.—૨કા ૨૯:૩૧.

• આમેન.

  “એમ થાઓ” અથવા “ચોક્કસ.” આ હિબ્રૂ શબ્દ એમેન પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય, “વિશ્વાસુ અને ભરોસાપાત્ર હોવું.” શપથ, પ્રાર્થના કે વાક્યમાં સહમતી બતાવવા “આમેન” બોલવામાં આવતું. પ્રકટીકરણમાં એ શબ્દ ખિતાબ તરીકે ઈસુ માટે વપરાયો છે.—પુન ૨૭:૨૬; ૧કા ૧૬:૩૬; પ્રક ૩:૧૪.

• આર.

  ધાતુની ખીલી બેસાડેલી લાંબી લાકડી, જે ખેડૂતો જાનવરને ઘોંચવા વાપરતા. આરને સમજુ માણસના શબ્દો સાથે સરખાવી છે, જે સાંભળનારને સારી સલાહ પ્રમાણે કરવા પ્રેરે છે. ‘આરને લાત મારવી’ કહેવત એવા અડિયલ આખલા પરથી ઊતરી આવી છે, જે પોતાને આર ન વાગે માટે એને લાત મારે છે. પણ એનાથી તો એને પોતાને જ ઈજા પહોંચે છે.—પ્રેકા ૨૬:૧૪; ન્યા ૩:૩૧.

• આર્માગેદન.

  હિબ્રૂ શબ્દ હર મેગિદ્દોન પરથી ઊતરી આવેલો શબ્દ, જેનો અર્થ થાય, “મગિદ્દોનો પર્વત.” એ શબ્દ “સર્વશક્તિમાન ઈશ્વરના મહાન દિવસની લડાઈ” સાથે જોડાયેલો છે. એ લડાઈમાં યહોવા સામે યુદ્ધ કરવા “પૃથ્વીના રાજાઓ” ભેગા થશે. (પ્રક ૧૬:૧૪, ૧૬; ૧૯:૧૧-૨૧)—મોટી વિપત્તિ જુઓ.

• આલ્ફા અને ઓમેગા.

  ગ્રીક મૂળાક્ષરોનો પહેલો અક્ષર અને છેલ્લો અક્ષર. પ્રકટીકરણના પુસ્તકમાં આ અક્ષરોનો ત્રણ વાર ઈશ્વરના ખિતાબ તરીકે ઉપયોગ થયો છે. એ કલમોમાં આ અક્ષરોનો અર્થ થાય, “પહેલો અને છેલ્લો” તેમજ “શરૂઆત અને અંત.”—પ્રક ૧:૮; ૨૧:૬; ૨૨:૧૩.

• આશ્તોરેથ.

  કનાનીઓની એક દેવી. એ યુદ્ધ અને પ્રજનનની દેવી હતી. એ બઆલની પત્ની હતી.—૧શ ૭:૩.

• આશ્રય શહેરો.

  એ લેવીઓનાં શહેરો હતાં. કોઈ ઇઝરાયેલીથી અજાણતાં ખૂન થયું હોય તો બદલો લેનારથી બચવા તે આ શહેરોમાં નાસી જઈ શકતો. યહોવાના માર્ગદર્શનથી મૂસાએ અને પછી યહોશુઆએ વચનના દેશમાં છ શહેરોને આશ્રય શહેરો બનાવ્યાં હતાં. આશ્રય શહેરના દરવાજે પહોંચીને માણસ પોતાની આખી વાત વડીલોને જણાવતો. પછી તેને એ શહેરમાં રાખવામાં આવતો. જાણીજોઈને ખૂન કરનાર માણસ આ જોગવાઈનો દુરુપયોગ ન કરે માટે આરોપીને ખૂન થયું હોય એ શહેરમાં લઈ જવામાં આવતો. ત્યાં તેના પર મુકદ્દમો ચાલતો, જેથી તે પોતાને નિર્દોષ સાબિત કરી શકે. જો તે માણસ નિર્દોષ સાબિત થાય, તો તેને આશ્રય શહેરમાં પાછો લાવવામાં આવતો. આખી જિંદગી અથવા પ્રમુખ યાજકના મરણ સુધી તેણે એ શહેરની હદમાં જ રહેવાનું હતું.—ગણ ૩૫:૬, ૧૧-૧૫, ૨૨-૨૯; યહો ૨૦:૨-૮.

• આસિયા.

  ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં એ રોમન પ્રાંતને દર્શાવે છે. એમાં આજના તુર્કીનો પશ્ચિમ ભાગ, સામોસ અને પાત્મસ જેવા કેટલાક ટાપુઓનો સમાવેશ થતો હતો. એની રાજધાની એફેસસ હતી. (પ્રેકા ૨૦:૧૬; પ્રક ૧:૪)—વધારે માહિતી ખ-૧૩ જુઓ.

• આંગણું.

  મુલાકાતમંડપમાં એક આંગણું હતું, જેની ફરતે પડદા હતા. પછીથી મંદિરની મુખ્ય ઇમારતની આસપાસ પણ દીવાલ ઊભી કરીને આંગણું બનાવવામાં આવ્યું. મુલાકાતમંડપના આંગણામાં  અને મંદિરના અંદરના આંગણામાં અગ્‍નિ-અર્પણો માટેની વેદી હતી. (વધારે માહિતી ખ-૫, ખ-૮, ખ-૧૧ જુઓ.) બાઇબલમાં ઘરો અને મહેલોનાં આંગણાંનો પણ ઉલ્લેખ થયો છે.—નિર્ગ ૮:૧૩; ૨૭:૯; ૧રા ૭:૧૨; એસ્તે ૪:૧૧; માથ ૨૬:૩.

ઇ

• ઇઝરાયેલ.

  ઈશ્વરે યાકૂબને આપેલું નામ. પછીથી તેના બધા વંશજો સમૂહ તરીકે એ નામથી ઓળખાયા. યાકૂબના ૧૨ દીકરાઓના વંશજો ઘણી વાર ઇઝરાયેલના દીકરાઓ, ઇઝરાયેલનું ઘર, ઇઝરાયેલી લોકો (માણસો) કે પછી ઇઝરાયેલીઓ કહેવાયા. દક્ષિણના રાજ્યથી છૂટું પડેલું દસ કુળનું ઉત્તરનું રાજ્ય પણ ઇઝરાયેલ કહેવાતું. સમય જતાં, અભિષિક્ત ખ્રિસ્તીઓ માટે “ઈશ્વરનું ઇઝરાયેલ” નામ વપરાયું.—ગલા ૬:૧૬; ઉત ૩૨:૨૮; ૨શ ૭:૨૩; રોમ ૯:૬.

• ઇથિયોપિયા.

  ઇજિપ્તની દક્ષિણે આવેલો એક પ્રાચીન દેશ. એમાં એ વિસ્તારોનો સમાવેશ થાય છે, જે આજે ઇજિપ્તનો દક્ષિણનો ભાગ અને આજના સમયના સુદાનનો ભાગ છે. આ શબ્દનો ઉપયોગ અમુક વાર હિબ્રૂ શબ્દ “કૂશ” માટે પણ કરવામાં આવ્યો છે.—એસ્તે ૧:૧.

ઈ

• ઈરાન; ઈરાનીઓ.

  ઈરાન અને ત્યાંના લોકોનો ઉલ્લેખ મોટા ભાગે માદીઓ સાથે કરવામાં આવે છે. એ બતાવે છે કે તેઓ વચ્ચે કોઈ સંબંધ હતો. ઈરાનીઓ શરૂઆતમાં ઈરાનના સપાટ વિસ્તારના દક્ષિણ-પશ્ચિમ વિસ્તારમાં રહેતા હતા. મહાન રાજા કોરેશના સમયમાં ભલે રાજ્ય માદીઓ અને ઈરાનીઓ બંનેનું હતું, પણ માદીઓ કરતાં ઈરાનીઓ પાસે વધારે સત્તા હતી. (અમુક પ્રાચીન ઇતિહાસકારોનું માનવું છે કે કોરેશનો પિતા ઈરાની હતો, પણ મા માદી હતી.) ઈ.સ. પૂર્વે ૫૩૯માં કોરેશે બાબેલોન જીતી લીધું. તેણે યહૂદી ગુલામોને પોતાના વતન પાછા જવા દીધા. ઈરાની સામ્રાજ્ય પૂર્વમાં સિંધુ નદીથી પશ્ચિમમાં એજિયન સમુદ્ર સુધી ફેલાયેલું હતું. ઈ.સ. પૂર્વે ૩૩૧માં મહાન સિકંદરે ઈરાનને હરાવ્યું ત્યાં સુધી યહૂદીઓ ઈરાનની સત્તા નીચે હતા. દાનિયેલે ઈરાનના સામ્રાજ્ય વિશે દર્શન જોયું હતું. એ સામ્રાજ્ય વિશે એઝરા, નહેમ્યા અને એસ્તેર નામનાં પુસ્તકો પણ જણાવે છે. (એઝ ૧:૧; દા ૫:૨૮; ૮:૨૦)—વધારે માહિતી ખ-૯ જુઓ.

• ઈશ્વર.

  “ઈશ્વર” ભાષાંતર થયેલા હિબ્રૂ શબ્દોમાંનો એક છે, એલ. એ હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ કદાચ આવો થાય, “શક્તિશાળી; બળવાન.” (ઉત ૧૪:૧૮) એ શબ્દ યહોવા, બીજા દેવો અને માણસો માટે વપરાયો છે. આ ગુજરાતી ભાષાંતરમાં ઈશ્વર શબ્દ ખાસ કરીને ખિતાબ તરીકે વપરાયો છે. ગુજરાતીમાં ઈશ્વર જેવા બીજા શબ્દો આ છે: પરમેશ્વર, ભગવાન, દેવ, ખુદા, માલિક, પ્રભુ, ઉપરવાળો, પરવરદિગાર અને પાલનહાર. લોકો જે સમાજમાંથી આવતા હોય, એ પ્રમાણે આ માનવાચક ખિતાબો વાપરે છે.

• ઈશ્વરનું રાજ્ય.

  આ એવી સરકાર છે, જે બતાવે છે કે યહોવા જ આખા વિશ્વના માલિક છે. એ રાજ્યના રાજા તેમના દીકરા, ખ્રિસ્ત ઈસુ છે.—માથ ૧૨:૨૮; લૂક ૪:૪૩; ૧કો ૧૫:૫૦.

• ઈશ્વરનો ડર.

  મૂળ ભાષામાં એનો અર્થ થાય, ઈશ્વરને માન અને આદર આપવાં. એટલે બાઇબલ ડર શબ્દને ઈશ્વર માટેના પ્રેમ સાથે સરખાવે છે. (પુન ૧૦:૧૨, ૧૩) ઈશ્વરને આદર આપવામાં તેમને કોઈ રીતે દુઃખ ન પહોંચે એવા ડરનો પણ સમાવેશ થાય છે. ઈશ્વરને દુઃખી કરવાનાં પરિણામો ભોગવવાં પડશે એવી બીકને લીધે નહિ, પણ ઈશ્વર માટેના પ્રેમને લીધે એવો ડર જાગે છે.

• ઈશ્વર-વિરોધી.

  ગ્રીક શબ્દ (અપોસ્ટેસિયા) જે ક્રિયાપદ પરથી આવે છે એનો અર્થ થાય, “કશાથી દૂર ઊભા રહેવું.” વ્યાકરણ પ્રમાણે એનો આવો પણ અર્થ થાય છે, “છોડી દેવું, ત્યજી દેવું કે બળવો કરવો.” ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં એ શબ્દ ખાસ કરીને એવા લોકો માટે વપરાયો છે, જેઓ સાચી ભક્તિને છોડી દે છે.—ની ૧૧:૯; પ્રેકા ૨૧:૨૧; ૨થે ૨:૩.

• ઈસુનું સાંજનું ભોજન.

  બેખમીર રોટલી અને દ્રાક્ષદારૂનું ભોજન, જે ખ્રિસ્તનાં શરીર અને લોહીને દર્શાવે છે. એ ઈસુના મરણની યાદગીરી છે. બાઇબલ પ્રમાણે ખ્રિસ્તીઓએ આ પ્રસંગ યાદ રાખીને પાળવાનો છે. એટલે એને “સ્મરણપ્રસંગ” કહેવામાં આવે છે.—૧કો ૧૧:૨૦, ૨૩-૨૬.

ઉ

• ઉરપત્ર.

  રત્નો જડેલી થેલી. ઇઝરાયેલનો પ્રમુખ યાજક પવિત્ર સ્થાનમાં જતો ત્યારે પોતાની છાતી પર  ઉરપત્ર પહેરતો. એને “ન્યાયનું ઉરપત્ર” કહેવામાં આવતું, કેમ કે એમાં ઉરીમ અને તુમ્મીમ મૂકવામાં આવતાં હતાં. એના દ્વારા યહોવાના ન્યાયચુકાદા જાણી શકાતા હતા. (નિર્ગ ૨૮:૧૫-૩૦)—વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• ઉરીમ અને તુમ્મીમ.

  એ કદાચ પથ્થરના હતા. જ્યારે ઇઝરાયેલમાં કોઈ મહત્ત્વનો મુદ્દો ઊઠતો હતો, ત્યારે યહોવાની સલાહ લેવા પ્રમુખ યાજક એનો ઉપયોગ કરતો. જેવી રીતે ચિઠ્ઠીઓ નાખવામાં આવતી, એવી જ રીતે ઉરીમ અને તુમ્મીમનો ઉપયોગ થતો. પ્રમુખ યાજક એને પોતાના ઉરપત્રમાં મૂકીને મંડપમાં જતો. એવું લાગે છે કે બાબેલોનીઓએ યરૂશાલેમનો નાશ કર્યો એ પછી આનો ઉપયોગ થવાનું બંધ થઈ ગયું.—નિર્ગ ૨૮:૩૦; નહે ૭:૬૫.

એ

• એથાનીમ.

  યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો સાતમો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો પહેલો મહિનો. એ મધ્ય સપ્ટેમ્બરથી મધ્ય ઑક્ટોબર સુધી ચાલતો. બાબેલોનની ગુલામી પછી એ મહિનાનું નામ તીશરી પડ્યું. (૧રા ૮:૨)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• એપિક્યૂરી ફિલસૂફો.

  એપિક્યૂરસ (ઈ.સ. પૂર્વે ૩૪૧-૨૭૦) નામના ગ્રીક ફિલસૂફના અનુયાયીઓ. તેઓની ફિલસૂફી એવા વિચાર પર આધાર રાખતી હતી કે આનંદ મેળવવો, એ જ જીવનનો એકમાત્ર હેતુ છે.—પ્રેકા ૧૭:૧૮.

• એફાહ.

  એક સૂકું માપ અને એ વાસણ જેમાં અનાજ માપવામાં આવતું. એફાહ માપ બાથ માપની બરાબર હતું, એટલે એનું વજન ૨૨ લિ. થતું હતું. (નિર્ગ ૧૬:૩૬; હઝ ૪૫:૧૦)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• એફોદ.

  ઍપ્રન જેવું વસ્ત્ર જે યાજકો પહેરતા હતા. પ્રમુખ યાજકનો એફોદ ખાસ હતો, કેમ કે એની આગળના ભાગમાં ૧૨ કીમતી પથ્થરો જડેલું ઉરપત્ર હતું.—વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• એબ.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો પાંચમો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો ૧૧મો મહિનો. એ મધ્ય જુલાઈથી મધ્ય ઑગસ્ટ સુધી ચાલતો. બાઇબલમાં આ મહિનાનું નામ આપવામાં આવ્યું નથી. એને ‘પાંચમો મહિનો’ કહેવામાં આવ્યો છે. (ગણ ૩૩:૩૮; એઝ ૭:૯)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

ઓ

• ઓમેર.

  એક સૂકું માપ જે ૨.૨ લિ. અથવા એફાહના દસમા ભાગ બરાબર હતું. (નિર્ગ ૧૬:૧૬, ૧૮)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

ક

• કડવો છોડ.

  કડવા સ્વાદવાળા અને તીવ્ર સુગંધવાળા અલગ અલગ પ્રકારના છોડ માટે આ શબ્દ વપરાયો છે. બાઇબલમાં આ શબ્દનો ઉપયોગ વ્યભિચાર, ગુલામી, અન્યાય અને ઈશ્વર વિરુદ્ધ બળવો કરવાની કડવી અસર બતાવવા માટે થયો છે. પ્રકટીકરણ ૮:૧૧માં “કડવો છોડ” કડવા અને ઝેરી પદાર્થને લાગુ પડે છે, જેને કડવા સ્વાદવાળો દારૂ પણ કહેવામાં આવે છે.—પુન ૨૯:૧૮; ની ૫:૪; યર્મિ ૯:૧૫; આમ ૫:૭.

• કનાન.

  નૂહનો પૌત્ર અને હામનો ચોથો દીકરો. કનાનમાંથી આવેલાં ૧૧ કુળો ભૂમધ્ય સમુદ્રના પૂર્વ વિસ્તારમાં આવીને વસ્યાં. એ વિસ્તાર ઇજિપ્ત અને સિરિયાની વચ્ચે છે. એ ‘કનાન દેશ’ કહેવાયો અને ત્યાંના લોકો કનાનીઓ કહેવાયા. (લેવી ૧૮:૩; ઉત ૯:૧૮; પ્રેકા ૧૩:૧૯)—વધારે માહિતી ખ-૪ જુઓ.

• કબર.

  એ મનુષ્યની કબરને બતાવે છે. એના માટે હિબ્રૂ શબ્દ શેઓલ અને ગ્રીક શબ્દ હાડેસ વપરાયો છે. બાઇબલમાં એ સાંકેતિક જગ્યા કે સ્થિતિને રજૂ કરે છે, જ્યાં મનુષ્યો મરણની ઊંઘમાં સૂઈ ગયા છે. (ઉત ૩૫:૨૦; સભા ૯:૧૦; માથ ૨૭:૬૧; પ્રેકા ૨:૩૧) ગ્રીક શબ્દ નીમીઓન માટે પણ “કબર” શબ્દ અનુવાદ થયો છે. એ ગ્રીક શબ્દ “યાદ કરાવવું” ક્રિયાપદ પરથી આવેલો છે, જે બતાવે છે કે મરણ પામેલી વ્યક્તિને યાદ રાખવામાં આવે છે.—યોહ ૫:૨૮, ફૂટનોટ; પ:૨૯.

• કર; વેરો.

  એક રાજ્યએ અથવા રાજાએ બીજા કોઈની સત્તા નીચે રહેવા ચૂકવેલી રકમ, જેથી શાંતિ જળવાઈ રહે અથવા રક્ષણ મળે. (૨રા ૩:૪; ૧૮:૧૪-૧૬; ૨કા ૧૭:૧૧) બાઇબલમાં આ શબ્દ વ્યક્તિના માથે નાખેલા કર માટે પણ વપરાયો છે.—નહે ૫:૪; રોમ ૧૩:૭.

• કરાર.

  ઈશ્વર અને માણસો વચ્ચે કે માણસોના બે પક્ષો વચ્ચે કોઈ કામ કરવા કે ન કરવા માટે બોલીને આપેલું વચન કે લખીને આપેલો દસ્તાવેજ. કેટલીક વાર ફક્ત એક પક્ષે શરતો પ્રમાણે કરવાનું હતું  (એકતરફી કરાર, ખાસ કરીને વચન). કેટલીક વાર બંને પક્ષોએ શરતો પ્રમાણે કરવાનું હતું (બંને પક્ષે કરાર). ઈશ્વરે માણસો સાથે કરેલા કરાર સિવાય, બાઇબલમાં માણસો વચ્ચે, કુળો વચ્ચે, પ્રજાઓ વચ્ચે કે લોકોનાં જૂથો વચ્ચે થતા કરારનો પણ ઉલ્લેખ થયો છે. અમુક કરારની અસર લાંબો સમય રહી અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે, જેમ કે ઈશ્વરે ઇબ્રાહિમ, દાઉદ, ઇઝરાયેલી પ્રજા (નિયમ કરાર) અને ઈશ્વરના ઇઝરાયેલ (નવો કરાર) સાથે કરેલા કરાર.—ઉત ૯:૧૧; ૧૫:૧૮; ૨૧:૨૭; નિર્ગ ૨૪:૭; ૨કા ૨૧:૭.

• કરારકોશ.

  એ સાક્ષીકોશ પણ કહેવાતો. એ સોનાથી મઢેલી બાવળના લાકડાની પેટી હતી. એ પેટી મંડપના પરમ પવિત્ર સ્થાનમાં રાખવામાં આવતી હતી. પછીથી સુલેમાને બાંધેલા મંદિરના પરમ પવિત્ર સ્થાનમાં મૂકવામાં આવી હતી. એનું ઢાંકણ સોનાનું હતું, જેના પર બે કરૂબો હતા. એ કરૂબોના ચહેરા સામસામે હતા. એ કરારકોશમાં ખાસ કરીને સાક્ષીલેખ, એટલે કે દસ આજ્ઞાઓ લખેલી પથ્થરની બે પાટીઓ હતી. (નિર્ગ ૨૫:૨૨; પુન ૩૧:૨૬; ૧રા ૬:૧૯; હિબ્રૂ ૯:૪)—વધારે માહિતી ખ-૫ અને ખ-૮ જુઓ.

• કરારકોશનું ઢાંકણ.

  પ્રમુખ યાજક પ્રાયશ્ચિત્તના દિવસે આ ઢાંકણની આગળ જતો અને ત્યાં અર્પણોનું લોહી છાંટતો, જે પાપોની માફી માટે ચઢાવેલાં હતાં. એના માટેનો હિબ્રૂ શબ્દ જે ક્રિયાપદમાંથી આવે છે, એનો અર્થ થાય “(પાપ) ઢાંકવું” અથવા કદાચ “(પાપ) ભૂંસી નાખવું.” એ ઢાંકણ સોનાનું બનેલું હતું, જેના બંને છેડે એક એક કરૂબ મઢેલો હતો. અમુક વાર એને ફક્ત “ઢાંકણ” કહેવામાં આવતું. (નિર્ગ ૨૫:૧૭-૨૨; ૧કા ૨૮:૧૧; હિબ્રૂ ૯:૫)—વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• કરૂબો.

  ખાસ સેવા કરતા દૂતો, જેઓ ઊંચું પદ ધરાવે છે. તેઓ સરાફો કરતાં અલગ છે.—ઉત ૩:૨૪; નિર્ગ ૨૫:૨૦; યશા ૩૭:૧૬; હિબ્રૂ ૯:૫.

• કળશ.

  સ્તંભની ટોચ પર નકશીકામ કરેલો ભાગ. સુલેમાનના મંદિરની સામે એક જેવા બે સ્તંભો હતા, યાખીન અને બોઆઝ. એ સ્તંભોની ઉપર મોટા મોટા કળશ હતા. (૧રા ૭:૧૬)—વધારે માહિતી ખ-૮ જુઓ.

• કાઈસાર.

  રોમન અટક, જે રોમન સમ્રાટોનો ખિતાબ બની ગઈ. ઑગસ્તસ, તિબેરિયસ અને ક્લોદિયસ સમ્રાટોનાં નામ બાઇબલમાં આપ્યાં છે. નીરોનું નામ બાઇબલમાં આપ્યું નથી, છતાં તેના માટે પણ કાઈસાર ખિતાબ વપરાયો છે. ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં “કાઈસાર” કે “સમ્રાટ” શબ્દનો અર્થ સત્તા કે રાજ્ય પણ થઈ શકે છે.—માર્ક ૧૨:૧૭, ફૂટનોટ; પ્રેકા ૨૫:૧૨, ફૂટનોટ.

• કાતરો.

  સોના અથવા તાંબાનાં બનેલાં સાધનો, જે મંડપ અને મંદિરમાં વાપરવામાં આવતાં હતાં. આ સાધનો કદાચ દીવીની દિવેટ કાપવા વપરાતાં હતાં.—૨રા ૨૫:૧૪.

• કાપણીનો તહેવાર.

  આ તહેવાર વિશે હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં જણાવ્યું છે. (નિર્ગ ૨૩:૧૬) એને અઠવાડિયાઓનો તહેવાર પણ કહેવામાં આવે છે. (નિર્ગ ૩૪:૨૨) નીસાન ૧૬થી ૫૦ દિવસ ગણીને ઇઝરાયેલીઓએ ૫૦મા દિવસે એ તહેવાર ઊજવવાનો હતો. (લેવી ૨૩:૧૫, ૧૬) આ તહેવાર માટેના ગ્રીક શબ્દનો (પેન્તેકોસ્ત) અર્થ થાય, “પચાસમો.” (પ્રેકા ૨:૧) યહૂદી કેલેન્ડરમાં એ સીવાન મહિનાના છઠ્ઠા દિવસે આવતો. ત્રણ મહત્ત્વના તહેવારોમાંનો આ બીજો તહેવાર હતો, જે ઊજવવા બધા યહૂદી પુરુષોએ યરૂશાલેમ જવાનું હતું.

• કાબ.

  એક સૂકું માપ, જે ૧.૨૨ લિ. જેટલું હતું. એ બાથ માપના આધારે માપવામાં આવતું. (૨રા ૬:૨૫)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• કિસ્લેવ.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો નવમો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો ત્રીજો મહિનો. એ મધ્ય નવેમ્બરથી મધ્ય ડિસેમ્બર સુધી ચાલતો. (નહે ૧:૧; ઝખા ૭:૧)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• કુળદેવતાની મૂર્તિ.

  હિબ્રૂ તેરાફીમ. કુટુંબના દેવો અથવા મૂર્તિઓ. ઘણી વખત એનો ઉપયોગ શુકન જોવા થતો. (હઝ ૨૧:૨૧) અમુક મૂર્તિઓ લંબાઈ, પહોળાઈ અને આકારમાં માણસો જેવી હતી, તો અમુક મૂર્તિઓ ખૂબ નાની હતી. (ઉત ૩૧:૩૪; ૧શ ૧૯:૧૩, ૧૬) મેસોપોટેમિયામાં પુરાતત્ત્વશાસ્ત્રીઓની શોધખોળથી જાણવા મળ્યું કે કુટુંબના જે સભ્ય પાસે કુળદેવતાની મૂર્તિઓ હોય તેને વારસો મળતો હતો. (કદાચ એ જ કારણે રાહેલે પોતાના પિતાની કુળદેવતાની મૂર્તિઓ લઈ લીધી હતી.) પણ ઇઝરાયેલમાં એવો કોઈ રિવાજ ન હતો.  ન્યાયાધીશો અને રાજાઓના સમયમાં કુળદેવતાની મૂર્તિઓ જૂઠી ઉપાસનામાં વપરાતી. વફાદાર રાજા યોશિયાએ જૂઠી ભક્તિમાં વપરાતી વસ્તુઓનો નાશ કર્યો ત્યારે કુળદેવતાની મૂર્તિઓનો પણ નાશ કર્યો.—ન્યા ૧૭:૫; ૨રા ૨૩:૨૪; હો ૩:૪.

• કોર.

  સૂકું માપ અને પ્રવાહી માપ, જે ૨૨૦ લિ. જેટલું હતું. એ બાથ માપના આધારે માપવામાં આવતું. (૧રા ૫:૧૧)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

ખ

• ખમીર.

  લોટમાં કે પછી પ્રવાહીમાં આથો લાવવા ઉમેરાતો પદાર્થ. ખાસ કરીને આથો ચઢેલા લોટમાંથી બચાવેલો અમુક ભાગ. બાઇબલમાં ખમીર ઘણી વાર પાપ અને ભ્રષ્ટતાને રજૂ કરે છે. છૂપી રીતે અને દૂર દૂર સુધી થતા વધારાને બતાવવા પણ ખમીર શબ્દનો ઉપયોગ થયો છે.—નિર્ગ ૧૨:૨૦; માથ ૧૩:૩૩; ગલા ૫:૯.

• ખળી; ઝૂડવું.

  અનાજ છૂટું પાડવામાં આવે એ જગ્યાને ખળી કહે છે. કણસલાં અને ફોતરાંમાંથી દાણા છૂટા પાડવાની ક્રિયાને ઝૂડવું કહે છે. કણસલાંને લાકડી મારીને ઝૂડવામાં આવતાં. પણ વધારે કણસલાં હોય તો ખાસ સાધનથી છૂટાં પાડવામાં આવતાં, જેમ કે પ્રાણી દ્વારા મોટું પાટિયું ખેંચવામાં આવતું. મોટા ભાગે પવન વાતો હોય એવી સપાટ ઊંચી જગ્યા પર અનાજ પાથરવામાં આવતું અને એ સાધન ચલાવવામાં આવતું.—લેવી ૨૬:૫; યશા ૪૧:૧૫; માથ ૩:૧૨.

• ખાલદી દેશ; ખાલદીઓ.

  શરૂઆતમાં યુફ્રેટિસ અને તીગ્રિસ નદીઓનો મુખપ્રદેશ ખાલદી દેશ કહેવાતો અને ત્યાં રહેતા લોકો ખાલદીઓ કહેવાતા. સમય જતાં, એ શબ્દો આખા બાબેલોનિયા અને એના લોકો માટે વપરાવા લાગ્યા. “ખાલદીઓ” શબ્દ એવા ભણેલા-ગણેલા લોકો માટે પણ વપરાતો, જેઓ વિજ્ઞાન, ઇતિહાસ, ભાષાઓ અને ખગોળશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરતા. તેઓ જાદુટોણાં અને જ્યોતિષવિદ્યા માટે જાણીતા હતા.—એઝ ૫:૧૨; દા ૪:૭; પ્રેકા ૭:૪.

• ખુશખબર.

  ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં ઈશ્વરના રાજ્યની ખુશખબર અને ઈસુ ખ્રિસ્તમાં શ્રદ્ધા મૂકવાથી મળતા ઉદ્ધારની ખુશખબર વિશે જણાવ્યું છે.—લૂક ૪:૧૮, ૪૩; પ્રેકા ૫:૪૨; પ્રક ૧૪:૬.

• ખૂણાનો પથ્થર.

  ઇમારતની બે દીવાલો ભેગી થાય એ ખૂણે મૂકેલો પથ્થર, જે દીવાલોને જોડવા અને ટકાવી રાખવા બહુ જરૂરી છે. પાયાના ખૂણાનો પથ્થર એ ખૂણાનો મુખ્ય પથ્થર હતો. જાહેર ઇમારતો અને શહેરની દીવાલો માટે ખાસ મજબૂત પથ્થર પસંદ કરવામાં આવતો. એ શબ્દનો સાંકેતિક ઉપયોગ પૃથ્વીનો પાયો નંખાયો એ દર્શાવવા માટે થયો છે. ખ્રિસ્તી મંડળની સરખામણી ભક્તિ માટેના ઘર સાથે થઈ છે અને ઈસુને એના “પાયાના ખૂણાનો પથ્થર” કહેવામાં આવે છે.—એફે ૨:૨૦; અયૂ ૩૮:૬.

• ખ્રિસ્ત.

  ઈસુને અપાયેલો ખિતાબ, જે ગ્રીક શબ્દ ખ્રિસ્તોસમાંથી આવે છે. એનો અર્થ હિબ્રૂ શબ્દના ભાષાંતર “મસીહ” અથવા “અભિષિક્ત” જેવો જ થાય છે.—માથ ૧:૧૬; યોહ ૧:૪૧.

• ખ્રિસ્ત-વિરોધી.

  એના માટે વપરાયેલા ગ્રીક શબ્દના બે અર્થ છે. એક, જે ખ્રિસ્તની વિરુદ્ધમાં છે અથવા તેમનો વિરોધ કરે છે. બીજો, જે જૂઠો ખ્રિસ્ત છે અથવા ખ્રિસ્ત હોવાનો દાવો કરે છે. ખ્રિસ્તના શિષ્યો હોવાનો કે મસીહ હોવાનો દાવો કરનાર લોકો, સંસ્થા કે જૂથને પણ એ શબ્દ લાગુ પડે છે. ખ્રિસ્ત અને તેમના શિષ્યોનો વિરોધ કરનારને પણ ખ્રિસ્ત-વિરોધી કહી શકાય.—૧યો ૨:૨૨.

• ખ્રિસ્તી.

  ઈસુ ખ્રિસ્તને પગલે ચાલનારાઓને ઈશ્વરે આપેલું નામ.—પ્રેકા ૧૧:૨૬; ૨૬:૨૮.

ગ

• ગઢ.

  હિબ્રૂમાં મિલ્લો, જેનો મૂળ અર્થ થાય “પૂરવું.” સેપ્ટુઆજીંટમાં એનું ભાષાંતર “કિલ્લો” કરવામાં આવ્યું છે. એ કદાચ દાઉદનગરની કોઈ જગ્યા કે ઇમારત હોઈ શકે, પણ એના વિશે ચોક્કસ કોઈ માહિતી નથી.—૨શ ૫:૯; ૧રા ૧૧:૨૭.

• ગિત્તીથ.

  સંગીતને લગતો એક શબ્દ, જેનો ખરો અર્થ ખબર નથી. પણ કદાચ એ હિબ્રૂ શબ્દ ગાથ માંથી ઊતરી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય દ્રાક્ષો ખૂંદવાનો કુંડ. એટલે અમુકને લાગે છે કે ગિત્તીથ એવાં ગીતોની ધૂન હતી, જે લોકો દ્રાક્ષો ખૂંદતી વખતે ગાતા.—ગી ૮૧:મથાળું.

• ગિલયાદ.

  યર્દન નદીની પૂર્વમાં આવેલો ફળદ્રુપ વિસ્તાર, જે યાબ્બોક ખીણના ઉત્તર અને દક્ષિણ ભાગ સુધી ફેલાયેલો છે. અમુક વાર યર્દનની પૂર્વમાં ઇઝરાયેલીઓના આખા વિસ્તારને ગિલયાદ  કહેવામાં આવ્યું છે, જ્યાં રૂબેન, ગાદ અને મનાશ્શાનું અડધું કુળ રહેતું હતું. (ગણ ૩૨:૧; યહો ૧૨:૨; ૨રા ૧૦:૩૩)—વધારે માહિતી ખ-૪ જુઓ.

• ગીતશાસ્ત્ર.

  ઈશ્વરની સ્તુતિ માટેનાં ગીતો. એ ગીતોની ધૂન તૈયાર કરવામાં આવતી અને યહોવાના ભક્તો એ ગાતા. યરૂશાલેમના મંદિરમાં ઈશ્વરભક્તો ભેગા થતા ત્યારે પણ તેઓ એ ગીતો ગાતા.—લૂક ૨૦:૪૨; પ્રેકા ૧૩:૩૩; યાકૂ ૫:૧૩.

• ગુલામી.

  કોઈને બંદી બનાવીને પોતાના વતન કે ઘરથી દૂર મોકલી દેવો. મોટા ભાગે એનો હુકમ જીત મેળવનાર આપતા. હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “મોકલી દેવું.” ઇઝરાયેલીઓના ઇતિહાસમાં તેઓ બે વાર મોટા પાયે ગુલામીમાં ગયા હતા. એક વાર ઉત્તરનાં દસ કુળના રાજ્યને આશ્શૂરીઓ ગુલામ બનાવીને લઈ ગયા હતા. પછીથી દક્ષિણનાં બે કુળના રાજ્યને બાબેલોનીઓ ગુલામ બનાવીને લઈ ગયા હતા. એ બંને રાજ્યોમાંથી બચી ગયેલા ઇઝરાયેલીઓ ઈરાની રાજા કોરેશના રાજમાં પોતાના વતન પાછા આવ્યા.—૨રા ૧૭:૬; ૨૪:૧૬; એઝ ૬:૨૧.

• ગેરાહ.

  એક વજનિયું જેનું માપ ૦.૫૭ ગ્રા. હતું. ૨૦ ગેરાહ બરાબર એક શેકેલ થાય. (લેવી ૨૭:૨૫)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• ગેહેન્‍ના.

  હિન્‍નોમની ખીણનું ગ્રીક નામ, જે પ્રાચીન યરૂશાલેમની દક્ષિણ અને દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં આવેલી હતી. (યર્મિ ૭:૩૧) ભવિષ્યવાણીઓમાં એનો ઉલ્લેખ એવી જગ્યા માટે થયો છે, જ્યાં શબ ફેંકવામાં આવતાં હતાં. (યર્મિ ૭:૩૨; ૧૯:૬) એવો કોઈ પુરાવો નથી કે માણસો કે પશુઓને બાળવા કે રિબાવવા માટે ગેહેન્‍નામાં જીવતાં નાખવામાં આવ્યાં હોય. એટલે આ શબ્દ એવી કોઈ અદૃશ્ય જગ્યાને રજૂ કરતો નથી, જ્યાં ગુજરી ગયેલાઓને હંમેશ માટે સળગતી આગમાં રિબાવવામાં આવતા હોય. એના બદલે, ઈસુ અને તેમના શિષ્યોએ ‘બીજા મરણની’ સજા દર્શાવવા ગેહેન્‍ના શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો હતો, જેનો અર્થ થાય, હંમેશ માટેનો નાશ, સંપૂર્ણ વિનાશ.—પ્રક ૨૦:૧૪; માથ ૫:૨૨; ૧૦:૨૮.

• ગોફણ.

  ચામડાનો પટ્ટો કે પ્રાણીની નસો, લાંબા ઘાસ અથવા વાળથી ગૂંથેલો પટ્ટો. આ પટ્ટો વચ્ચેથી પહોળો રહેતો અને એમાં ફેંકવાની વસ્તુ મૂકવામાં આવતી. એમાં મોટા ભાગે પથ્થર વપરાતો. ગોફણનો એક છેડો હાથ પર અથવા કાંડા પર બાંધવામાં આવતો અને બીજો છેડો હાથમાં પકડી રાખવામાં આવતો. ગોફણ વીંઝતી વખતે એ છેડો છોડી દેવામાં આવતો. જૂના જમાનામાં સેનાની અંદર ગોફણ ચલાવનારા પણ હતા.—ન્યા ૨૦:૧૬; ૧શ ૧૭:૫૦.

• ગોમેદ.

  એક કીમતી પથ્થર. અકીક પથ્થરનો એક પ્રકાર. એ પથ્થર કાળા, ભૂખરા, લાલ, રાખોડી અથવા લીલા રંગનો હોય છે. એ રંગોની વચ્ચે સફેદ રંગનાં પડ હોય છે. આ પથ્થર પ્રમુખ યાજકના ખાસ કપડાંમાં જડેલા હતા.—નિર્ગ ૨૮:૯, ૧૨; ૧કા ૨૯:૨; અયૂ ૨૮:૧૬.

• ગ્રીક.

  ગ્રીસના લોકોની ભાષા. ગ્રીસના વતની અથવા જેઓનાં કુટુંબ અગાઉ ગ્રીસમાં રહેતાં હતાં તેઓને ગ્રીક કહેવામાં આવ્યા છે. ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં આ શબ્દનો ઉપયોગ યહૂદી ન હોય એવા બધા લોકોને બતાવવા અથવા જેઓ ગ્રીક ભાષા અને સંસ્કૃતિના પ્રભાવ નીચે હતા, તેઓને બતાવવા પણ થયો છે.—યોએ ૩:૬; યોહ ૧૨:૨૦.

ચ

• ચઢવાનું ગીત.

  ગીતશાસ્ત્ર ૧૨૦-૧૩૪ પરનાં મથાળાં. એ શબ્દોના અર્થ વિશે લોકોના અલગ અલગ વિચાર છે. ઇઝરાયેલીઓ વર્ષના ત્રણ મોટા તહેવારો ઊજવવા યરૂશાલેમ જતા, જે યહૂદાના ઊંચા પહાડો પર આવેલું હતું. ઘણાનું માનવું છે કે તેઓ પહાડો ‘ચઢીને’ યરૂશાલેમ જતા ત્યારે, પૂરા જોશથી આ ૧૫ ગીતો ગાતા.

• ચામડાનો વીંટો.

  લખાણ માટે તૈયાર કરાતું ઘેટા, બકરા કે વાછરડાનું ચામડું. એ પપાઈરસ કરતાં વધારે ટકાઉ હતું અને બાઇબલના વીંટાઓ માટે વપરાતું. પાઉલે તિમોથીને ચામડાના જે વીંટાઓ લાવવાની વિનંતી કરી, એ કદાચ હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોનો અમુક ભાગ હતા. મૃત સરોવરના અમુક વીંટાઓ પણ ચામડાના વીંટાઓ હતા.—૨તિ ૪:૧૩.

• ચાંદરાત.

  અમાસ પછી પહેલી વાર ચંદ્ર દેખાય એ રાત. યહૂદી કેલેન્ડરના દરેક મહિનાનો પહેલો દિવસ. એ દિવસે લોકો ભેગા મળતા, મિજબાની કરતા અને ખાસ અર્પણો ચઢાવતા. પછીનાં વર્ષોમાં એ દિવસ ઇઝરાયેલી પ્રજા માટે મહત્ત્વનો તહેવાર બની ગયો. એ દિવસે લોકો કામ કરતા નહિ.—ગણ ૧૦:૧૦; ૨કા ૮:૧૩; કોલ ૨:૧૬.

•  ચિઠ્ઠીઓ.

  નિર્ણયો લેવા માટે કાંકરા કે પથ્થર કે લાકડાના નાના ટુકડા વાપરવામાં આવતા. એને કોઈ કપડા કે વાસણમાં ભેગા કરીને હલાવવામાં આવતા. જે વ્યક્તિના નામનો પથ્થર કે લાકડાનો ટુકડો બહાર પડતો કે કાઢવામાં આવતો એ વ્યક્તિ પસંદ થતી. ઘણી વાર એ નિર્ણય પ્રાર્થના કરીને લેવાતો. મૂળ ભાષામાં “ચિઠ્ઠીઓ” માટે જે શબ્દ વપરાયો છે, એનો અર્થ “ભાગ” કે “હિસ્સો” પણ થઈ શકે છે.—યહો ૧૪:૨; ગી ૧૬:૫; ની ૧૬:૩૩; માથ ૨૭:૩૫.

• ચીપિયા.

  એ સોનાના હતા, જેનો ઉપયોગ મંડપમાં અને મંદિરમાં દીવાની જ્યોત હોલવવા થતો.—નિર્ગ ૩૭:૨૩.

• ચોકીદાર.

  ચોકીદાર મોટા ભાગે રાતે ચોકી કરે છે, જેથી લોકોને અથવા સંપત્તિને કોઈ નુકસાન ન થાય. જો કંઈ જોખમ જેવું લાગે, તો તે તરત જ લોકોને સાવધ કરી દે છે. ચોકીદારો શહેરની દીવાલો પર કે મિનારા પર ચોકી ભરતા હતા, જેથી જો કોઈ શહેર તરફ આવતું હોય તો તેઓ દૂરથી જ એ જોઈ શકે. સૈન્યમાં ચોકીદારોને રક્ષક પણ કહેવામાં આવે છે. એક રીતે પ્રબોધકો પણ ચોકીદારો હતા, કેમ કે તેઓ આવનાર વિનાશ વિશે પહેલેથી જ ચેતવણી આપતા હતા.—૨રા ૯:૨૦; હઝ ૩:૧૭.

છ

• છુટકારાની કિંમત.

  ગુલામી, સજા, દુઃખ, પાપ કે કોઈ ફરજમાંથી મુક્ત થવા કે છોડાવવા આપવામાં આવતી કિંમત. એ કિંમત કંઈ હંમેશાં પૈસાથી ચૂકવાતી ન હતી. (યશા ૪૩:૩) બીજા અમુક સંજોગોમાં પણ છુટકારાની કિંમત ચૂકવવી પડતી. દાખલા તરીકે, ઇઝરાયેલમાં પ્રથમ જન્મેલા બધા છોકરા અને નર પ્રાણીઓ યહોવાના હતા. તેઓ ફક્ત યહોવાની સેવા માટે હતા. તેઓને એ સેવામાંથી મુક્ત કરવા છુટકારાની કિંમત કે ખંડણી ચૂકવવી પડતી. (ગણ ૩:૪૫, ૪૬; ૧૮:૧૫, ૧૬) જો કોઈ ખતરનાક અને બેકાબૂ બળદ કોઈને મારી નાખે, તો એના માલિકે એ બળદને મોતની સજાથી બચાવવા છુટકારાની કિંમત ચૂકવવી પડતી. (નિર્ગ ૨૧:૨૯, ૩૦) પણ જાણીજોઈને ખૂન કરનાર માટે છુટકારાની કિંમતનો સ્વીકાર થતો નહિ. (ગણ ૩૫:૩૧) બાઇબલ સૌથી મહત્ત્વની છુટકારાની કિંમત વિશે જણાવે છે. એ કિંમત ખ્રિસ્તે પોતાના જીવનનું બલિદાન આપીને ચૂકવી છે. આજ્ઞા પાળનારા મનુષ્યોને એના લીધે પાપ અને મરણના બંધનમાંથી છુટકારો મળે છે.—ગી ૪૯:૭, ૮; માથ ૨૦:૨૮; એફે ૧:૭.

• છુટકારાનું વર્ષ.

  ઇઝરાયેલીઓ વચનના દેશમાં ગયા એ પછીનું દર ૫૦મું વર્ષ. એ વર્ષે જમીન ખેડવાની ન હતી અને હિબ્રૂ દાસોને આઝાદ કરવામાં આવતા. વારસાની જમીન જો વેચી હોય, તો એ તેઓને પાછી મળતી. એક રીતે છુટકારાનું વર્ષ તહેવારનું વર્ષ હતું. એ વર્ષે તેઓની ખુશીઓનો કોઈ પાર ન રહેતો. ઈશ્વરે તેઓને એક પ્રજા તરીકે પસંદ કર્યાં ત્યારના સમય જેવો માહોલ એ વર્ષે થઈ જતો.—લેવી ૨૫:૧૦.

• છેલ્લા દિવસો.

  બાઇબલની ભવિષ્યવાણીઓમાં આ અને એના જેવા બીજા શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે, જેમ કે, ‘અંતનો સમય.’ એનો અર્થ થાય, ઈશ્વર ન્યાય કરશે એ પહેલાંનો સમયગાળો અથવા એ સમય દરમિયાન બનનારી ઘટનાઓ. (હઝ ૩૮:૧૬; દા ૮:૧૭; પ્રેકા ૨:૧૭) ભવિષ્યવાણીઓ શેના વિશે છે, એના આધારે નક્કી થાય છે કે છેલ્લા દિવસોનો સમયગાળો અમુક વર્ષોનો છે કે ઘણાં વર્ષોનો. ખાસ કરીને બાઇબલમાં આ શબ્દોનો ઉપયોગ આ દુનિયાના ‘છેલ્લા દિવસો’ માટે થયો છે, જ્યારે ઈસુની હાજરી ચાલી રહી છે.—૨તિ ૩:૧; યાકૂ ૫:૩; ૨પિ ૩:૩.

• છોડાવનાર.

  એવો માણસ જેની પાસે પોતાના ભાઈને છોડાવવાનો કે ગુલામીમાંથી ખરીદી લેવાનો હક અથવા જવાબદારી હોય છે. તેની પાસે પોતાના ભાઈની મિલકત કે વારસો ખરીદી લેવાનો પણ હક અથવા જવાબદારી હોય છે. (લેવી ૨૫:૨૫-૨૭, ૪૭-૫૪) આ શબ્દ એવા રિવાજને પણ બતાવે છે, જેમાં છોડાવનાર પોતાના ભાઈની વિધવા સાથે લગ્‍ન કરે અને એ ભાઈનો વંશવેલો આગળ વધારે.—રૂથ ૪:૭-૧૦.

જ

• જટામાંસી.

  આછા લાલ રંગનું કીમતી સુગંધી તેલ. એ જટામાંસીના (નાર્ડોસ્ટેકિસ જટામાંસી) છોડમાંથી બનાવવામાં આવતું. એ બહુ મોંઘું હોવાથી ઘણી વાર એમાં સસ્તું તેલ ભેળવવામાં આવતું અને લોકોને છેતરીને નકલી તેલ વેચવામાં આવતું. પણ માર્ક અને યોહાને જણાવ્યું કે ઈસુ માટે “અસલ જટામાંસીનું” તેલ વપરાયું હતું.—માર્ક ૧૪:૩; યોહ ૧૨:૩.

• જીવતા કરવું.

  મરણમાંથી જીવતા કરવું. ગ્રીક શબ્દ એનાસ્તાસીસનો અર્થ થાય, “ઊઠવું; ઊભા થવું.”  મરણમાંથી જીવતા કરાયા હોય એવા નવ લોકો વિશે બાઇબલ જણાવે છે. એમાંના એક ઈસુ છે, જેમને યહોવાએ મરણમાંથી જીવતા કર્યા હતા. એલિશા, એલિયા, ઈસુ, પિતર અને પાઉલે અમુક લોકોને જીવતા કર્યા હતા. તેઓએ ઈશ્વરની શક્તિથી એ ચમત્કારો કર્યા હતા. ઈશ્વરનો હેતુ પૂરો થાય એ માટે મહત્ત્વનું છે કે પૃથ્વી પર “સારા લોકો અને ખરાબ લોકોને મરણમાંથી ઉઠાડવામાં” આવે. (પ્રેકા ૨૪:૧૫) બાઇબલ જણાવે છે કે અમુક લોકોને સ્વર્ગમાં જીવન આપવામાં આવશે. બાઇબલ એ પણ જણાવે છે કે પવિત્ર શક્તિથી અભિષિક્ત થયેલા ઈસુના ભાઈઓ “પ્રથમ” અથવા “પહેલા” જીવતા કરાશે.—ફિલિ ૩:૧૧; પ્રક ૨૦:૫, ૬; યોહ ૫:૨૮, ૨૯; ૧૧:૨૫.

• જીવનનું ઝાડ.

  એદન બાગનું એક ઝાડ. બાઇબલ એમ નથી જણાવતું કે આ ઝાડનાં ફળમાં જીવન આપવાની કોઈ શક્તિ હતી. એના બદલે એ ઝાડથી સાબિત થતું હતું કે ઈશ્વર જેને પણ એ ઝાડનાં ફળ ખાવા આપશે, તેને હંમેશ માટેનું જીવન મળશે.—ઉત ૨:૯; ૩:૨૨.

• જીવનનો બાગ.

  સુંદર બગીચો કે બગીચા જેવી જગ્યા. એવી પહેલી જગ્યા એદન બાગ હતી. એ બાગ યહોવાએ પ્રથમ સ્ત્રી-પુરુષ માટે બનાવ્યો હતો. મરતી વખતે ઈસુએ એક ગુનેગારને જે કહ્યું, એનાથી ખબર પડે છે કે આખી ધરતી જીવનના બાગ જેવી બનશે. બીજો કોરીંથીઓ ૧૨:૪માં એ શબ્દ ભાવિમાં આવનાર જીવનના બાગને રજૂ કરે છે. પ્રકટીકરણ ૨:૭માં એ ઈશ્વરના બાગને રજૂ કરે છે.—ગીગી ૪:૧૩; લૂક ૨૩:૪૩.

ઝ

• ઝભ્ભો.

  પુરુષો અને સ્ત્રીઓ મોટા ભાગે બે ઝભ્ભા પહેરતા. પહેલા તેઓ બાંયવાળો અંદરનો ઝભ્ભો (ગ્રીક, ખીતોન) પહેરતા, જે ઘૂંટણ સુધીનો કે ઘૂંટી સુધીનો હતો. એના ઉપર બહારનો ઝભ્ભો (ગ્રીક, હીમાતિઓન) પહેરતા. અમુક વખતે એ ઢીલો ડગલો હતો, પણ મોટા ભાગે એ સાદું લંબચોરસ કપડું હતું, જેને સહેલાઈથી પહેરી કે કાઢી શકાતું.—યોહ ૧૩:૪.

• ઝિયૂસ.

  ગ્રીકોનો મુખ્ય દેવ. ગ્રીકો ઘણા દેવોને ભજતા હતા. લુસ્ત્રામાં, બાર્નાબાસને ભૂલથી ઝિયૂસ સમજી લેવામાં આવ્યો હતો. લુસ્ત્રા નજીક મળી આવેલી જૂની કોતરણીઓમાં “ઝિયૂસના યાજકો” અને “સૂર્ય દેવ ઝિયૂસ” લખેલું મળી આવે છે. માલ્ટા ટાપુથી પાઉલ જે વહાણમાં બેઠો, એના પર “ઝિયૂસના દીકરાઓ” એટલે કે, જોડિયા ભાઈઓ કાસ્ટર અને પોલુક્સની નિશાની હતી.—પ્રેકા ૧૪:૧૨; ૨૮:૧૧.

• ઝીવ.

  યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરના બીજા મહિનાનું અને સરકારી કેલેન્ડરના આઠમા મહિનાનું જૂનું નામ. એ મધ્ય એપ્રિલથી મધ્ય મે સુધી ચાલતો. યહૂદી તાલ્મુડમાં અને બાબેલોનની ગુલામી પછીનાં લખાણોમાં આ મહિનાનું નામ આઈય્યાર આપવામાં આવ્યું છે. (૧રા ૬:૩૭)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• ઝૂંસરી.

  વ્યક્તિના ખભે મૂકાતો દાંડો, જેની બંને બાજુ વજન લટકાવવામાં આવતું અથવા ખેતરનું સાધન કે બગીને ખેંચવા માટે બે પ્રાણીઓની (ખાસ કરીને ઢોર) ગરદન પર મૂકવામાં આવતો લાકડાંનો દાંડો કે માળખું. ગુલામો ભારે બોજો ઊંચકવા મોટા ભાગે ઝૂંસરીનો ઉપયોગ કરતા હતા. વ્યક્તિ કોઈની ગુલામ બને અથવા તેને આધીન થાય ત્યારે, ઝૂંસરી શબ્દ રૂપક તરીકે પણ વપરાયો છે. તેમ જ જુલમ અને દુઃખો માટે પણ એ શબ્દ વપરાયો છે. ઝૂંસરી ઉતારવાનો કે તોડી નાખવાનો અર્થ થાય: બંધન, જુલમ અને શોષણમાંથી છૂટવું.—લેવી ૨૬:૧૩; માથ ૧૧:૨૯, ૩૦.

ટ

• ટેબેથ.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો દસમો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો ચોથો મહિનો. એ મધ્ય ડિસેમ્બરથી મધ્ય જાન્યુઆરી સુધી ચાલતો. એને ‘દસમો મહિનો’ કહેવામાં આવ્યો છે. (એસ્તે ૨:૧૬)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

ડ

• ડીઆબોલોસ.

  મૂળ ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં શેતાનનું વર્ણન ડીઆબોલોસ, એટલે કે “નિંદા કરનાર” તરીકે થયું છે. તેને એ નામ એટલે આપવામાં આવ્યું, કેમ કે તે સૌથી પહેલો અને મુખ્ય નિંદક છે. તે યહોવા પર, તેમના સંદેશા પર અને તેમના પવિત્ર નામ પર ખોટો દોષ લગાવે છે.—માથ ૪:૧; યોહ ૮:૪૪; પ્રક ૧૨:૯.

• ડ્રાક્મા.

  ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં આ શબ્દ ચાંદીના ગ્રીક સિક્કાને બતાવે છે, જેનું વજન એ સમયે ૩.૪ ગ્રા. હતું. હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં જે સોનાના ડ્રાક્માનો ઉલ્લેખ થયો છે, એ ઈરાનના સામ્રાજ્યમાં વપરાતો હતો. એ ડ્રાક્મા દારીક જેટલો હતો.  (નહે ૭:૭૦; માથ ૧૭:૨૪, ફૂટનોટ)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

ત

• તામ્મૂઝ.

  (૧) એક દેવતા, જેના માટે ઈશ્વરને બેવફા બનેલી ઇઝરાયેલી સ્ત્રીઓ રડતી હતી. એવું માનવામાં આવે છે કે તામ્મૂઝ એક રાજા હતો, પણ તેના મરણ પછી તેને દેવ ગણીને પૂજવામાં આવતો. સુમેર સંસ્કૃતિનાં લખાણોમાં તામ્મૂઝને દૂમૂઝી કહેવામાં આવ્યો છે. તેને પ્રજનન દેવી ઇનાનાનો (બાબેલોનની દેવી ઈશ્તાર) પતિ કે પ્રેમી બતાવવામાં આવ્યો છે. (હઝ ૮:૧૪) (૨) બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો ચોથો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો દસમો મહિનો. એ મધ્ય જૂનથી મધ્ય જુલાઈ સુધી ચાલતો.—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• તાર્તરસ.

  ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં, એ કેદ જેવી ખરાબ હાલતને દર્શાવે છે, જેમાં નુહના સમયના બંડખોર દૂતોને નાખી દેવામાં આવ્યા હતા. બીજો પિતર ૨:૪માં, તારતારુ (“તાર્તરસમાં નાખવું”) ક્રિયાપદ એ નથી બતાવતું કે “જે દૂતોએ પાપ કર્યું હતું,” તેઓ જૂઠા ધર્મોની દંતકથાઓમાં જણાવેલા તાર્તરસમાં (એટલે કે, પાતાળની કેદમાં અને ઊતરતા દેવો માટેની અંધારી જગ્યામાં) નંખાયા હતા. એના બદલે, તાર્તરસનો અર્થ થાય કે ઈશ્વરે સ્વર્ગમાં બંડખોર દૂતોને તેઓના સ્થાન પરથી હટાવી દીધા, તેઓની જવાબદારી છીનવી લીધી અને તેઓનાં મનને ઘોર અંધકારમાં નાખી દીધાં, જેથી તેઓ ઈશ્વરના ભવ્ય હેતુઓ સમજી ન શકે. અંધકાર એ બતાવે છે કે આખરે તેઓનું શું થશે. શાસ્ત્રવચનો જણાવે છે કે તેઓના શાસક શેતાન સાથે તેઓનો પણ હંમેશાં માટે વિનાશ થઈ જશે. તેથી તાર્તરસ બંડખોર દૂતો માટે સૌથી ખરાબ હાલતને બતાવે છે. પ્રકટીકરણ ૨૦:૧-૩માં જણાવેલા ‘અનંત ઊંડાણ’ કરતાં તાર્તરસ અલગ છે.

• તાર્શીશનાં વહાણો.

  શરૂઆતમાં આ શબ્દ એ વહાણો માટે વપરાતો, જે પ્રાચીન તાર્શીશ (આજનું સ્પેન) સુધી જતાં હતાં. એવું લાગે છે કે સમય જતાં એ શબ્દ એવાં મોટાં મોટાં વહાણો માટે વપરાવા લાગ્યો, જે દૂર દૂર સુધી મુસાફરી કરતાં હતાં. સુલેમાન અને યહોશાફાટે વેપાર માટે આવાં વહાણોનો ઉપયોગ કર્યો હતો.—૧રા ૯:૨૬; ૧૦:૨૨; ૨૨:૪૮.

• તાલંત.

  વજનનો અને નાણાંની ગણતરીનો સૌથી મોટો હિબ્રૂ એકમ. એનું વજન ૩૪.૨ કિ.ગ્રા. હતું. ગ્રીક તાલંત એનાથી નાનો હતો, જેનું વજન ૨૦.૪ કિ.ગ્રા. હતું. (૧કા ૨૨:૧૪; માથ ૧૮:૨૪)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• તીશરી.—

  એથાનીમ અને વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• તુરાઈ.

  ધાતુથી બનેલું સંગીતનું સાધન, જેને હવા ફૂંકીને વગાડવામાં આવતું. તુરાઈ સંગીત માટે અને સંકેત આપવા માટે વપરાતી. અમુક કલમોમાં તુરાઈ માટે “રણશિંગડું” શબ્દ પણ વપરાયો છે. ગણના ૧૦:૨ પ્રમાણે યહોવાએ ચાંદીનાં બે રણશિંગડાં, એટલે કે તુરાઈ બનાવવાની આજ્ઞા આપી હતી, જેથી લોકોને ભેગા કરવા, છાવણી ઉઠાવવા અને યુદ્ધ જાહેર કરવા એ વગાડી શકાય. મોટા ભાગે તુરાઈ સીધી હતી, પણ “રણશિંગડું” વળેલું હતું અને એને પ્રાણીનાં શિંગડાંમાંથી બનાવવામાં આવતું હતું. મંદિરમાં વગાડવામાં આવતાં સંગીતના સાધનોમાં તુરાઈ વપરાતી હતી. પણ એની બનાવટ વિશે બાઇબલ કંઈ જણાવતું નથી. તુરાઈના અવાજનો રૂપક તરીકે પણ ઉપયોગ થયો છે. જ્યારે યહોવા કોઈ ન્યાયચુકાદો જાહેર કરે છે અથવા તેમના તરફથી કોઈ ખાસ ઘટના બને છે, ત્યારે એની સાથે સાથે તુરાઈનો અવાજ પણ સંભળાય છે.—૨કા ૨૯:૨૬, ફૂટનોટ; એઝ ૩:૧૦, ફૂટનોટ; ૧કો ૧૫:૫૨, ફૂટનોટ; પ્રક ૮:૭–૧૧:૧૫, ફૂટનોટ.

• તૈયારીનો દિવસ.

  સાબ્બાથની આગળનો દિવસ, જ્યારે યહૂદીઓ જરૂરી તૈયારીઓ કરતા. આજે એ દિવસને શુક્રવાર કહેવાય છે. શુક્રવાર સાંજે સૂરજ આથમે ત્યારે તૈયારીનો દિવસ પૂરો થતો અને ત્યારથી સાબ્બાથ શરૂ થતો. યહૂદી દિવસ એક સાંજથી બીજી સાંજનો હતો.—માર્ક ૧૫:૪૨; લૂક ૨૩:૫૪.

થ

• થાંભલો.

  ઊભો થાંભલો, જેના પર કોઈને લટકાવી દેવામાં આવતો. અમુક દેશોમાં મોતની સજા આપવા માણસને થાંભલા પર લટકાવી દેવામાં આવતો. અમુક કિસ્સામાં ચેતવણી આપવા કે બદનામ કરવા એ માણસનું શબ થાંભલા પર લટકાવી રાખવામાં આવતું. આશ્શૂરીઓ ખૂબ ક્રૂર લોકો હતા. તેઓ યુદ્ધ પછી કેદીનાં પેટમાં અણીદાર થાંભલો ભોંકીને  છાતીમાંથી આરપાર બહાર કાઢતા અને શબને એના પર લટકાવી રાખતા. પણ યહૂદીઓના નિયમ પ્રમાણે જો કોઈ માણસ ઈશ્વરની નિંદા અથવા મૂર્તિપૂજા જેવું ઘોર પાપ કરે, તો પહેલા તેને પથ્થરે અથવા બીજી કોઈ રીતે મારી નાખવામાં આવતો. પછી તેનું શબ થાંભલા પર અથવા ઝાડ પર લટકાવી દેવામાં આવતું. એનાથી બીજા લોકોને ચેતવણી મળતી. (પુન ૨૧:૨૨, ૨૩; ૨શ ૨૧:૬, ૯) રોમન લોકો અમુક વાર ગુનેગારને થાંભલા પર બાંધી દેતા. તે ઘણા દિવસો સુધી પીડાથી રિબાતો અને ગરમી, ભૂખ અને તરસને લીધે મરી જતો. અમુક વાર તેઓ થાંભલા કે વધસ્તંભ પર ગુનેગારના હાથ-પગ ખીલાથી ઠોકીને જડી દેતા. એવું તેઓએ ઈસુ સાથે પણ કર્યું હતું. (લૂક ૨૪:૨૦; યોહ ૧૯:૧૪-૧૬; ૨૦:૨૫; પ્રેકા ૨:૨૩, ૩૬)—વધસ્તંભ જુઓ.

દ

• દકાપોલીસ.

  ગ્રીક શહેરોનું જૂથ, જે શરૂઆતમાં દસ શહેરોનું બનેલું હતું (ગ્રીકમાં દેકા એટલે “દસ” અને પોલીસ એટલે “શહેર”). ગાલીલ સરોવર અને યર્દન નદીના પૂર્વમાં આવેલા પ્રદેશને પણ દકાપોલીસ કહેવામાં આવતો, જ્યાં મોટા ભાગનાં એ શહેરો આવેલાં હતાં. ગ્રીક સંસ્કૃતિ અને વેપારનાં એ મુખ્યમથકો હતાં. ઈસુ એ પ્રદેશમાંથી પસાર થયા હતા, પણ એમાંના એક પણ શહેરોમાં ગયા હોય એવો કોઈ અહેવાલ નથી. (માથ ૪:૨૫; માર્ક ૫:૨૦)—વધારે માહિતી ક-૭ અને ખ-૧૦ જુઓ.

• દર્શન સમજાવનાર.

  ઈશ્વરની મદદથી તેમની ઇચ્છા જાણનાર. ઈશ્વર તેને એવી વાતો જોવા કે સમજવા મદદ કરતા, જે સામાન્ય માણસ માટે જોવી કે સમજવી મુશ્કેલ હોય. એ માટેના હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “જોવું.” એ ખરેખર જોવું અથવા સાંકેતિક રીતે જોવું હોય શકે. લોકો દર્શન સમજાવનાર પાસે સલાહ લેવા જતા, જેથી મુશ્કેલીનો ઉકેલ લાવી શકાય.—૧શ ૯:૯.

• દસમો ભાગ.

  દાન અથવા ભેટ તરીકે અપાતો કોઈ પણ વસ્તુનો દસમો ભાગ કે ૧૦ ટકા. દસમો ભાગ ખાસ કરીને ધાર્મિક કામો માટે આપવામાં આવતો. (માલ ૩:૧૦; પુન ૨૬:૧૨; માથ ૨૩:૨૩) મૂસાના નિયમશાસ્ત્ર પ્રમાણે, દર વર્ષે જમીનની ઊપજનો દસમો ભાગ અને ઘેટાં-બકરાં તેમજ ઢોરઢાંકમાં જે વધારો થતો, એમાંથી દસમો ભાગ લેવીઓને આપવાનો હતો, જેથી તેઓનું ગુજરાન ચાલે. એ દસમા ભાગમાંથી લેવીઓ દસમો ભાગ હારુનના કુટુંબના યાજકોને આપતા, જેથી તેઓનું ગુજરાન ચાલે. લોકોએ બીજા અમુક દસમા ભાગ પણ આપવાના હતા. આજે ખ્રિસ્તીઓ પાસે દસમા ભાગની માંગ કરવામાં આવતી નથી.

• દાઉદનગર.

  દાઉદે યબૂસ શહેર જીતી લીધું પછી એનું નામ દાઉદનગર પડ્યું. દાઉદે ત્યાં પોતાનો મહેલ બનાવ્યો. એ શહેરને સિયોન પણ કહેવામાં આવે છે. એ યરૂશાલેમની દક્ષિણ-પૂર્વમાં આવેલું છે અને એનો સૌથી જૂનો ભાગ છે.—૨શ ૫:૭; ૧કા ૧૧:૪, ૫.

• દાઉદનો દીકરો.

  આ શબ્દો ઘણી વાર ઈસુ માટે વપરાયા છે. એ ભાર મૂકે છે કે ઈસુ દાઉદના વંશજ છે અને એ રાજ્યના વારસ છે, જેનો કરાર ઈશ્વરે દાઉદ સાથે કર્યો હતો.—માથ ૧૨:૨૩; ૨૧:૯.

• દાગોન.

  પલિસ્તીઓનો એક દેવ. ચોક્કસ ખબર નથી કે આ નામ કઈ રીતે પડ્યું, પણ અમુક નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે એ હિબ્રૂ શબ્દ દાગ (માછલી) સાથે સંકળાયેલો હોય શકે.—ન્યા ૧૬:૨૩; ૧શ ૫:૪.

• દાન.

  જેને જરૂર હોય તેને કરેલી મદદ. હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં આના વિશે સીધેસીધો ઉલ્લેખ નથી, પણ ગરીબોને મદદ કરવાની ઇઝરાયેલીઓની ફરજ વિશે નિયમશાસ્ત્ર સાફ જણાવતું હતું.—માથ ૬:૨.

• દારીક.

  સોનાનો ઈરાની સિક્કો, જેનું વજન ૮.૪ ગ્રા. હતું. (૧કા ૨૯:૭)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• દાલચીની.

  દાલચીનીના ઝાડની છાલ (સિનામોમમ કેસિઆ). તજ અને દાલચીની એક જ જાતિનાં ઝાડ છે. દાલચીની સુગંધ માટે વાપરવામાં આવતી હતી અને અભિષિક્ત કરવાના પવિત્ર તેલની એક સામગ્રી હતી.—નિર્ગ ૩૦:૨૪; ગી ૪૫:૮; હઝ ૨૭:૧૯.

• દિયરવટું.

  જો કોઈ માણસને દીકરો ન હોય અને તે મરી જાય, તો રિવાજ પ્રમાણે જેઠ કે દિયરે પોતાની વિધવા ભાભી સાથે લગ્‍ન કરવું પડતું. આમ તેનાથી તેના ભાઈનો વંશ ચાલુ રહેતો. આ રિવાજને દિયરવટું કહેવામાં આવતો. પછીથી આ રિવાજ મૂસાના નિયમશાસ્ત્રમાં ઉમેરવામાં આવ્યો.—ઉત ૩૮:૮; પુન ૨૫:૫.

• દિવસનો તારો.

  આ શબ્દોનો અને ‘સવારના તારાનો’ અર્થ સરખો જ છે. સૂર્ય દેખાય એ પહેલાં, પૂર્વમાં  ઊગતો છેલ્લો તારો. એને જોઈને ખબર પડે કે હવે નવો દિવસ શરૂ થવાનો છે.—પ્રક ૨૨:૧૬; ૨પિ ૧:૧૯.

• દીનાર.

  ચાંદીનો રોમન સિક્કો, જેનું વજન ૩.૮૫ ગ્રા. હતું અને જેની એક બાજુ સમ્રાટની છાપ હતી. એક દીનાર એક દિવસની મજૂરી હતી. રોમનો દરેક યહૂદી પાસેથી “કર” તરીકે એક દીનાર વસૂલ કરતા હતા. (માથ ૨૨:૧૭; લૂક ૨૦:૨૪)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• દુનિયા.

  એના માટે વપરાયેલો ગ્રીક શબ્દ એઈઓન છે. જ્યારે હાલના સંજોગોની વાત થતી હોય અથવા અમુક સમયગાળો, જમાનો કે યુગને અલગ પાડતા ભાગની વાત થતી હોય, ત્યારે આ શબ્દ વપરાયો છે. બાઇબલમાં જ્યારે “દુનિયા” વિશે વાત થાય છે, ત્યારે એ આ દુનિયાની હમણાંની હાલતને અને દુનિયાના લોકોની જીવનઢબને બતાવે છે. (૨તિ ૪:૧૦) ઈશ્વરે નિયમ કરાર દ્વારા રજૂ કરેલા સમયગાળાને અમુક લોકો ઇઝરાયેલી અથવા યહૂદી યુગ કહે છે. છુટકારાની કિંમત તરીકે ઈસુ ખ્રિસ્તનું બલિદાન આપીને ઈશ્વરે એક અલગ સમયગાળો રજૂ કર્યો, જેમાં ખાસ કરીને અભિષિક્ત ખ્રિસ્તીઓના મંડળનો સમાવેશ થાય છે. એનાથી એવા નવા યુગની શરૂઆત થઈ, જેમાં નિયમ કરારમાં જણાવવામાં આવેલી વિગતો પૂરી થવા લાગી. ગ્રીકમાં બહુવચનમાં હોય ત્યારે, એ શબ્દ અલગ અલગ યુગો અથવા સમયગાળાના બનાવોની વાત કરે છે, જે કદાચ બની ગયા હોય કે બનવાના હોય.—માથ ૨૪:૩; માર્ક ૪:૧૯; રોમ ૧૨:૨; ૧કો ૧૦:૧૧.

• દુનિયાનો અંત.

  શેતાનના રાજ નીચેની દુનિયાની સરકારો અને તેઓની વહીવટી વ્યવસ્થાના અંત તરફ લઈ જતો સમયગાળો. આ સમયગાળામાં ખ્રિસ્તની હાજરી પણ ચાલતી હશે. ઈસુના માર્ગદર્શન નીચે દૂતો “દુષ્ટ લોકોને નેક લોકોથી જુદા પાડશે” અને તેઓનો નાશ કરશે. (માથ ૧૩:૪૦-૪૨, ૪૯) ઈસુના શિષ્યોને “અંતના” એ સમય વિશે જાણવું હતું. (માથ ૨૪:૩) સ્વર્ગમાં જતા પહેલાં, ઈસુએ પોતાના શિષ્યોને વચન આપ્યું કે દુનિયાના અંત સુધી તે તેઓની સાથે રહેશે.—માથ ૨૮:૨૦.

• દુષ્ટ દૂતો.

  અદૃશ્ય અને ખરાબ દૂતો, જેઓ પાસે માણસો કરતાં ઘણી વધારે શક્તિ છે. તેઓને ઉત્પત્તિ ૬:૨માં ‘ઈશ્વરના દીકરા’ અને યહૂદા ૬માં ‘દૂતો’ કહેવામાં આવ્યા છે, જે બતાવે છે કે તેઓને દુષ્ટ બનાવવામાં આવ્યા ન હતા. પણ તેઓએ નૂહના દિવસોમાં ઈશ્વરની આજ્ઞા તોડી અને શેતાને કરેલા બંડમાં જોડાઈને યહોવાનો વિરોધ કર્યો. આમ તેઓ ઈશ્વરના દુશ્મનો બન્યા.—પુન ૩૨:૧૭; લૂક ૮:૩૦; પ્રેકા ૧૬:૧૬; યાકૂ ૨:૧૯.

• દૂતો.

  હિબ્રૂ શબ્દ મલાખ અને ગ્રીક શબ્દ એગેલોસમાંથી. બંને શબ્દોનો અર્થ “સંદેશવાહક” થાય છે, પણ જ્યાં સ્વર્ગના સંદેશવાહકોનો ઉલ્લેખ છે ત્યાં “દૂત” શબ્દ વપરાયો છે. (ઉત ૧૬:૭; ૩૨:૩; યાકૂ ૨:૨૫, ફૂટનોટ; પ્રક ૨૨:૮) દૂતો ખૂબ જ શક્તિશાળી હોય છે. માણસોનું સર્જન કરવામાં આવ્યું એના ઘણા સમય પહેલાં ઈશ્વરે તેઓને બનાવ્યા. બાઇબલમાં તેઓને “હજારોહજાર પવિત્ર જનો,” “ઈશ્વરના દીકરાઓ” અને “પ્રભાતના તારાઓ” પણ કહેવામાં આવ્યા છે. (પુન ૩૩:૨, ફૂટનોટ; અયૂ ૧:૬; ૩૮:૭) તેઓ દરેકનું સર્જન કરવામાં આવ્યું હતું. તેઓ પોતાના જેવા બીજા દૂતોને જન્મ આપી શકતા નથી. તેઓની સંખ્યા કરોડોમાં છે. (દા ૭:૧૦) બાઇબલ બતાવે છે કે એકેએક દૂતનું નામ છે અને અલગ વ્યક્તિત્વ છે. પણ કોઈ તેઓની ભક્તિ કરે તો તેઓ એનો નમ્રતાથી નકાર કરે છે. અરે, મોટા ભાગના પોતાનું નામ પણ જણાવતા નથી. (ઉત ૩૨:૨૯; લૂક ૧:૨૬; પ્રક ૨૨:૮, ૯) તેઓ પાસે અલગ અલગ હોદ્દો છે અને તેઓને જુદું જુદું કામ સોંપવામાં આવે છે. એમાં યહોવાના રાજ્યાસન આગળ સેવા કરવાનો, તેમનો સંદેશો જણાવવાનો, પૃથ્વી પરના તેમના ભક્તો માટે કામ કરવાનો, યહોવાના ન્યાયચુકાદા લાગુ પાડવાનો અને ખુશખબર ફેલાવવાના કામને ટેકો આપવાનો સમાવેશ થાય છે. (૨રા ૧૯:૩૫; ગી ૩૪:૭; લૂક ૧:૩૦, ૩૧; પ્રક ૫:૧૧; ૧૪:૬) ભવિષ્યમાં તેઓ આર્માગેદનના યુદ્ધમાં ઈસુને ટેકો આપશે.—પ્રક ૧૯:૧૪, ૧૫.

• દેખરેખ રાખનાર.

  એવો ભાઈ જેની મુખ્ય જવાબદારી મંડળની દેખરેખ રાખવાની અને સંભાળ લેવાની છે. એ માટેના ગ્રીક શબ્દ એપિસ્કોપોસનો અર્થ થાય, કોઈનું રક્ષણ કરવા દેખરેખ રાખવી. “દેખરેખ રાખનાર” અને “વડીલ” (પ્રિસ્બીટેરોસ) શબ્દો મંડળની એકસરખી જવાબદારીને રજૂ કરે છે. “દેખરેખ રાખનાર” શબ્દ જવાબદારીઓ પર ભાર મૂકે છે.  “વડીલ” શબ્દ બતાવે છે કે પસંદ થયેલો ભાઈ અનુભવી અને ઠરેલ છે.—પ્રેકા ૨૦:૨૮; ૧તિ ૩:૨-૭; ૧પિ ૫:૨.

• દેવદાર.

  બાઇબલ સમયમાં દેવદારનાં ઝાડ ખૂબ જાણીતાં હતાં, ખાસ કરીને લબાનોનના દેવદાર. સુલેમાને બાંધેલા મંદિરના અહેવાલમાં પણ એ ઝાડનો સૌથી વધારે ઉપયોગ થયો છે. લબાનોનના દેવદાર ખૂબ જ મોટા હોય છે. એની ઊંચાઈ ૩૭ મીટર હોય છે અને એનાં મૂળ ઊંડાં અને મજબૂત હોય છે.

• દોષ-અર્પણ.

  વ્યક્તિ પોતાનાં પાપ માટે આ બલિદાન ચઢાવતી હતી. આ બલિદાન એટલે ચઢાવવામાં આવતું હતું, જેથી પાપને લીધે વ્યક્તિએ જે હક ગુમાવી દીધો એ પાછો મેળવી શકે અને સજાથી બચી શકે. આમ આ બલિદાન બીજાં પાપ-અર્પણથી અલગ હતું.—લેવી ૭:૩૭; ૧૯:૨૨; યશા ૫૩:૧૦.

• દ્રાક્ષદારૂ-અર્પણ.

  વેદી પર રેડવામાં આવતું દ્રાક્ષદારૂનું અર્પણ. બીજા મોટા ભાગનાં અર્પણો સાથે આ અર્પણ ચઢાવવામાં આવતું. પાઉલે આ શબ્દો વાપરીને બતાવ્યું કે પોતે સાથી ખ્રિસ્તીઓ માટે પૂરેપૂરા ખર્ચાઈ જવા તૈયાર હતા.—ગણ ૧૫:૫, ૭; ફિલિ ૨:૧૭.

ધ

• ધૂપ.

  સુગંધી ગુંદર અને મલમનું મિશ્રણ, જે ધીમે ધીમે સળગીને સુગંધ ફેલાવે છે. ચાર વસ્તુઓથી બનેલો ખાસ ધૂપ મંડપમાં અને મંદિરમાં વપરાતો. પવિત્ર સ્થાનની ધૂપવેદી પર સવારે અને રાતે એ બાળવામાં આવતો અને પ્રાયશ્ચિત્તના દિવસે પરમ પવિત્ર સ્થાનની અંદર એ બાળવામાં આવતો. ધૂપ ઈશ્વરના વફાદાર ભક્તોની પ્રાર્થનાઓને રજૂ કરે છે, જેને તે સ્વીકારે છે. ખ્રિસ્તીઓએ હવે ધૂપ બાળવાની જરૂર નથી.—નિર્ગ ૩૦:૩૪, ૩૫; લેવી ૧૬:૧૩; પ્રક ૫:૮.

ન

• નથીનીમ.

  મંદિરના એવા સેવકો જેઓ ઇઝરાયેલીઓ ન હતા. મૂળ હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “આપવામાં આવેલા,” એટલે કે મંદિરની સેવા માટે આપવામાં આવેલા. કદાચ ઘણા નથીનીમ ગિબયોનીઓના વંશજો હતા. યહોશુઆએ તેઓને ‘બધા લોકો માટે અને યહોવાની વેદી માટે લાકડાં ભેગાં કરનારાં અને પાણી ભરનારા બનાવ્યા.’—યહો ૯:૨૩, ૨૭; ૧કા ૯:૨; એઝ ૮:૧૭.

• નપુંસક.

  મૂળ અર્થ, ખસી કરેલો પુરુષ અથવા ખોજો. એવા પુરુષોને રાજદરબારમાં સેવકોની અથવા રાણી અને ઉપપત્નીઓની દેખરેખ રાખવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવતી. આ શબ્દ એવા માણસ માટે પણ વપરાતો જે નપુંસક ન હતો, પણ તે રાજદરબારમાં સેવા કરવા નિમાયેલો અધિકારી હતો. આ શબ્દનો સાંકેતિક રીતે પણ ઉપયોગ થયો છે. એવા લોકોને “સ્વર્ગના રાજ્યને લીધે” નપુંસક કહ્યા છે, જેઓ ઈશ્વરની સેવામાં વધારે કરવા પોતાના પર સંયમ રાખે છે.—માથ ૧૯:૧૨; એસ્તે ૨:૧૫; પ્રેકા ૮:૨૭.

• નહીલોથ.

  ગીતશાસ્ત્ર ૫ ઉપર આપેલા મથાળાનો શબ્દ. એનો ખરો અર્થ ખબર નથી. નહીલોથ માટેનો મૂળ હિબ્રૂ શબ્દ કાલીલ (વાંસળી) સાથે જોડાયેલો છે. એટલે અમુકનું માનવું છે કે એ વાંસળી જેવું કોઈ વાજિંત્ર છે. નહીલોથ એક ધૂન પણ હોય શકે.

• નાઝારી.

  ઈસુનું એક નામ, કેમ કે તે નાઝરેથના વતની હતા. આ શબ્દ યશાયા ૧૧:૧માં ‘ફણગો’ કે અંકુર માટેના હિબ્રૂ શબ્દ સાથે જોડાયેલો હોય શકે. પછીથી ઈસુના શિષ્યો માટે પણ નાઝારી શબ્દ વપરાયો હતો.—માથ ૨:૨૩; પ્રેકા ૨૪:૫.

• નાઝીરી.

  હિબ્રૂમાંથી આવેલા આ શબ્દનો અર્થ થાય, “સમર્પિત કરાયેલ” અથવા “અલગ કરાયેલ.” નાઝીરી બે પ્રકારના હતા. (૧) જેઓ પોતાની ઇચ્છાથી નાઝીરી બનતા હતા. (૨) જેઓને ઈશ્વરે પસંદ કર્યા હતા. કોઈ પુરુષ (અથવા સ્ત્રી) થોડો સમય નાઝીરી બનીને રહેવા યહોવા આગળ ખાસ માનતા લઈ શકતો હતો. પોતાની મરજીથી માનતા લેનારે આ ત્રણ નિયમો પાળવાના હતા: દ્રાક્ષદારૂ પીવો નહિ કે દ્રાક્ષમાંથી બનેલી કોઈ વસ્તુ ખાવી નહિ. વાળ કપાવવા નહિ. શબને અડવું નહિ. યહોવા જેઓને નાઝીરી તરીકે પસંદ કરતા, તેઓ આખી જિંદગી નાઝીરી બનીને રહેતા. તે પોતે તેઓને ખાસ સૂચનો આપતા.—ગણ ૬:૨-૭; ન્યા ૧૩:૫.

• નિયમશાસ્ત્ર.

  આ મૂસા દ્વારા અપાયેલા નિયમશાસ્ત્રને બતાવી શકે, જે ઈ.સ. પૂર્વે ૧૫૧૩માં સિનાઈના વેરાન પ્રદેશમાં યહોવાએ ઇઝરાયેલીઓને આપ્યું હતું. બાઇબલનાં પ્રથમ પાંચ પુસ્તકોને ઘણી વાર નિયમશાસ્ત્ર કહેવામાં આવે છે. (યહો ૨૩:૬; લૂક ૨૪:૪૪; માથ ૭:૧૨; ગલા ૩:૨૪) એ મૂસાના નિયમશાસ્ત્રના કોઈ એક નિયમને કે પછી  નિયમ પાછળ રહેલા સિદ્ધાંતને બતાવી શકે.—ગણ ૧૫:૧૬; પુન ૪:૮.

• નીતિવચન.

  કહેવત, સુવાક્ય, બોધપાઠ શીખવતી નાની વાર્તા અથવા ઓછા શબ્દોમાં કહેલું મહત્ત્વનું સત્ય. બાઇબલમાં જણાવેલાં નીતિવચન કદાચ અટપટી કહેવત અથવા ઉખાણું હોય છે. નીતિવચન જોરદાર ભાષા અને રૂપક વાપરીને સત્ય સમજાવે છે. અમુક કહેવતો લોકોની મજાક ઉડાવવા કે તેઓને નીચા દેખાડવા માટે ભાષામાં વણાઈ ગઈ.—સભા ૧૨:૯; ૨પિ ૨:૨૨.

• નીસાન.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી આબીબ મહિનાનું નવું નામ. યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો પહેલો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો સાતમો મહિનો. એ મધ્ય માર્ચથી મધ્ય એપ્રિલ સુધી ચાલતો. (નહે ૨:૧)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• નેતર.

  પાણીમાં થતો બરુ જેવો છોડ. એમાંથી ટોપલી, પેટી અને હોડી બનાવવામાં આવતી. એમાંથી કાગળ જેવી વસ્તુ બનાવવામાં આવતી, જેના પર લખી શકાય. ઘણા વીંટા પણ એમાંથી બનતા.—નિર્ગ ૨:૩.

• નેફિલિમ.

  પૂર પહેલાં અમુક દૂતોએ માણસનું રૂપ લીધું અને સ્ત્રીઓ સાથે જાતીય સંબંધ બાંધ્યો. તેઓને થયેલા દીકરાઓ કદાવર કે નેફિલિમ કહેવાયા. તેઓ ખૂબ હિંસક હતા.—ઉત ૬:૪, ફૂટનોટ.

• નેફેશ; સાઈકી.

  નેફેશ હિબ્રૂ શબ્દ છે અને સાઈકી ગ્રીક શબ્દ છે. મૂળ બાઇબલ લખાણોમાં આ શબ્દો જે રીતે વપરાયા છે, એ પરથી ખબર પડે છે કે એનો અર્થ થાય: (૧) લોકો, (૨) પ્રાણીઓ અથવા (૩) વ્યક્તિનું કે પ્રાણીનું જીવન. (ઉત ૧:૨૦; ૨:૭; ગણ ૩૧:૨૮; ૧પિ ૩:૨૦) આ બાઇબલમાં એ શબ્દોનું ભાષાંતર એની આજુબાજુના લખાણને ધ્યાનમાં રાખીને થયું છે. જેમ કે, “જીવન,” “પ્રાણી,” “વ્યક્તિ,” “માણસ પોતે,” અથવા ફક્ત વ્યક્તિ માટે વપરાતું સર્વનામ (દાખલા તરીકે, “મારો જીવ” માટે “હું”). અમુક કલમોમાં આ શબ્દોનું ભાષાંતર “પૂરા જીવથી” કરવામાં આવ્યું છે, જેનો અર્થ થાય તન-મનથી કામ કરવું અથવા આખું જીવન આપી દેવું. (પુન ૬:૫; માથ ૨૨:૩૭) અમુક જગ્યાએ એ શબ્દો કોઈની ઇચ્છા, ભૂખ અથવા કોઈના શબને પણ રજૂ કરી શકે.—ગણ ૬:૬; નીતિ ૨૩:૨; યશા ૫૬:૧૧; હાગ ૨:૧૩.

• ન્યાયનો દિવસ.

  એક ખાસ દિવસ અથવા સમયગાળો, જ્યારે અમુક સમૂહો કે પ્રજાઓ કે મનુષ્યો પાસેથી ઈશ્વર હિસાબ લે છે. એ એવો સમય હોય શકે, જ્યારે મરણને લાયક ઠરેલા લોકોને મારી નાખવામાં આવશે. બીજા અમુક લોકોને બચવાની અને હંમેશ માટેનું જીવન મેળવવાની તક મળશે. ઈસુ ખ્રિસ્ત અને તેમના પ્રેરિતોએ ભાવિમાં આવનાર ‘ન્યાયના દિવસ’ વિશે જણાવ્યું. એ દિવસે ફક્ત જીવતા લોકોનો જ નહિ, અગાઉ મરી ગયેલા લોકોનો પણ ન્યાય થશે.—માથ ૧૨:૩૬.

• ન્યાયાધીશો.

  ઇઝરાયેલીઓ પર જ્યારે કોઈ રાજા રાજ કરતો ન હતો ત્યારે યહોવાએ પોતાના લોકોને દુશ્મનોથી બચાવવા અમુક માણસોને પસંદ કર્યા. તેઓને ન્યાયાધીશો કહેવામાં આવતા.—ન્યા ૨:૧૬.

• ન્યાયાસન.

  મોટા ભાગે બહાર બનાવેલો ઓટલો, જેના પર ચઢવા માટે પગથિયાં હોય. એ આસન પર બેઠેલા અધિકારીઓ ટોળાં સાથે વાત કરી શકતા અને પોતાના નિર્ણયો જણાવી શકતા. “ઈશ્વરના ન્યાયાસન” અને “ખ્રિસ્તના ન્યાયાસન” શબ્દો માણસનો ન્યાય કરવા યહોવાએ કરેલી ગોઠવણને બતાવે છે.—રોમ ૧૪:૧૦, ફૂટનોટ; ૨કો ૫:૧૦; યોહ ૧૯:૧૩.

• ન્યાયી.

  ખરા અને ખોટા વિશે ઈશ્વરનાં ધોરણોને આધારે જે ખરું હોય એને બાઇબલ ન્યાયી કે નેક કહે છે. મૂળ હિબ્રૂ અને ગ્રીક શબ્દો માટે ખરો માર્ગ, ન્યાય, સાચું, સારાં કાર્યો, ભલાઈ, સત્યતા, ઈશ્વરનાં ધોરણો અને સચ્ચાઈ જેવા શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે.—ઉત ૧૫:૬; પુન ૬:૨૫; ની ૧૧:૪; સફા ૨:૩; માથ ૬:૩૩.

પ

• પડદો.

  કરૂબોવાળા ભરતકામથી સુંદર રીતે વણેલું કપડું. આ પડદો મંડપ અને મંદિર બંનેમાં હતો. એ પવિત્ર સ્થાન અને પરમ પવિત્ર સ્થાનને અલગ પાડતો હતો. (નિર્ગ ૨૬:૩૧; ૨કા ૩:૧૪; માથ ૨૭:૫૧; હિબ્રૂ ૯:⁠૩)​—⁠વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• પડોશી.

  આસપાસ રહેનાર માણસ, ભલે દોસ્ત હોય કે દુશ્મન. બાઇબલ એવા દરેક માણસને પડોશી કહે છે, જે શાસ્ત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે બીજાઓને પ્રેમ અને દયાભાવ બતાવે છે.​—⁠રૂથ ૪:૧૭; લૂક ૧૦:૩૬; રોમ ૧૫:⁠૨.

•  પરમ પવિત્ર સ્થાન.

  મંડપનો અને મંદિરનો સૌથી અંદરનો ભાગ, જ્યાં કરારકોશ રાખવામાં આવતો હતો. એ ભાગ સૌથી પવિત્ર પણ કહેવાતો. મૂસાના નિયમશાસ્ત્ર પ્રમાણે પરમ પવિત્ર સ્થાનમાં જવાની પરવાનગી ફક્ત પ્રમુખ યાજકને હતી. તે વર્ષમાં એક જ વાર પ્રાયશ્ચિત્તના દિવસે અંદર જઈ શકતો.—નિર્ગ ૨૬:૩૩; લેવી ૧૬:૨, ૧૭; ૧રા ૬:૧૬; હિબ્રૂ ૯:૩.

• પરવાળાં.

  સખત, પથ્થર જેવો પદાર્થ, જે નાનાં નાનાં દરિયાઈ પ્રાણીઓનાં હાડપિંજરમાંથી બને છે. એ સમુદ્રમાં હોય છે. એ લાલ, સફેદ, કાળા અને બીજા અનેક રંગનાં હોય છે. લાલ સમુદ્રમાં એ ખૂબ જ જોવા મળતાં. બાઇબલ સમયમાં લાલ પરવાળાં ખૂબ જ કીમતી ગણાતાં. મણકા અને બીજાં ઘરેણાં બનાવવા એનો ઉપયોગ થતો.—ની ૮:૧૧.

• પવિત્ર જગ્યા.

  ભક્તિ માટે અલગ કરાયેલી જગ્યા. મોટા ભાગે એ મુલાકાતમંડપ અથવા યરૂશાલેમના મંદિરને બતાવે છે. ઈશ્વરના સ્વર્ગના રહેઠાણને પણ પવિત્ર જગ્યા કહેવામાં આવે છે.—નિર્ગ ૨૫:૮, ૯; ૨રા ૧૦:૨૫; ૧કા ૨૮:૧૦; પ્રક ૧૧:૧૯.

• પવિત્ર; પવિત્રતા.

  યહોવાને પવિત્ર કહેવામાં આવ્યા છે, કેમ કે તે દરેક રીતે શુદ્ધ છે. તે પોતાના દરેક કામમાં શુદ્ધ અને પવિત્ર છે. (નિર્ગ ૨૮:૩૬; ૧શ ૨:૨; ની ૯:૧૦; યશા ૬:૩) મૂળ હિબ્રૂ અને ગ્રીક શબ્દો પવિત્ર ઈશ્વર માટે અલગ પાડવાનો, શુદ્ધ કરવાનો કે યહોવાની સેવા માટે અલગ રાખવાનો વિચાર રજૂ કરે છે. જેમ કે, મનુષ્યો (નિર્ગ ૧૯:૬; ૨રા ૪:૯), પ્રાણીઓ (ગણ ૧૮:૧૭), વસ્તુઓ (નિર્ગ ૨૮:૩૮; ૩૦:૨૫; લેવી ૨૭:૧૪), જગ્યાઓ (નિર્ગ ૩:૫; યશા ૨૭:૧૩), સમયગાળો (નિર્ગ ૧૬:૨૩; લેવી ૨૫:૧૨) અને કામ (નિર્ગ ૩૬:૪). ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં પણ “પવિત્ર” અને “પવિત્રતા” જેવા શબ્દોનો અર્થ થાય ઈશ્વર માટે અલગ કરવું. આ શબ્દો વ્યક્તિનાં શુદ્ધ વાણી-વર્તનને પણ રજૂ કરે છે.—માર્ક ૬:૨૦; ૨કો ૭:૧; ૧થે ૪:૪; ૧પિ ૧:૧૫, ૧૬.

• પવિત્ર રહસ્ય.

  એ ઈશ્વર તરફથી છે અને તેમના હેતુનો એક ભાગ છે. ઈશ્વર એને નક્કી કરેલા સમય સુધી જાહેર કરતા નથી. તે ચાહે તેને એ જણાવે છે.—માર્ક ૪:૧૧; કોલ ૧:૨૬.

• પવિત્ર શક્તિ.

  અદૃશ્ય શક્તિશાળી બળ, જેનો ઉપયોગ ઈશ્વર પોતાની ઇચ્છા પૂરી કરવા કરે છે. એ પવિત્ર છે, કેમ કે એ યહોવા પાસેથી છે, જે એકદમ શુદ્ધ અને નેક છે. તેમ જ, એના દ્વારા ઈશ્વર પોતાની પવિત્ર ઇચ્છા પૂરી કરે છે.—લૂક ૧:૩૫; પ્રેકા ૧:૮.

• પવિત્ર સેવા.

  પવિત્ર હોય એવી સેવા અથવા કામ. એ ઈશ્વરની ભક્તિ સાથે સીધેસીધી જોડાયેલી હોય છે.—રોમ ૧૨:૧; પ્રક ૭:૧૫.

• પવિત્ર સ્થાન.

  મંડપનો કે મંદિરનો પહેલો અને મોટો ભાગ, જે અંદરના ભાગ પરમ પવિત્ર સ્થાનથી અલગ હતો. મંડપમાં પવિત્ર સ્થાનની અંદર સોનાની દીવી, ધૂપ ચઢાવવાની સોનાની વેદી, અર્પણની રોટલીની મેજ અને સોનાનાં વાસણો હતાં. મંદિરમાં પવિત્ર સ્થાનની અંદર સોનાની વેદી, સોનાની દસ દીવીઓ અને અર્પણની રોટલીની દસ મેજ હતી. (નિર્ગ ૨૬:૩૩; હિબ્રૂ ૯:૨)—વધારે માહિતી ખ-૫ અને ખ-૮ જુઓ.

• પસ્તાવો.

  બાઇબલ પ્રમાણે એનો અર્થ થાય, પોતાનું મન બદલવું. પોતાના વીતેલા જીવન પર, ખોટાં કામો પર અને જે ન કરી શક્યા એના પર દિલથી અફસોસ કરવો. કોઈ જ્યારે ખોટાં કામો છોડીને જીવનમાં સુધારો કરે છે ત્યારે સાચો પસ્તાવો દેખાય છે.—માથ ૩:૮; પ્રેકા ૩:૧૯; ૨પિ ૩:૯.

• પંથ.

  કોઈ સિદ્ધાંત કે કોઈ આગેવાનને વળગી રહેનારા લોકોનું જૂથ. તેઓની પોતાની માન્યતાઓ હોય છે. આ શબ્દ યહૂદી ધર્મના બે મુખ્ય જૂથ, ફરોશીઓ અને સાદુકીઓ માટે વપરાયો છે. લોકો ખ્રિસ્તી ધર્મને પણ ‘પંથ’ અથવા ‘નાઝારી પંથ’ કહેતા. કદાચ તેઓ એને યહૂદી ધર્મનું એક જૂથ સમજતા હતા. ખ્રિસ્તી મંડળમાં ધીમે ધીમે પંથો પડવા લાગ્યા. ખાસ કરીને પ્રકટીકરણમાં ‘નીકોલાયતી જૂથ’ વિશે જણાવવામાં આવ્યું છે.—પ્રેકા ૫:૧૭; ૧૫:૫; ૨૪:૫; ૨૮:૨૨; પ્રક ૨:૬; ૨પિ ૨:૧.

• પાપ-અર્પણ.

  પાપી હોવાને લીધે અજાણતાં થયેલા પાપનો પસ્તાવો કરવા ચઢાવવામાં આવતું અર્પણ. પસ્તાવો કરનાર પોતાની પદવી અને સંજોગો પ્રમાણે બલિદાન ચઢાવતો. બળદ જેવા પશુઓથી લઈને કબૂતર જેવાં પક્ષીઓનાં બલિદાનો ચઢાવવામાં આવતાં.—લેવી ૪:૨૭, ૨૯; હિબ્રૂ ૧૦:૮.

• પાસ્ખા.

  આ તહેવાર આબીબ મહિનાના (પછીથી નીસાન કહેવાયો) ૧૪મા દિવસે ઊજવવામાં  આવતો. આ તહેવાર ઇઝરાયેલીઓને ઇજિપ્તમાંથી મળેલી આઝાદીની યાદગીરીમાં હતો. એ ઊજવવા માટે ઘેટું (અથવા બકરું) કાપવામાં આવતું અને શેકવામાં આવતું. પછી એને કડવી ભાજી અને ખમીર વગરની રોટલી સાથે ખાવામાં આવતું.—નિર્ગ ૧૨:૨૭; યોહ ૬:૪; ૧કો ૫:૭.

• પિતાનું કુટુંબ.

  એ પિતાના આખા કુટુંબને રજૂ કરે છે. (ઉત ૩૧:૩૦) ભલે તેઓ પોતાના બાપદાદાઓના ઘરમાં રહેતા ન હોય, તોપણ પિતાના કુટુંબનો ભાગ કહેવાતા. (ઉત ૪૬:૩૧) અમુક કિસ્સામાં એમાં એકથી વધારે કુટુંબોનો સમાવેશ થતો. કેટલાંક પિતાનાં કુટુંબો મળીને એક કુળ બનતું (જેમ કે, લેવીનું કુળ ગેર્શોન, કહાથ અને મરારીના પિતાનાં કુટુંબોથી બનેલું હતું).—ગણ ૩:૧૯, ૩૦.

• પીમ.

  એક વજનિયું. પલિસ્તીઓ ધાતુના ઓજારોની ધાર કાઢવા માટે જે મજૂરી લેતા હતા, એને પીમ કહેવામાં આવતું. પુરાતત્ત્વશાસ્ત્રીઓને ઇઝરાયેલમાં ખોદકામ કરતી વખતે પથ્થરનાં એવાં ઘણાં વજનિયાં મળી આવ્યાં, જેના પર હિબ્રૂ વ્યંજનોથી “પીમ” લખેલું છે. એનું વજન આશરે ૭.૮ ગ્રા. છે, જે આશરે ૦.૬૭ શેકેલ થાય.—૧શ ૧૩:૨૦, ૨૧.

• પૂરીમ.

  અદાર મહિનાના ૧૪મા અને ૧૫મા દિવસે ઊજવાતો વાર્ષિક તહેવાર. રાણી એસ્તેરના સમયમાં યહૂદીઓને નાશમાંથી બચાવવામાં આવ્યા હતા, એની યાદમાં આ તહેવાર ઊજવાતો. પૂરીમ હિબ્રૂ શબ્દ નથી. પૂરીમનો અર્થ થાય, “ચિઠ્ઠીઓ.” હામાને પૂર (ચિઠ્ઠી) નાખીને નક્કી કર્યું હતું કે યહૂદીઓનો નાશ કયા દિવસે કરવો. એ બનાવને લીધે એને પૂરીમનો તહેવાર અથવા ચિઠ્ઠીઓનો તહેવાર કહેવામાં આવ્યો.—એસ્તે ૩:૭; ૯:૨૬.

• પોર્નિયા.—

  વ્યભિચાર જુઓ.

• પ્રથમ જન્મેલો.

  પિતાનો સૌથી પહેલો દીકરો (માતાનો સૌથી પહેલો દીકરો પ્રથમ જન્મેલો ગણાતો ન હતો). બાઇબલ સમયમાં પ્રથમ જન્મેલા દીકરાનું કુટુંબમાં ઘણું માન હતું અને પિતાના મરણ પછી તેને ઘરનો શિર બનાવવામાં આવતો. જાનવરોના પહેલા જન્મેલા નર બચ્ચાને પણ બાઇબલમાં “પ્રથમ જન્મેલા” કહેવામાં આવ્યા છે.—નિર્ગ ૧૧:૫; ૧૩:૧૨; ઉત ૨૫:૩૩; કોલ ૧:૧૫.

• પ્રથમ ફળ.

  કાપણીની મોસમનાં પ્રથમ ફળો. કશાની પણ પહેલી પેદાશ કે પરિણામ. યહોવાની આજ્ઞા હતી કે ઇઝરાયેલી પ્રજા તેઓનાં પ્રથમ ફળો તેમને અર્પણ કરે, ભલે પછી એ માણસનાં, પ્રાણીનાં કે જમીનની પેદાશનાં પ્રથમ ફળ હોય. પ્રજા તરીકે ઇઝરાયેલીઓ બેખમીર રોટલીના તહેવારે અને પચાસમા દિવસના તહેવારે ઈશ્વરને પ્રથમ ફળો અર્પણ કરતા. “પ્રથમ ફળ” શબ્દ સાંકેતિક રીતે ખ્રિસ્ત અને તેમના અભિષિક્ત શિષ્યો માટે પણ વપરાયો છે.—૧કો ૧૫:૨૩, ફૂટનોટ; ગણ ૧૫:૨૧; ની ૩:૯, ફૂટનોટ; પ્રક ૧૪:૪.

• પ્રદેશનો રોમન રાજ્યપાલ.

  રોમન સેનેટના, એટલે કે રાજ્યસભાના હાથ નીચે આવતા પ્રાંતનો મુખ્ય રાજ્યપાલ. તેની પાસે ન્યાય કરવાનો અધિકાર હતો. તેને લશ્કર પર સત્તા પણ હતી. ભલે રાજ્યસભા તેનાં કામો પર નજર રાખતી હતી, પણ પ્રાંતમાં તેની પાસે સૌથી વધારે સત્તા હતી.—પ્રેકા ૧૩:૭; ૧૮:૧૨.

• પ્રબોધક.

  જેના દ્વારા ઈશ્વરની ઇચ્છા અને હેતુ જાહેર કરવામાં આવે તે. પ્રબોધકો ઈશ્વર તરફથી સંદેશા જણાવતા હતા. તેઓ ભવિષ્યવાણીઓ જણાવતા હતા. તેઓ યહોવાનું શિક્ષણ, આજ્ઞાઓ અને ન્યાયચુકાદાઓ પણ જણાવતા હતા.—આમ ૩:૭; ૨પિ ૧:૨૧.

• પ્રમાણિક.

  એવી વ્યક્તિ જે નૈતિક રીતે શુદ્ધ હોય, નિર્દોષ અને ઈમાનદાર હોય. એનો અર્થ થાય કે તે સચ્ચાઈના માર્ગે ચાલતી હોય. બાઇબલ અને એમાં જણાવેલાં ઉદાહરણો બતાવે છે કે બીજા માણસો, યહોવા ઈશ્વર અને તેમના હેતુઓ પ્રત્યે પ્રમાણિક રહેવું ખૂબ જરૂરી છે.—યહો ૨૪:૧૪, ફૂટનોટ; અયૂ ૨૭:૫; ગી ૨૬:૧, ફૂટનોટ.

• પ્રમુખ દૂત.

  અર્થ, “દૂતોમાં પ્રમુખ.” “પ્રમુખ” એટલે કે “મુખ્ય” અથવા “સૌથી મહત્ત્વનો.” એ શબ્દની વ્યાખ્યા અને બાઇબલમાં “પ્રમુખ દૂત” માટે વપરાયેલું એકવચન બતાવે છે કે એક જ પ્રમુખ દૂત છે. બાઇબલ પ્રમુખ દૂતને મિખાયેલ નામથી ઓળખાવે છે.—દા ૧૨:૧; યહૂ ૯; પ્રક ૧૨:૭.

• પ્રમુખ યાજક.

  મૂસાના નિયમશાસ્ત્ર પ્રમાણે યાજકોમાં પ્રમુખ, જે લોકોના પ્રતિનિધિ તરીકે ઈશ્વર આગળ જતો અને બીજા યાજકો પર દેખરેખ રાખતો. તે “મુખ્ય યાજક” પણ કહેવાતો. (૨કા ૨૬:૨૦; એઝ ૭:૫) તે એકલો જ મંડપના અને પછીથી મંદિરના પરમ પવિત્ર સ્થાન, સૌથી અંદરના ભાગમાં  જઈ શકતો હતો. તે વર્ષમાં એક વાર પ્રાયશ્ચિત્તના દિવસે જ એવું કરતો. ઈસુ ખ્રિસ્ત માટે પણ “પ્રમુખ યાજક” શબ્દ વપરાયો છે.—લેવી ૧૬:૨, ૧૭; ૨૧:૧૦; માથ ૨૬:૩; હિબ્રૂ ૪:૧૪.

• પ્રાયશ્ચિત્ત.

  હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનો પ્રમાણે વ્યક્તિએ પ્રાયશ્ચિત્તનું બલિદાન ચઢાવવાનું હતું, જેથી તે ઈશ્વરની નજીક આવી શકે અને તેમની ભક્તિ કરી શકે. મૂસાને આપેલા નિયમ પ્રમાણે આ બલિદાનો ખાસ કરીને દર વર્ષે પ્રાયશ્ચિત્તના દિવસે ચઢાવવામાં આવતાં હતાં. વ્યક્તિએ કે આખી પ્રજાએ પાપ કર્યું હોય, છતાં આ બલિદાનથી ઈશ્વર સાથે સુલેહ થઈ શકતી હતી. એ બલિદાનો ઈસુના બલિદાન તરફ ધ્યાન દોરતાં હતાં, જે લોકોનાં પાપ માટે હંમેશ માટેનું બલિદાન છે. ઈસુનું બલિદાન લોકોને યહોવા સાથે સુલેહ કરવાની તક આપે છે.—લેવી ૫:૧૦; ૨૩:૨૮; કોલ ૧:૨૦; હિબ્રૂ ૯:૧૨.

• પ્રાયશ્ચિત્તનો દિવસ.

  ઇઝરાયેલીઓનો સૌથી મહત્ત્વનો પવિત્ર દિવસ. એ એથાનીમ મહિનાની ૧૦મી તારીખે આવતો. એ યોમ કિપુર (હિબ્રૂમાં યોહમ હાકીપુરીમ, “ઢાંકવાનો દિવસ”) પણ કહેવાતો. વર્ષના ફક્ત આ દિવસે પ્રમુખ યાજક મંડપના અને પછીથી મંદિરના પરમ પવિત્ર સ્થાનમાં જતો. ત્યાં તે પોતાનાં પાપ માટે, બીજા લેવીઓનાં પાપ માટે અને લોકોનાં પાપ માટે બલિદાનોનું લોહી અર્પણ કરતો. એ પવિત્ર મેળાવડા અને ઉપવાસનો સમય હતો. એ સાબ્બાથનો પણ સમય હતો, જ્યારે રોજિંદાં કામો કરવાનાં ન હતાં.—લેવી ૨૩:૨૭, ૨૮.

• પ્રેરિત.

  આ શબ્દનો અર્થ થાય, “મોકલેલો.” એ શબ્દ ઈસુ અને અમુક એવા લોકો માટે વપરાયો છે, જેઓને બીજાઓની સેવા કરવા મોકલવામાં આવ્યા હતા. મોટા ભાગે આ શબ્દ ૧૨ શિષ્યો માટે વપરાય છે, જેઓને ઈસુએ પોતાની સાથે કામ કરવા પસંદ કર્યા હતા.—માર્ક ૩:૧૪; પ્રેકા ૧૪:૧૪.

ફ

• ફરોશીઓ.

  પહેલી સદીમાં યહૂદીઓનો એક જાણીતો ધાર્મિક પંથ. તેઓ યાજકોના વંશમાંથી ન હતા. પણ તેઓ નિયમશાસ્ત્રની નાનામાં નાની વાત પાળવામાં ચુસ્ત હતા. તેઓ મૌખિક રીતરિવાજોને પણ વળગી રહેતા. (માથ ૨૩:૨૩) તેઓ ગ્રીક સમાજની દરેક વાતનો વિરોધ કરતા. નિયમશાસ્ત્ર અને રીતરિવાજોના પંડિતો તરીકે તેઓની લોકો પર ઘણી અસર હતી. (માથ ૨૩:૨-૬) અમુક તો યહૂદી ન્યાયસભાના સભ્યો હતા. તેઓ ઘણી વાર સાબ્બાથ અને રીતરિવાજો વિશે ઈસુનો વિરોધ કરતા. ઈસુ પાપીઓ અને કર ઉઘરાવનારાઓ સાથે સંગત રાખતા હતા, એટલે ફરોશીઓ કચકચ કરતા. તેઓમાંથી અમુક લોકો ખ્રિસ્તી બન્યા, જેમાં તાર્સસનો શાઉલ પણ હતો.—માથ ૯:૧૧; ૧૨:૧૪; માર્ક ૭:૫; લૂક ૬:૨; પ્રેકા ૨૬:૫.

• ફારુન.

  ઇજિપ્તના રાજાઓને અપાયેલો ખિતાબ. બાઇબલમાં પાંચ ફારુનનાં નામ આપ્યાં છે (શીશાક, સો, ટીરહાકાહ, નકોહ અને હોફ્રા). પણ બીજા કોઈ ફારુનનાં નામ આપ્યાં નથી. ઇબ્રાહિમ, મૂસા અને યૂસફના સમયના કોઈ ફારુનનાં નામ પણ આપ્યાં નથી.—ઉત ૪૧:૪૬; રોમ ૯:૧૭.

• ફેધમ.

  પાણીની ઊંડાઈ માપવાનો એકમ. એક ફેધમ બરાબર ૧.૮ મી. (૬ ફૂટ). (પ્રેકા ૨૭:૨૮, ફૂટનોટ)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

બ

• બઆલ.

  કનાનીઓનો એક દેવ. એવું માનવામાં આવતું કે બઆલ આકાશનો માલિક અને વરસાદ આપનાર છે. તે પ્રજનન શક્તિનો અને જમીનને ફળદ્રુપ કરનાર દેવ પણ ગણાતો. એ સમયના નાના-મોટા દેવો માટે પણ “બઆલ” શબ્દ વપરાતો. આ હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “માલિક.”—૧રા ૧૮:૨૧; રોમ ૧૧:૪.

• બરુ.

  ભીની જગ્યાએ ઊગતા અનેક પ્રકારના છોડ. મોટા ભાગના કિસ્સામાં આ છોડ અરુન્ડો ડોનેક્ષ છે. (અયૂ ૮:૧૧; યશા ૪૨:૩; માથ ૨૭:૨૯; પ્રક ૧૧:૧)—માપવાની લાકડી જુઓ.

• બલિદાન.

  આભાર માનવા, પાપ કબૂલ કરવા અને ઈશ્વર સાથે સારા સંબંધો ફરીથી બાંધવા તેમને ચઢાવવામાં આવતું અર્પણ. હાબેલના સમયથી માણસો પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે અનેક પ્રકારનાં અર્પણો ચઢાવતા હતા. એમાં પ્રાણીઓનાં બલિદાનો પણ આવી જતાં. મુસાના નિયમ કરાર પ્રમાણે બલિદાનો ચઢાવવા એક નિયમ બની ગયો. ઈસુએ પોતાનું સંપૂર્ણ જીવન બલિદાન કરી દીધું પછી પ્રાણીઓનાં બલિદાનોની જરૂર ન રહી. પણ ઈશ્વરભક્તો યહોવાને ગમે એવાં કામો કરીને જાણે બલિદાનો ચઢાવે છે.—ઉત ૪:૪; હિબ્રૂ ૧૩:૧૫, ૧૬; ૧યો ૪:૧૦.

• બાથ.

  એક પ્રવાહી માપ, જે આશરે ૨૨ લિ. જેટલું હતું. પુરાતત્ત્વશાસ્ત્રીઓને મળી આવેલાં માટીનાં વાસણો  પર “બાથ” લખેલું હતું, એના આધારે આ માપ નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. બાઇબલમાં જણાવેલા મોટા ભાગનાં સૂકાં માપ અને પ્રવાહી માપને બાથના આધારે માપવામાં આવે છે. (૧રા ૭:૩૮; હઝ ૪૫:૧૪)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• બાપ્તિસ્મા.

  આ ક્રિયાપદનો અર્થ થાય, “ડુબાડવું” અથવા પાણીમાં ડૂબકી મરાવવી. ઈસુના જણાવ્યા પ્રમાણે તેમના શિષ્યો બનવા બાપ્તિસ્મા લેવું જરૂરી છે. શાસ્ત્રવચનોમાં અલગ અલગ બાપ્તિસ્મા વિશે જણાવ્યું છે, જેમ કે યોહાનનું બાપ્તિસ્મા, પવિત્ર શક્તિથી બાપ્તિસ્મા અને અગ્‍નિથી બાપ્તિસ્મા.—માથ ૩:૧૧, ૧૬; ૨૮:૧૯; યોહ ૩:૨૩; ૧પિ ૩:૨૧.

• બાલઝબૂલ.

  દુષ્ટ દૂતોનો સરદાર કે શાસક, એટલે કે શેતાન માટે વપરાયેલો ખિતાબ. એ બઆલ-ઝબૂબનું બદલાયેલું નામ હોય શકે, જેની ભક્તિ એક્રોનના પલિસ્તીઓ કરતા હતા.—૨રા ૧:૩; માથ ૧૨:૨૪.

• બુલ.

  યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો આઠમો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો બીજો મહિનો. એના મૂળ શબ્દનો અર્થ થાય, “પેદાશ; ઊપજ.” એ મધ્ય ઑક્ટોબરથી મધ્ય નવેમ્બર સુધી ચાલતો. (૧રા ૬:૩૮)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• બેખમીર રોટલીનો તહેવાર.

  ઇઝરાયેલીઓના ત્રણ મહત્ત્વના તહેવારોમાંથી પહેલો તહેવાર, જે દર વર્ષે ઊજવાતો હતો. એ પાસ્ખા પછીના દિવસે, નીસાન ૧૫થી શરૂ થતો અને સાત દિવસ સુધી ચાલતો. ઇજિપ્તથી નીકળ્યા એની યાદમાં આ તહેવાર ઊજવાતો હતો અને ફક્ત બેખમીર રોટલી ખાઈ શકાતી હતી.—નિર્ગ ૨૩:૧૫; માર્ક ૧૪:૧.

• બેફામ મિજબાનીઓ.

  મૂળ શબ્દનો અર્થ થાય, “દારૂની એવી મહેફિલો જેમાં દારૂ પીવા પર કોઈ કાબૂ ન હોય અને જ્યાં બેશરમ કામો થતાં હોય.” પ્રેરિતોના સમયમાં ગ્રીક લોકો વારંવાર આવી મહેફિલો રાખતા. એ જૂઠાં દેવ-દેવીઓની ઉપાસના સાથે જોડાયેલી હતી. ‘શરીરનાં કામોમાં’ પાઉલે “બેફામ મિજબાનીઓ” વિશે જણાવ્યું. તેણે કહ્યું કે એવી મિજબાનીઓમાં ડૂબેલા લોકોને “ઈશ્વરના રાજ્યનો વારસો મળશે નહિ.” પાઉલ અને પિતરે જ્યારે દારૂડિયાપણું, વ્યભિચાર, બેશરમ કામો અને બેકાબૂ વાસના જેવાં ઘોર પાપોની વાત કરી, ત્યારે “બેફામ મિજબાનીઓ” વિશે પણ જણાવ્યું.—ગલા ૫:૧૯-૨૧; ૧પિ ૪:૩; રોમ ૧૩:૧૩.

• બેશરમ કામો.

  આના માટેનો ગ્રીક શબ્દ અસેલજીઆ છે. એ શબ્દ ઈશ્વરના નિયમો તોડતાં દુષ્ટ કામોને અને બેશરમ કે ઘોર અપમાન કરતા વલણને બતાવે છે. બેશરમ કામો કરતો માણસ સત્તા, નિયમો અને ધોરણોને માન આપતો નથી અથવા એને ધિક્કારે છે. એ શબ્દો નાનાંસૂનાં ખોટાં કામોને બતાવતા નથી.—ગલા ૫:૧૯; ૨પિ ૨:૭.

• બોળ.

  સુગંધીદાર ચીકણો ગુંદર, જે કાંટાળા છોડમાંથી કે પછી કોમીફોરા જાતિના નાના ઝાડમાંથી મળી આવતો. અભિષિક્ત કરવાનું પવિત્ર તેલ બનાવવા માટે એમાં બોળ ઉમેરવામાં આવતું. એ કપડાં અને પથારી જેવી વસ્તુઓને સુગંધીદાર બનાવવા વપરાતું. એ માલિશ કરવાના તેલમાં અને શરીર પર લગાડવાના મલમમાં પણ ઉમેરવામાં આવતું. દફનવિધિ માટે શબને તૈયાર કરવા પણ બોળ વપરાતું.—નિર્ગ ૩૦:૨૩; ની ૭:૧૭; યોહ ૧૯:૩૯.

ભ

• ભક્તિ-થાંભલો.

  આ માટેના હિબ્રૂ શબ્દનો (અશેરાહ) અર્થ થાય: (૧) ભક્તિ-થાંભલો, જે કનાનીઓની પ્રજનન દેવી અશેરાહની નિશાની હતો. (૨) અશેરાહ દેવીની મૂર્તિ. આ થાંભલા સીધા ઊભા રાખવામાં આવતા, જેનો અમુક ભાગ લાકડામાંથી બનેલો હતો. એ કદાચ નકશીકામ વગરના થાંભલા કે વૃક્ષો હતા.—પુન ૧૬:૨૧; ન્યા ૬:૨૬; ૧રા ૧૫:૧૩.

• ભક્તિભાવ.

  યહોવા ઈશ્વરનો આદર કરવો, તેમની ભક્તિ અને સેવા કરવી, વિશ્વના માલિક ગણીને તેમને વફાદાર રહેવું.—૧તિ ૪:૮; ૨તિ ૩:૧૨.

• ભક્તિ-સ્તંભ.

  એક સીધો સ્તંભ, જે મોટા ભાગે પથ્થરનો બનેલો હતો. દેખીતું છે કે એ બઆલના અથવા બીજા જૂઠા દેવોના લિંગની નિશાની હતો.—નિર્ગ ૨૩:૨૪.

• ભક્તિ-સ્થળ.

  ભક્તિ કરવા માટેનાં સ્થળો. એ ખાસ કરીને ઊંચી જગ્યાએ હતાં, જેમ કે ટેકરીની ટોચ, પર્વત કે માણસોએ બનાવેલા મંચ. ખરું કે અમુક વાર ભક્તિ-સ્થળો ઈશ્વરની ભક્તિ માટે વાપરવામાં આવતાં હતાં, પણ મોટા ભાગે એ જૂઠા દેવોની પૂજા સાથે જોડાયેલાં હતાં.—ગણ ૩૩:૫૨; ૧રા ૩:૨; યર્મિ ૧૯:૫.

•  ભલું-ભૂંડું જાણવાનું ઝાડ.

  એદન બાગનું એક ઝાડ. આ ઝાડ એ વાતની નિશાની હતું કે માણસો માટે સારું શું છે અને ખરાબ શું છે, એ નક્કી કરવાનો અધિકાર ફક્ત ઈશ્વર પાસે છે.—ઉત ૨:૯, ૧૭.

• ભવિષ્યવાણી.

  ઈશ્વર પાસેથી મળેલો સંદેશો, જેમાં ઈશ્વરની ઇચ્છા વિશે સમજણ આપી હોય કે પછી તેમની ઇચ્છા જાહેર થઈ હોય. ભવિષ્યવાણીમાં ઈશ્વર પાસેથી જરૂરી નીતિ-નિયમો, તેમની આજ્ઞા કે ન્યાયચુકાદો હોય શકે. અથવા તો આવનાર બનાવ વિશેની જાહેરાત હોય શકે.—હઝ ૩૭:૯, ૧૦; દા ૯:૨૪; માથ ૧૩:૧૪; ૨પિ ૧:૨૦, ૨૧.

મ

• મથાળું.

  ગીતશાસ્ત્રનાં અમુક ગીતોની શરૂઆતમાં આપેલી માહિતી. એ માહિતી બતાવે છે કે એ ગીત કોણે લખ્યું, કેવા સંજોગોમાં લખ્યું અને કેમ લખ્યું. મથાળામાં અમુક વાર સંગીત માટે નિર્દેશન અથવા ગીત કઈ રીતે ગાવું એનાં સૂચનો પણ આપવામાં આવતાં.—ગીતશાસ્ત્ર ૩, ૪, ૫, ૬, ૭, ૩૦, ૩૮, ૬૦, ૯૨, ૧૦૨નાં મથાળાં જુઓ.

• મધ્યસ્થ.

  બે જૂથો વચ્ચે સમાધાન કરાવનાર. બાઇબલમાં મૂસા નિયમ કરારના અને ઈસુ નવા કરારના મધ્યસ્થ છે.—ગલા ૩:૧૯; ૧તિ ૨:૫.

• મરવો છોડ.

  પાતળી ડાળીઓ અને પાંદડાંવાળો એક છોડ, જે શુદ્ધ કરવાની વિધિઓમાં લોહી અથવા પાણી છાંટવા વપરાતો. એ કદાચ મારજોરમ વનસ્પતિ (ઓરીગેનમ મારુ; ઓરીગેનમ સિરિયાકમ) હતી. યોહાન ૧૯:૨૯માં વપરાયું છે તેમ, એ ડાળી પર લગાડેલી મારજોરમ વનસ્પતિ હોય શકે અથવા બાજરી કે જુવારની કોઈ જાતિ (સૉર્ગમ વલ્ગેર) હોય શકે. એ છોડની ડાળી લાંબી હોવાથી ખાટા દ્રાક્ષદારૂમાં બોળેલી વાદળી સહેલાઈથી ઈસુના મોં સુધી પહોંચાડી શકાઈ હશે.—નિર્ગ ૧૨:૨૨; ગી ૫૧:૭, ફૂટનોટ.

• મશક.

  ઘેટા કે બકરા જેવા પ્રાણીના આખા ચામડાની બનેલી થેલી. એનો ઉપયોગ દ્રાક્ષદારૂ ભરવા થતો. દ્રાક્ષદારૂ નવી મશકોમાં ભરવામાં આવતો, કેમ કે આથો ચઢવાને લીધે કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ (અંગારવાયુ) ઉત્પન્‍ન થાય છે અને થેલી પર દબાણ આવે છે. દબાણ આવે ત્યારે નવું ચામડું પહોળું થાય છે, જ્યારે કે જૂનું ચામડું કડક હોવાને લીધે ફાટી જાય છે.—યહો ૯:૪; માથ ૯:૧૭.

• મસીહ.

  આ શબ્દ “અભિષિક્ત” અથવા “અભિષિક્ત વ્યક્તિ” માટેના હિબ્રૂ શબ્દ પરથી આવે છે. “ખ્રિસ્ત” શબ્દ ગ્રીકમાંથી આવે છે.—દા ૯:૨૫; યોહ ૧:૪૧.

• મહોર.

  છાપ પાડવાનું એક સાધન. (મોટા ભાગે માટી કે મીણ પર છાપ પાડવામાં આવતી.) દસ્તાવેજો અથવા બીજી કોઈ વસ્તુઓ પરની મહોર બતાવતી કે એ કોની માલિકીનું છે, એ અસલી છે અથવા એ કોઈ કરાર છે. જૂના જમાનામાં મહોર તરીકે નક્કર વસ્તુઓ વપરાતી (પથ્થર, હાથીદાંત કે લાકડું), જેના પર ઊંધા અક્ષરો કે આકૃતિ કોતરેલી હોય. સાંકેતિક રીતે મહોર શબ્દ બતાવે છે કે કોઈ વાત સાચી છે અથવા ખાનગી છે. મહોર એ પણ બતાવે છે કે કોઈ ચીજવસ્તુ કોની છે.—નિર્ગ ૨૮:૧૧; નહે ૯:૩૮; પ્રક ૫:૧; ૯:૪.

• મહોર વીંટી.

  એક પ્રકારની મહોર જે આંગળી પર પહેરાતી અથવા દોરીમાં પરોવીને કદાચ ગળામાં પહેરાતી. એ કોઈ રાજા કે અધિકારીની સત્તાને બતાવતી હતી. (ઉત ૪૧:૪૨)—મહોર જુઓ.

• મંડપ.

  ભક્તિ માટેનો મંડપ જેને એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લઈ જઈ શકાતો હતો. ઇજિપ્તમાંથી નીકળ્યા પછી ઇઝરાયેલીઓ આ જ મંડપની આગળ આવીને ઈશ્વરની ભક્તિ કરતા હતા અને બલિદાનો ચઢાવતા હતા. એમાં યહોવાનો કરારકોશ રાખવામાં આવતો. એ બતાવતું હતું કે ઈશ્વર ત્યાં હાજર છે. અમુક વાર એને “મુલાકાતમંડપ” પણ કહેવામાં આવતો. મંડપ લાકડાનાં પાટિયાંથી બનેલો હતો અને શણના કીમતી પડદાથી એને ઢાંકવામાં આવતો હતો. એ પડદા પર ભરતકામ કરેલાં કરૂબોનાં ચિત્રો હતાં. મંડપમાં બે ભાગ હતા. એક ભાગ પવિત્ર સ્થાન અને બીજો ભાગ પરમ પવિત્ર સ્થાન. (યહો ૧૮:૧; નિર્ગ ૨૫:૯)—વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• મંડળ.

  ખાસ હેતુ કે પ્રવૃત્તિ માટે ભેગા થતા લોકોનું જૂથ. હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં એ મોટા ભાગે ઇઝરાયેલી પ્રજાને દર્શાવે છે. ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં એ અલગ અલગ ખ્રિસ્તી મંડળોને બતાવે છે. પણ મોટા ભાગે ખ્રિસ્તીઓના સમૂહને મંડળ કહેવામાં આવ્યું છે.—૧રા ૮:૨૨, ફૂટનોટ; પ્રેકા ૯:૩૧; રોમ ૧૬:૫.

• મંત્રી; રાજાનો મંત્રી.

  અમુક વાર ઇઝરાયેલમાં રાજદરબારના ભરોસાપાત્ર ઉચ્ચ અધિકારીને મંત્રી કહેવામાં આવતો. (૨રા ૧૯:૨; ૨કા ૨૪:૧૧) અમુક  કિસ્સામાં મંત્રી રાજાના ખજાનચી તરીકે પણ કામ કરતો. (૨રા ૧૨:૧૦, ૧૧) તે રાજાના ખાસ માણસ તરીકે દેશ-વિદેશના લોકો સાથે વાત કરતો.—યશા ૩૬:૨-૪, ૨૨; ૩૭:૨, ૩.

• મંદિર.

  યરૂશાલેમમાં બંધાયેલી ઇમારત, જ્યાં ઇઝરાયેલીઓ ભક્તિ કરવા આવતા હતા. પહેલાં તેઓ મંડપની સામે ભક્તિ કરતા હતા, જેને એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લઈ જઈ શકાતો હતો. પહેલું મંદિર સુલેમાને બાંધ્યું હતું અને બાબેલોનીઓએ એનો નાશ કર્યો હતો. ઇઝરાયેલીઓ બાબેલોનની ગુલામીમાંથી પાછા ફર્યા પછી, ઝરૂબ્બાબેલે બીજું મંદિર બાંધ્યું હતું. પછીથી એ મંદિર મહાન હેરોદે ફરીથી બાંધ્યું હતું. બાઇબલમાં અમુક વાર એને “ઘર” પણ કહેવામાં આવ્યું છે. (માથ ૨૧:૧૩; ૧કા ૨૯:૧; ૨કા ૨:૪; માથ ૨૪:૧)—વધારે માહિતી ખ-૮ અને ખ-૧૧ જુઓ.

• મંદિરના ઉદ્‍ઘાટનનો તહેવાર.

  અંત્યોખસ એપીફાનેસે મંદિરને ભ્રષ્ટ કર્યું પછી, મંદિર શુદ્ધ કરવામાં આવ્યું. એ યાદ કરવા દર વર્ષે આ તહેવાર ઊજવાતો. કિસ્લેવ મહિનાની ૨૫થી ઉજવણી શરૂ થતી અને આઠ દિવસ ચાલતી.—યોહ ૧૦:૨૨.

• માણસનો દીકરો.

  ખુશખબરનાં પુસ્તકોમાં આ શબ્દો લગભગ ૮૦ વાર જોવા મળે છે. એ શબ્દો ઈસુ ખ્રિસ્ત માટે વપરાયા છે. એ બતાવે છે કે તે એવા કોઈ સ્વર્ગદૂત ન હતા, જેમણે માણસનું રૂપ લીધું હોય. તેમણે તો ખરેખર એક મનુષ્ય તરીકે જન્મ લીધો હતો. એ એવું પણ બતાવે છે કે દાનિયેલ ૭:૧૩, ૧૪ની ભવિષ્યવાણી ઈસુ પૂરી કરશે. હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં આ શબ્દો હઝકિયેલ અને દાનિયેલ માટે વપરાયા છે. એનાથી ઈશ્વરનો સંદેશો બોલનારા માણસો અને એ સંદેશો આપનાર ઈશ્વર વચ્ચેનો તફાવત દેખાઈ આવે છે.—હઝ ૩:૧૭; દા ૮:૧૭; માથ ૧૯:૨૮; ૨૦:૨૮.

• માદીઓ; માદાય.

  યાફેથના દીકરા માદાયના વંશમાંથી આવેલા લોકો. તેઓ ઈરાનના પહાડી વિસ્તારની સપાટ જમીન પર વસ્યા, જે માદાય દેશ બન્યો. માદીઓએ બાબેલોન સાથે મળીને આશ્શૂરને હરાવ્યું. એ સમયે ઈરાન માદાયની સત્તા નીચેનું એક પ્રાંત હતું. પણ કોરેશે બળવો કર્યો અને માદાયને ઈરાન સાથે જોડી દેવામાં આવ્યું. એનાથી એક નવું સામ્રાજ્ય માદાય-ઈરાન બન્યું, જેણે ઈ.સ. પૂર્વે ૫૩૯માં બાબેલોનના સામ્રાજ્યને હરાવ્યું. ઈ.સ. ૩૩ના પચાસમા દિવસે યરૂશાલેમમાં માદીઓ હાજર હતા. (દા ૫:૨૮, ૩૧; પ્રેકા ૨:૯)—વધારે માહિતી ખ-૯ જુઓ.

• માનતા-અર્પણ.

  એક પ્રકારનું સ્વેચ્છા-અર્પણ, જેની સાથે સાથે કોઈ માનતા લેવામાં આવતી હતી.—લેવી ૨૩:૩૮; ૧શ ૧:૨૧.

• માન્‍ના.

  વેરાન પ્રદેશમાં ૪૦ વર્ષ દરમિયાન ઇઝરાયેલીઓનો મુખ્ય ખોરાક. યહોવાએ ચમત્કાર કરીને માન્‍ના પૂરું પાડ્યું હતું. સાબ્બાથ સિવાય રોજ સવારે જમીન પર પડેલા ઝાકળ નીચે એ મળી આવતું. ઇઝરાયેલીઓએ પહેલી વખત એ જોયું ત્યારે બોલી ઊઠ્યા, “આ શું છે?” અથવા હિબ્રૂમાં “માન હુ?” (નિર્ગ ૧૬:૧૩-૧૫, ૩૫) બીજી કલમોમાં એને “સ્વર્ગમાંથી ખોરાક” (ગી ૭૮:૨૪), “આકાશમાંથી રોટલી” (ગી ૧૦૫:૪૦) અને ‘શૂરવીરોનો ખોરાક’ (ગી ૭૮:૨૫, ફૂટનોટ) કહેવામાં આવ્યું છે. ઈસુએ પણ માન્‍ના શબ્દનો ઉપયોગ સાંકેતિક રીતે કર્યો હતો.—યોહ ૬:૪૯, ૫૦.

• માપવાની લાકડી.

  એ છ હાથ લાંબી હતી. સામાન્ય માપ પ્રમાણે એનું માપ ૨.૬૭ મી. (૮.૭૫ ફૂટ) હતું. લાંબા હાથ પ્રમાણે એનું માપ ૩.૧૧ મી. (૧૦.૨ ફૂટ) હતું. (હઝ ૪૦:૩, ૫; પ્રક ૧૧:૧)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• માલિક.

  જે હિબ્રૂ અને ગ્રીક શબ્દોનું ભાષાંતર “માલિક” (અથવા “સાહેબ,” “ગુરુજી” કે “રાજા” જેવા ખિતાબો) થયું છે, એ યહોવા ઈશ્વર (હઝ ૩:૧૧), ઈસુ ખ્રિસ્ત (માથ ૭:૨૧), યોહાને દર્શનમાં જોયેલા વડીલ (પ્રક ૭:૧૩, ૧૪), દૂતો (ઉત ૧૯:૧, ૨; દા ૧૨:૮) અને માણસો (૧શ ૨૫:૨૪; પ્રેકા ૧૬:૧૬, ૧૯, ૩૦) માટે વપરાયું છે. મોટા ભાગે “માલિક” ખિતાબ એવા માણસ માટે વપરાતો, જે માણસો કે વસ્તુઓનો માલિક હોય, અથવા જેને એના પર અધિકાર કે સત્તા હોય. (ઉત ૨૪:૯; ૧રા ૧૬:૨૪; લૂક ૧૯:૩૩; એફે ૬:૫) સારાહ પોતાના પતિને “સ્વામી” કહીને બોલાવતી. (ઉત ૧૮:૧૨) કોઈ વાર નાનો ભાઈ પોતાના મોટા ભાઈને “માલિક” કહીને બોલાવતો. (ઉત ૩૨:૫, ૬) જાણીતા લોકો, અધિકારીઓ, પ્રબોધકો અને રાજાઓને માન આપવા આવા ખિતાબો વપરાતા. (ઉત ૨૩:૬; ૪૨:૧૦; ગણ ૧૧:૨૮; ૨શ ૧:૧૦; ૨રા ૮:૧૦-૧૨;  માથ ૨૭:૬૩) અજાણ્યા લોકોને માન આપવા “સાહેબ” ખિતાબ વાપરવામાં આવતો.—યોહ ૧૨:૨૧; પ્રેકા ૧૬:૩૦.

• માલ્કામ.

  કદાચ આ મોલેખ જ હતો, જે આમ્મોનીઓનો મુખ્ય દેવ હતો. (સફા ૧:૫)—મોલેખ જુઓ.

• માસ્કીલ.

  ગીતશાસ્ત્રમાં ૧૩ વખત આ હિબ્રૂ શબ્દ મથાળામાં જોવા મળે છે. એનો ખરો અર્થ ખબર નથી. કદાચ એનો અર્થ થાય, “વિચારવા પ્રેરે એવી કવિતા.” માસ્કીલને મળતો આવતો એક શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય, ‘સમજદારીથી સેવા કરવી.’ એટલે અમુક લોકોને લાગે છે કે આ બંને શબ્દો એકબીજા સાથે મેળ ખાય છે.—૨કા ૩૦:૨૨; ગી ૩૨:મથાળું.

• માહલાથ.

  ગીતશાસ્ત્ર ૫૩ અને ૮૮ના મથાળામાં આપેલો શબ્દ. આ શબ્દ સંગીતને લગતો છે. એ કદાચ હિબ્રૂ ક્રિયાપદ સાથે જોડાયેલો છે, જેનો અર્થ થાય, “કમજોર થવું, બીમાર પડવું.” એનાથી ખબર પડે છે એ એક દુઃખદ સૂર હશે, જે આ બંને ગીતોના દુઃખભર્યા શબ્દો સાથે મેળ ખાય છે.

• માંડવાનો તહેવાર.

  મંડપનો તહેવાર અથવા સંગ્રહ કરવાનો તહેવાર પણ કહેવાતો. હિબ્રૂઓના એથાનીમ મહિનાની ૧૫-૨૧ તારીખ દરમિયાન એ તહેવાર ઊજવાતો. એ તહેવાર ઇઝરાયેલ માટે ખેતીના વર્ષને અંતે કાપણીની ઉજવણી માટે હતો. એ સમય ખુશી મનાવવાનો અને ઊપજ પર યહોવાના આશીર્વાદો માટે આભાર માનવાનો હતો. તહેવારના દિવસોમાં લોકો માંડવા કે છાપરા નીચે રહેતા, જેથી ઇજિપ્તમાંથી નીકળ્યા એ સમય તેઓને યાદ રહે. આ એવા ત્રણ તહેવારોમાંનો એક હતો, જે ઊજવવા પુરુષોએ યરૂશાલેમ જવાનું હતું.—લેવી ૨૩:૩૪; એઝ ૩:૪.

• મિખ્તામ.

  એક હિબ્રૂ શબ્દ જે ગીતશાસ્ત્રના છ અધ્યાયોના મથાળામાં જોવા મળે છે (ગી ૧૬, ૫૬-૬૦). આ શબ્દનો ખરો અર્થ ખબર નથી, પણ કદાચ એ “કોતરણી” શબ્દ સાથે સંકળાયેલો હોય શકે.

• મિલ્કોમ.

  આમ્મોનીઓ આ દેવની ઉપાસના કરતા હતા. કદાચ આ મોલેખ દેવ હતો. (૧રા ૧૧:૫, ૭) સુલેમાને પોતાના રાજના છેલ્લા સમયગાળામાં આ જૂઠા દેવ માટે ભક્તિ-સ્થળો બનાવ્યા હતા.—મોલેખ જુઓ.

• મીના.

  હઝકિયેલમાં આને માનેહ પણ કહેવામાં આવ્યું છે. આ વજન અને નાણાંનું એકમ છે. પુરાતત્ત્વશાસ્ત્રીઓના પુરાવાને આધારે એક મીનાનું વજન ૫૦ શેકેલ હતું અને એક શેકેલનું વજન ૧૧.૪ ગ્રા. હતું. એટલે હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં એક મીના બરાબર ૫૭૦ ગ્રા. એના સિવાય કદાચ શાહી મીના પણ હતું, જેમ હાથના કિસ્સામાં પણ બે માપ હતાં. ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં, એક મીના બરાબર ૧૦૦ ડ્રાક્મા. એનું વજન ૩૪૦ ગ્રા. હતું. ૬૦ મીના બરાબર એક તાલંત. (એઝ ૨:૬૯; લૂક ૧૯:૧૩)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• મુખ્ય આગેવાન.

  ગ્રીક શબ્દનો અર્થ થાય, “મુખ્ય નેતા.” એ ઈસુ ખ્રિસ્ત માટે વપરાયો છે. એ તેમની મહત્ત્વની ભૂમિકાને રજૂ કરે છે. તે વફાદાર લોકોને પાપની જીવલેણ અસરથી છોડાવશે અને હંમેશ માટેના જીવન તરફ દોરી જશે.—પ્રેકા ૩:૧૫; ૫:૩૧; હિબ્રૂ ૨:૧૦; ૧૨:૨.

• મુખ્ય યાજક.

  હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં “પ્રમુખ યાજક” માટે વપરાયેલો બીજો ખિતાબ. ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં “મુખ્ય યાજકો” શબ્દોનો ઉપયોગ યાજકપદના મુખ્ય માણસો માટે થયો છે. કદાચ એમાં જૂના પ્રમુખ યાજકો અને યાજકોના ૨૪ સમૂહોના વડાઓનો સમાવેશ થતો હતો.—૨કા ૨૬:૨૦; એઝ ૭:૫; માથ ૨:૪; માર્ક ૮:૩૧.

• મુથ-લાબ્બેન.

  ગીતશાસ્ત્રના ૯મા અધ્યાયના મથાળામાં વપરાયેલો એક શબ્દ. માનવામાં આવે છે કે એનો અર્થ થાય, “દીકરાના મરણ પર.” અમુક લોકોનું કહેવું છે કે એ કોઈ નામ હોય શકે અથવા કોઈ જાણીતી ધૂનના શરૂઆતના શબ્દો હોય શકે, જે આ ગીત વખતે ગાવાના હતા.

• મુલાકાતમંડપ.

  આ શબ્દ મૂસાના તંબુને અને વેરાન પ્રદેશમાં સૌથી પહેલા ઊભા કરેલા પવિત્ર મંડપને લાગુ પડે છે.—નિર્ગ ૩૩:૭; ૩૯:૩૨.

• મેરોદાખ.

  બાબેલોન શહેરનો મુખ્ય દેવ. બાબેલોનના રાજા અને નિયમ બનાવનાર હમ્મુરાબીએ બાબેલોનને બાબેલોનિયાનું પાટનગર બનાવ્યું, પછી મેરોદાખ દેવનું (માર્દૂક) મહત્ત્વ વધી ગયું. મેરોદાખે અગાઉના બીજા દેવોનું સ્થાન લઈ લીધું અને બાબેલોનનાં બીજાં દેવી-દેવતાઓમાં મુખ્ય બની ગયો. સમય જતાં, મેરોદાખને (માર્દૂક) આ ખિતાબ મળ્યો, “બેલુ” (“માલિક”). સામાન્ય રીતે મેરોદાખને બેલ કહેવામાં આવતો.—યર્મિ ૫૦:૨.

•  મેલીવિદ્યા.

  એવી માન્યતા કે માણસ મરી જાય ત્યારે તેના શરીરમાંથી આત્મા બચી જાય છે. એ આત્મા જીવતા માણસો સાથે વાત કરી શકે છે, ખાસ કરીને મરેલા લોકો સાથે વાત કરવાનો દાવો કરનાર વ્યક્તિ દ્વારા. “મેલીવિદ્યા” માટેનો ગ્રીક શબ્દ ફાર્માકીઆ છે. એનો મૂળ અર્થ થાય, “નશીલી દવા લેવી.” આ શબ્દો મેલીવિદ્યા સાથે જોડાઈ ગયા, કારણ કે અગાઉના સમયમાં જંતરમંતર કરીને દુષ્ટ દૂતો પાસેથી શક્તિ મેળવવા નશીલી દવાઓ વપરાતી હતી.—ગલા ૫:૨૦; પ્રક ૨૧:૮.

• મોટી વિપત્તિ.

  “વિપત્તિ” માટે વપરાયેલો ગ્રીક શબ્દ સંજોગોને લીધે થતી ચિંતા કે દુઃખને બતાવે છે. ઈસુએ જણાવ્યું હતું કે યરૂશાલેમ પર એવી “મોટી વિપત્તિ” આવશે, જેવી ક્યારેય આવી ન હતી. તેમણે એ પણ જણાવ્યું હતું કે ભાવિમાં જ્યારે તે “ગૌરવ સાથે” આવશે, ત્યારે આખી માણસજાત પર એવી વિપત્તિ આવશે. (માથ ૨૪:૨૧, ૨૯-૩૧) પાઉલે જણાવ્યું કે “જેઓ ઈશ્વરને જાણતા નથી અને આપણા માલિક ઈસુ વિશેની ખુશખબર માનતા નથી,” તેઓ વિરુદ્ધ આ વિપત્તિ લાવીને ઈશ્વર સાચો ન્યાય કરશે. પ્રકટીકરણનો ૧૯મો અધ્યાય બતાવે છે કે ‘જંગલી જાનવર, પૃથ્વીના રાજાઓ અને તેઓનાં સૈન્યોની’ સામે યુદ્ધ કરવા ઈસુ સ્વર્ગનાં સૈન્યોને લઈને આવશે. (૨થે ૧:૬-૮; પ્રક ૧૯:૧૧-૨૧) એ મોટી વિપત્તિમાંથી “મોટું ટોળું” બચી જશે. (પ્રક ૭:૯, ૧૪)—આર્માગેદન જુઓ.

• મોલેખ.

  આમ્મોનીઓનો એક દેવ. આ દેવ કદાચ માલ્કામ, મિલ્કોમ અને મોલોખ હોય શકે. એ કદાચ કોઈ દેવનું નામ નહિ પણ ખિતાબ છે. મૂસાના નિયમશાસ્ત્રમાં જણાવ્યું હતું કે જે કોઈ મોલેખને પોતાનાં બાળકોનું અર્પણ ચઢાવશે તેને મોતની સજા થશે.—લેવી ૨૦:૨; યર્મિ ૩૨:૩૫; પ્રેકા ૭:૪૩.

ય

• યદૂથૂન.

  આ શબ્દ ગીતશાસ્ત્રના ૩૯, ૬૨ અને ૭૭ના મથાળામાં જોવા મળે છે. પણ એનો ખરો અર્થ ખબર નથી. મથાળાની માહિતી કદાચ એવું બતાવતી કે ગીત કઈ રીતે રજૂ કરવું, કઈ રીતે ગાવું અથવા કયું વાજિંત્ર વગાડવું. એક લેવી સંગીતકારનું નામ પણ યદૂથૂન હતું. એટલે બની શકે કે ગીતની રજૂઆત કે વાજિંત્ર કોઈક રીતે તેના અથવા તેના દીકરાઓ સાથે સંકળાયેલાં હોય શકે.

• યહૂદા.

  યાકૂબનો ચોથો દીકરો, જે લેઆહથી થયો હતો. યાકૂબે મરણ પથારી પર ભવિષ્યવાણી કરી હતી કે મહાન અને કાયમ ટકનાર રાજા યહૂદાના કુટુંબમાંથી આવશે. ઈસુ મનુષ્ય તરીકે યહૂદાના કુળમાંથી આવ્યા. યહૂદા નામ કુળને પણ બતાવે છે અને પછીથી યહૂદાના નામ પરથી પડેલા રાજ્યને બતાવે છે. યહૂદા દક્ષિણના રાજ્ય તરીકે જાણીતું હતું. એ ઇઝરાયેલનાં કુળોમાંથી યહૂદા અને બિન્યામીનનું બનેલું હતું. યાજકો અને લેવીઓની ગણતરી પણ એમાં થતી. યહૂદાનો વિસ્તાર દેશના દક્ષિણ ભાગમાં હતો, જ્યાં યરૂશાલેમ અને મંદિર હતું.—ઉત ૨૯:૩૫; ૪૯:૧૦; ૧રા ૪:૨૦; હિબ્રૂ ૭:૧૪.

• યહૂદી.

  ઇઝરાયેલનાં દસ કુળના રાજ્યની હાર પછી, યહૂદા કુળના લોકોને યહૂદી કહેવામાં આવ્યા. (૨રા ૧૬:૬) સમય જતાં, બાબેલોનની ગુલામીમાંથી પાછા આવેલા અલગ અલગ કુળના ઇઝરાયેલીઓને યહૂદી કહેવામાં આવ્યા. (એઝ ૪:૧૨) પછીથી ઇઝરાયેલીઓ આખી દુનિયામાં બીજી પ્રજાઓથી અલગ તરી આવે માટે એ શબ્દ વપરાવા લાગ્યો. (એસ્તે ૩:૬) ખ્રિસ્તી મંડળમાં વ્યક્તિ કયા દેશની નાગરિકતા ધરાવે છે એનું કંઈ મહત્ત્વ નથી, એ વિશે ચર્ચા કરતા પ્રેરિત પાઉલે આ શબ્દ વાપર્યો હતો.—રોમ ૨:૨૮, ૨૯; ગલા ૩:૨૮.

• યહૂદી ન્યાયસભા.

  યરૂશાલેમમાં આવેલી યહૂદી ઉચ્ચ અદાલત. ઈસુના દિવસોમાં એ ૭૧ સભ્યોની બનેલી હતી. એમાં પ્રમુખ યાજક, અગાઉના પ્રમુખ યાજકો, તેઓનાં કુટુંબોના સભ્યો, વડીલો, કુળો અને કુટુંબોના વડાઓ અને શાસ્ત્રીઓ હતા.—માર્ક ૧૫:૧; પ્રેકા ૫:૩૪; ૨૩:૧, ૬.

• યહોવા.

  ઈશ્વરનું નામ રજૂ કરતા ચાર હિબ્રૂ વ્યંજનો (יהוה) માટેનું ગુજરાતી ભાષાંતર. બાઇબલના આ ભાષાંતરમાં એ નામ ૭,૦૦૦થી વધારે વખત જોવા મળે છે.—વધારે માહિતી ક-૪ અને ક-પ જુઓ.

• યાકૂબ.

  ઇસહાક અને રિબકાનો દીકરો. ઈશ્વરે પછીથી તેને ઇઝરાયેલ નામ આપ્યું. તે ઇઝરાયેલના લોકોનો પૂર્વજ બન્યો (તેઓ ઇઝરાયેલીઓ અને પછીથી યહૂદીઓ પણ કહેવાયા). તે ૧૨ દીકરાઓનો પિતા બન્યો. એ દીકરાઓ તેઓના વંશજો સાથે ઇઝરાયેલી પ્રજાનાં ૧૨ કુળો બન્યા. ઇઝરાયેલના રાજ્ય  કે લોકો માટે યાકૂબ નામ વપરાતું રહ્યું.—ઉત ૩૨:૨૮; માથ ૨૨:૩૨.

• યાજક.

  ઈશ્વરે પસંદ કરેલો માણસ. તેની જવાબદારી હતી કે તે લોકોની સેવા કરે, તેઓને ઈશ્વર અને તેમના નિયમો વિશે શીખવે. યાજકો ઈશ્વરની સામે લોકોને રજૂ કરતા. તે અર્પણો ચઢાવતા, ઈશ્વર સાથે લોકો માટે વાત કરતા અને વિનંતી કરતા. મૂસાનું નિયમશાસ્ત્ર અપાયું એ પહેલાં, કુટુંબના શિર પોતાના કુટુંબ માટે યાજકની જવાબદારી નિભાવતા. મૂસાના નિયમશાસ્ત્ર પ્રમાણે, લેવી કુળમાંથી હારુનના કુટુંબના પુરુષોને યાજકો બનાવવામાં આવ્યા. બાકીના લેવી પુરુષો તેઓની મદદ કરતા. નવા કરારની શરૂઆત થઈ ત્યારે, ઈશ્વરનું ઇઝરાયેલ યાજકોની પ્રજા બન્યું. ઈસુ ખ્રિસ્ત એના પ્રમુખ યાજક છે.—નિર્ગ ૨૮:૪૧; હિબ્રૂ ૯:૨૪; પ્રક ૫:૧૦.

• યાદગીરી-અર્પણ.

  આખેઆખા અર્પણનો અમુક ભાગ, જે યાદગીરી અથવા પ્રતીક તરીકે ગણવામાં આવતો. હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય કે એ અર્પણ જાણે ઈશ્વરને ચઢાવેલા આખા અર્પણની તેમને યાદ અપાવતું હતું.—લેવી ૨:૨.

• યુફ્રેટિસ.

  દક્ષિણ-પશ્ચિમ એશિયાની સૌથી લાંબી અને સૌથી મહત્ત્વની નદી. મેસોપોટેમિયાની બે મોટી નદીઓમાંની એક. ઉત્પત્તિ ૨:૧૪માં એનો પહેલી વાર ઉલ્લેખ થયો છે, જે એદન બાગની ચાર નદીઓમાંની એક હતી. ઘણી વાર એને ફક્ત “નદી” કહેવામાં આવી છે. (ગી ૭૨:૮) એ નદી ઇઝરાયેલીઓને આપેલા પ્રદેશની ઉત્તરની હદ હતી. (ઉત ૧૫:૧૮; પ્રક ૧૬:૧૨)—વધારે માહિતી ખ-૨ જુઓ.

ર

• રક્તપિત્ત; રક્તપિત્ત થયેલો.

  ચામડીનો ગંભીર રોગ. બાઇબલમાં હિબ્રૂ અને ગ્રીકમાં વપરાયેલા શબ્દો આજે રક્તપિત્ત કે કોઢ તરીકે ઓળખાતા રોગથી અલગ છે. એની અસર ફક્ત માણસોને જ નહિ, કપડાં અને ઘરોને પણ થઈ શકે છે. જે માણસને રક્તપિત્ત થાય તેને રક્તપિત્ત થયેલો કહેવાય છે.—લેવી ૧૪:૫૪, ૫૫; લૂક ૫:૧૨.

• રાજદંડ.

  એક છડી કે દંડો, જે શાસકો પોતાના હાથમાં રાખતા. એ રાજ કરવાના તેના અધિકારને રજૂ કરતો હતો.—ઉત ૪૯:૧૦; હિબ્રૂ ૧:૮.

• રાહાબ.

  અયૂબ, ગીતશાસ્ત્ર અને યશાયામાં આ શબ્દ રૂપક તરીકે વપરાયો છે (આ યહોશુઆમાં જણાવેલી રાહાબ નથી). અયૂબના પુસ્તકમાં જણાવેલો રાહાબનો અહેવાલ બતાવે છે કે એ એક મોટું દરિયાઈ પ્રાણી છે. બીજી જગ્યાએ એ દરિયાઈ પ્રાણી ઇજિપ્તને રજૂ કરે છે.—અયૂ ૯:૧૩; ગી ૮૭:૪; યશા ૩૦:૭; ૫૧:૯, ૧૦.

• રુઆખ; નેફમા.

  રુઆખ હિબ્રૂ શબ્દ છે અને નેફમા ગ્રીક શબ્દ છે. મોટા ભાગનાં ગુજરાતી બાઇબલોમાં આ શબ્દોનું ભાષાંતર “આત્મા” થયું છે. પણ એ ખરું ભાષાંતર નથી, કેમ કે એ અમર આત્માની ખોટી માન્યતાને ટેકો આપે છે. (ગી ૧૪૬:૪) રુઆખ અને નેફમા શબ્દોનો મૂળ અર્થ “શ્વાસ” થાય છે. એ શબ્દોના આવા અર્થ પણ થઈ શકે: (૧) પવન, (૨) માણસો કે જાનવરોની જીવન-શક્તિ, (૩) વ્યક્તિના અંતરનો અવાજ, (૪) ઈશ્વરની પ્રેરણાથી મળેલો સંદેશો અથવા દુષ્ટ દૂતોનો સંદેશો, (૫) સ્વર્ગદૂતો અને (૬) ઈશ્વરની જોરદાર શક્તિ, એટલે કે પવિત્ર શક્તિ. (નિર્ગ ૩૫:૨૧; ગી ૧૦૪:૨૯; માથ ૧૨:૪૩; લૂક ૧૧:૧૩) એટલે આ શબ્દોનું ભાષાંતર એની આજુબાજુના લખાણને ધ્યાનમાં રાખીને થયું છે.

લ

• લિવયાથાન.

  કદાચ પાણીમાં રહેનાર એક પ્રાણી, કેમ કે એનો ઉલ્લેખ પાણી સાથે કરવામાં આવ્યો છે. હિબ્રૂ લખાણોમાં અયૂબ ૩:૮ અને ૪૧:૧માં વપરાયેલા લિવયાથાન શબ્દનો અર્થ થાય મગરમચ્છ કે બીજું કોઈ મોટું અને શક્તિશાળી દરિયાઈ પ્રાણી. ગીતશાસ્ત્ર ૧૦૪:૨૬માં એ કદાચ કોઈ પ્રકારની વ્હેલ માછલીને બતાવે છે. બાકી કલમોમાં બતાવવામાં નથી આવ્યું કે એ કયું પ્રાણી છે, કદાચ એનો અર્થ સાંકેતિક રીતે કરવામાં આવ્યો છે.—ગી ૭૪:૧૪, ફૂટનોટ; યશા ૨૭:૧, ફૂટનોટ.

• લેપ્ટન.

  ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનના સમયગાળામાં તાંબાનો કે કાંસાનો સૌથી નાનો યહૂદી સિક્કો. “લેપ્ટન” શબ્દનું બહુવચન છે “લેપ્ટા.” (માર્ક ૧૨:૪૨, ફૂટનોટ; લૂક ૨૧:૨, ફૂટનોટ)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• લેવી.

  યાકૂબને પોતાની પત્ની લેઆહથી થયેલો ત્રીજો દીકરો. તેના નામ પરથી કુળનું નામ પણ પાડવામાં આવ્યું. લેવીના ત્રણ દીકરાઓમાંથી લેવીઓના ત્રણ મુખ્ય ભાગ પડ્યા. અમુક વાર “લેવીઓ” શબ્દ આખા કુળને લાગુ પડતો, પણ મોટા ભાગે હારુન યાજકના કુટુંબનો એમાં સમાવેશ થતો ન હતો. લેવી  કુળને વચનના દેશમાં જમીનનો કોઈ હિસ્સો મળ્યો ન હતો, પણ બીજાં કુળોને આપેલી જમીનના હિસ્સામાંથી તેઓને ૪૮ શહેરો મળ્યાં હતાં.—પુન ૧૦:૮; ૧કા ૬:૧; હિબ્રૂ ૭:૧૧.

• લોગ.

  બાઇબલમાં જણાવેલું પ્રવાહી માપવાનું સૌથી નાનું માપ. યહૂદી તાલ્મુડમાં એને હીનનો ૧૨મો ભાગ કહેવામાં આવ્યું છે. એના આધારે એક લોગ બરાબર ૦.૩૧ લિ. થાય. (લેવી ૧૪:૧૦)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• લોબાન.

  વૃક્ષોમાંથી અને બોસવેલીઆ નામની અમુક ઝાડીઓમાંથી કાઢવામાં આવતો સૂકો રસ (ગુંદર). જ્યારે એ બાળવામાં આવે ત્યારે એમાંથી મીઠી સુગંધ આવે છે. મંડપ અને મંદિરમાં વપરાતો પવિત્ર ધૂપ બનાવવા એનો ઉપયોગ થતો હતો. અનાજ-અર્પણો સાથે પણ એ ચઢાવવામાં આવતો અને પવિત્ર સ્થાનમાં અર્પણ કરેલી રોટલીની દરેક થપ્પી પર એ મૂકવામાં આવતો.—નિર્ગ ૩૦:૩૪-૩૬; લેવી ૨:૧; ૨૪:૭; માથ ૨:૧૧.

વ

• વડીલ; વૃદ્ધ માણસ.

  મોટી વયનો માણસ. પણ શાસ્ત્રવચનોમાં સમાજ કે પ્રજા પર અધિકાર અને જવાબદારી ધરાવતા પુરુષ માટે આ શબ્દ વપરાયો છે. પ્રકટીકરણના પુસ્તકમાં સ્વર્ગની વ્યક્તિઓ માટે પણ આ શબ્દ વપરાયો છે. મંડળમાં આગેવાની લેતા જવાબદાર ભાઈઓની વાત થતી હોય ત્યારે, ગ્રીક શબ્દ પ્રિસ્બીટેરોસનું ભાષાંતર “વડીલ” થયું છે.—નિર્ગ ૪:૨૯; ની ૩૧:૨૩; ૧તિ ૫:૧૭; પ્રક ૪:૪.

• વધસ્તંભ.

  ગ્રીક શબ્દ સ્ટાવરોસનું ભાષાંતર વધસ્તંભ થયું છે. એનો અર્થ થાય સીધો થાંભલો કે સ્તંભ. ઈસુને આવા જ થાંભલા કે સ્તંભ પર મારી નાખવામાં આવ્યા હતા. એવો કોઈ પુરાવો નથી કે વધસ્તંભ માટે વપરાયેલા ગ્રીક શબ્દનો અર્થ ક્રોસ થતો હોય, જે જૂઠા ધર્મના લોકો ખ્રિસ્ત આવ્યા એની ઘણી સદીઓ પહેલાં ધાર્મિક નિશાની તરીકે વાપરતા હતા. “વધસ્તંભ” શબ્દ મૂળ શબ્દનો પૂરેપૂરો અર્થ આપે છે, કેમ કે સ્ટાવરોસ એ પણ સૂચવે છે કે ઈસુના શિષ્યોએ રિબામણી, દુઃખ અને શરમ સહન કરવાં પડશે. (માથ ૧૬:૨૪; હિબ્રૂ ૧૨:૨)—થાંભલો જુઓ.

• વહેળો.

  ખીણ અથવા નદીનો પટ. ચોમાસા સિવાયની કોઈ પણ ૠતુમાં ત્યાં પાણી જોવા ન મળતું. વહેળા માટે વપરાયેલા હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ કદાચ નદી પણ થઈ શકે. અમુક નદીઓમાં ઝરણાનું પાણી આવતું હતું, એટલે એ ક્યારેય સુકાતી ન હતી. અમુક કિસ્સામાં વહેળા માટે “ખીણ” શબ્દ પણ વપરાયો છે.—ઉત ૨૬:૧૯; ગણ ૩૪:૫, ફૂટનોટ; પુન ૮:૭; ૧રા ૧૮:૫; અયૂ ૬:૧૫.

• વિનાશને લાયક.

  બાઇબલમાં વપરાયેલા હિબ્રૂ શબ્દોનો અર્થ થાય કે જેઓ વિનાશને લાયક હોય, તેઓને મારી નાખવા. જાનવરો, વસ્તુઓ કે માલ-મિલકતના કિસ્સામાં (જેમ કે ખેતરો કે શહેરો) એવો અર્થ થાય કે એનો નાશ કરવો અથવા કબજે કરવું. અમુક કિસ્સામાં એ બધાને પવિત્ર કરીને યાજકો મંદિરમાં પવિત્ર કામ માટે વાપરતા. દરેક કિસ્સામાં યહોવા જે કહે એ પ્રમાણે કરવામાં આવતું.—લેવી ૨૭:૨૮, ફૂટનોટ; ૧શ ૧૫:૮.

• વિશ્વના માલિક.

  ફક્ત યહોવા માટે વપરાયેલો ખિતાબ. એ બતાવે છે કે યહોવા પાસે જ વિશ્વના સર્વોપરી પ્રભુ તરીકે પૂરેપૂરી સત્તા અને અધિકાર છે.—યશા ૨૫:૮; પ્રેકા ૪:૨૪.

• વીણવું.

  કાપણી કરનારાઓએ જાણીજોઈને કે અજાણતાં છોડી દીધેલું અનાજ ભેગું કરવું. મૂસાના નિયમ પ્રમાણે લોકોએ કાપણી કરતી વખતે ખેતરના એકેએક ખૂણા પરથી અનાજ વીણવાનું ન હતું. તેઓએ જૈતૂનનાં ઝાડ કે દ્રાક્ષાવેલા પરથી બધાં જ ફળ તોડી લેવાનાં ન હતાં. કાપણી પછી બચી ગયેલું અનાજ વીણવાનો હક ઈશ્વરે ગરીબો, દુઃખીજનો, પરદેશીઓ, અનાથો અને વિધવાઓને આપ્યો હતો.—રૂથ ૨:૭.

• વીંટો.

  ચામડા કે પપાઈરસથી બનાવેલી લાંબા કાગળ જેવી વસ્તુ, જેની એક બાજુ લખવામાં આવતું. મોટા ભાગે એને લાકડી ફરતે વીંટાળવામાં આવતું. એ વીંટાઓ પર શાસ્ત્રવચનો લખવામાં આવતાં અને એની નકલ ઉતારવામાં આવતી. બાઇબલ લખાયું એ સમયમાં પુસ્તકો એ રીતે લખવામાં આવતાં.—યર્મિ ૩૬:૪, ૧૮, ૨૩; લૂક ૪:૧૭-૨૦; ૨તિ ૪:૧૩.

• વેદી.

  માટી, પથ્થર, કોઈ મોટા પથ્થર અથવા તો ધાતુથી મઢેલા લાકડાનો બનાવેલો ઊંચો ઢાંચો કે ઓટલો. એના પર ભક્તિ માટે ધૂપ કે બલિદાનો ચઢાવવામાં આવતાં. મંડપના અને મંદિરના પહેલા ઓરડામાં નાની “સોનાની વેદી” હતી, જેના પર ધૂપ  ચઢાવવામાં આવતો. એ વેદી લાકડાની બનેલી હતી, જેના પર સોનું મઢેલું હતું. બહાર આંગણામાં મોટી “તાંબાની વેદી” હતી, જેના પર અગ્‍નિ-અર્પણો ચઢાવવામાં આવતાં. (નિર્ગ ૨૭:૧; ૩૯:૩૮, ૩૯; ઉત ૮:૨૦; ૧રા ૬:૨૦; ૨કા ૪:૧; લૂક ૧:૧૧)—વધારે માહિતી ખ-૫ અને ખ-૮ જુઓ.

• વેદીનાં શિંગડાં.

  અમુક વેદીઓના ચારે ખૂણાની ઉપર બહાર નીકળેલા ભાગને શિંગડાં જેવો આકાર આપવામાં આવ્યો હતો. (લેવી ૮:૧૫; ૧રા ૨:૨૮)—વધારે માહિતી ખ-૫ અને ખ-૮ જુઓ.

• વેશ્યા.

  એના માટેનો ગ્રીક શબ્દ પોર્ને છે, જે “વેચવું” શબ્દના મૂળ અર્થમાંથી આવે છે. મોટા ભાગે એ શબ્દ સ્ત્રીઓ માટે વપરાય છે. બાઇબલ તો વ્યભિચાર માટે રાખેલા પુરુષો વિશે પણ જણાવે છે. મૂસાના નિયમશાસ્ત્રમાં વેશ્યાગીરીને નીચ કામ ગણવામાં આવતું. વેશ્યાની કમાણીનો દાન તરીકે યહોવાના મંદિરમાં સ્વીકાર થતો નહિ. જ્યારે કે બીજા ધર્મો મંદિરમાં વેશ્યાગીરી ચાલવા દેતા, કેમ કે એનાથી મંદિરમાં આવક થતી. (પુન ૨૩:૧૭, ૧૮; ૧રા ૧૪:૨૪) બાઇબલમાં વેશ્યા શબ્દ સાંકેતિક રીતે પણ વપરાયો છે. એ એવા લોકો, દેશો કે સંગઠનોને બતાવે છે, જેઓ ઈશ્વરભક્તો હોવાનો દાવો તો કરે છે, પણ કોઈક પ્રકારની મૂર્તિપૂજામાં ડૂબેલા હોય છે. દાખલા તરીકે, પ્રકટીકરણના પુસ્તકમાં “મહાન બાબેલોન” નામના ધાર્મિક સંગઠનને વેશ્યા કહેવામાં આવ્યું છે. એનું કારણ છે, સત્તા અને ધનદોલત માટે એ વેશ્યા આ દુનિયાના શાસકો પર મોહી પડી છે.—પ્રક ૧૭:૧-૫; ૧૮:૩; ૧કા ૫:૨૫.

• વેંત.

  લંબાઈ માપવાનું એક માપ. એક વેંત એટલે ફેલાયેલી હથેળીના અંગૂઠાના ટેરવાથી ટચલી આંગળીના ટેરવા સુધીનું માપ. એક હાથનું માપ ૪૪.૫ સે.મી. (૧૭.૫ ઇંચ) હોય, જેના પ્રમાણે એક વેંતનું માપ આશરે ૨૨.૨ સે.મી. (૮.૭૫ ઇંચ) થાય. (નિર્ગ ૨૮:૧૬; ૧શ ૧૭:૪)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• વ્યભિચાર.

  એના માટેનો ગ્રીક શબ્દ પોર્નિયા છે. શાસ્ત્રવચનમાં એ શબ્દ એવા જાતીય સંબંધોને બતાવવા વપરાયો છે, જે વિશે ઈશ્વરે મના કરી છે. જેમ કે, લગ્‍ન બહાર જાતીય સંબંધ, વેશ્યાગીરી, કુંવારા લોકો વચ્ચે જાતીય સંબંધ, સજાતીય સંબંધ અને પ્રાણીઓ સાથે જાતીય સંબંધ. પ્રકટીકરણમાં આ શબ્દ સાંકેતિક રીતે “મહાન બાબેલોન” કહેવાતી ધાર્મિક વેશ્યા માટે વપરાયો છે. તે સત્તા અને ધનદોલત માટે આ દુનિયાના શાસકો સાથે જાણે વ્યભિચાર કરે છે. (પ્રક ૧૪:૮; ૧૭:૨; ૧૮:૩; માથ ૫:૩૨; પ્રેકા ૧૫:૨૯; ગલા ૫:૧૯)—વેશ્યા જુઓ.

શ

• શબાટ.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો ૧૧મો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો પાંચમો મહિનો. એ મધ્ય જાન્યુઆરીથી મધ્ય ફેબ્રુઆરી સુધી ચાલતો. (ઝખા ૧:૭)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• શમીનીથ.

  સંગીત સાથે જોડાયેલો શબ્દ, જેનો અર્થ થાય “આઠમો.” એ કદાચ સંગીતના નીચા સૂરોને બતાવે છે. એ એવા વાજિંત્રને પણ બતાવે છે, જેમાંથી મંદ સૂર નીકળે છે. ગીતોના કિસ્સામાં એનો અર્થ નીચા સૂરોમાં સંગીત વગાડવાનો અને એ રાગમાં ગાવાનો થાય છે.—૧કા ૧૫:૨૧; ગી ૬:મથાળું; ૧૨:મથાળું.

• શહેરના ઉચ્ચ અધિકારીઓ.

  બાબેલોનના શાસન નીચે આ અધિકારીઓને જિલ્લાઓ ઉપર અમુક સત્તા હતી. તેઓ નિયમોના જાણકાર હતા અને તકરારો થાળે પાડવા માટે તેઓ પાસે અમુક કાનૂની અધિકાર હતા. રોમન વસાહતોમાં તેઓ સરકારી ન્યાયાધીશો કે મૅજિસ્ટ્રેટ હતા. તેઓની ફરજો આ હતી: નિયમપાલન કરાવવું, નાણાંની લેવડ-દેવડ પર નજર રાખવી, ગુનેગારોનો ન્યાય કરવો અને સજાના અમલ માટે હુકમ આપવો.—દા ૩:૨; પ્રેકા ૧૬:૨૦.

• શાસ્ત્રવચનો.

  ઈશ્વરના સંદેશાનાં પવિત્ર લખાણો. આ શબ્દ ફક્ત ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં જોવા મળે છે.—લૂક ૨૪:૨૭; ૨તિ ૩:૧૬.

• શાસ્ત્રી.

  હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોની નકલ ઉતારનાર. પણ ઈસુના સમય સુધીમાં એ ખિતાબ નિયમશાસ્ત્રના પંડિતો માટે વપરાવા લાગ્યો. તેઓ ઈસુનો વિરોધ કરતા.—એઝ ૭:૬; માર્ક ૧૨:૩૮, ૩૯; ૧૪:૧.

• શાંતિ-અર્પણ.

  યહોવા સાથે શાંતિ કરવા ચઢાવવામાં આવતું અર્પણ. યહોવાનો ભક્ત, તેનું કુટુંબ, અર્પણ ચઢાવનાર યાજક અને ફરજ પર હાજર બધા યાજકોને એમાંથી ભાગ મળતો. પ્રાણીની ચરબી બાળવાથી જે સુવાસ નીકળતી, એ યહોવા સુધી  પહોંચતી અને તે એને અર્પણ તરીકે સ્વીકારતા. લોહી, જે જીવનને રજૂ કરે છે, એ પણ તેમને ચઢાવવામાં આવતું. એ અર્પણ એવું હતું જાણે યહોવાના ભક્તો અને યાજકો ભેગા મળીને યહોવા સાથે ખાતા હોય. એ બતાવતું હતું કે તેઓ વચ્ચે શાંતિનો સંબંધ છે.—લેવી ૭:૨૯, ૩૨; પુન ૨૭:૭.

• શિસ્ત.

  મૂળ ભાષામાં એનો બહોળો અર્થ થાય છે. એ એવી તાલીમને બતાવે છે, જે માર્ગદર્શન આપે અને સુધારે. આ આવૃત્તિમાં “શિસ્ત” માટે “શિખામણ,” “શિક્ષા,” “સજા,” અને “સલાહ” જેવા શબ્દો વાપર્યા છે.—પુન ૨૨:૧૮; ની ૧:૮; ૧૯:૧૮; ૨૩:૧૩.

• શિંગ; શિંગડાં.

  પ્રાણીઓનાં શિંગડાં, જે પાણી પીવા, તેલ ભરવા, શાહી ભરવાના પાત્ર તરીકે અથવા સૌંદર્યની વસ્તુઓ મૂકવા વપરાતાં હતાં. એનો સંગીતના સાધન તરીકે અને ચેતવણી આપવા રણશિંગડા તરીકે પણ ઉપયોગ થતો. (૧શ ૧૬:૧, ૧૩; ૧રા ૧:૩૯; હઝ ૯:૨) “શિંગડાં” શબ્દ બળ, જીત, વિજય બતાવવા માટે પણ વપરાયો છે. (પુન ૩૩:૧૭; મીખ ૪:૧૩; ઝખા ૧:૧૯)—તુરાઈ જુઓ.

• શીઆ.

  એક સૂકું માપ, જે ૭.૩૩ લિ. જેટલું હતું. એ બાથ માપના આધારે માપવામાં આવતું. (૨રા ૭:૧, ફૂટનોટ)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• શેકેલ.

  વજન માપવાનો એકમ અને એક ચલણ. હિબ્રૂ લોકો શેકેલનો સૌથી વધારે ઉપયોગ કરતા. એનું વજન ૧૧.૪ ગ્રા. હતું. ‘પવિત્ર જગ્યાના શેકેલ’ શબ્દોથી કદાચ એ વાત પર ભાર આપવામાં આવતો કે વજન બરાબર હોવું જોઈએ અને મંડપમાં રાખેલા માપ પ્રમાણે હોવું જોઈએ. એ સમયમાં કદાચ શાહી શેકેલ પણ હતું (જે સામાન્ય શેકેલ કરતાં અલગ હતું) અથવા રાજમહેલમાં વજનનું એવું કાટલું હતું.—નિર્ગ ૩૦:૧૩.

• શેતાન.

  આ હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “વિરોધી.” બાઇબલમાં મોટા ભાગે આ શબ્દનો ઉપયોગ ઈશ્વરના કટ્ટર દુશ્મન માટે થયો છે.—અયૂ ૧:૬; માથ ૪:૧૦; પ્રક ૧૨:૯.

• શોક; વિલાપ.

  મરણ કે બીજી કોઈ આફત માટે દુઃખ વ્યક્ત કરવું. બાઇબલના જમાનામાં અમુક સમયગાળા સુધી વિલાપ કરવાનો રિવાજ હતો. શોક કે વિલાપ કરનારાઓ જોરજોરથી રડતા, શોકનાં કપડાં પહેરતા, માથા પર રાખ નાખતા, પોતાનાં કપડાં ફાડતા અને છાતી કૂટતા. અમુક વાર દફનવિધિમાં વિલાપ કરનારાઓને પૈસા આપીને બોલાવવામાં આવતા.—ઉત ૨૩:૨; એસ્તે ૪:૩; પ્રક ૨૧:૪.

સ

• સત્યનો માર્ગ.

  બાઇબલમાં “માર્ગ” શબ્દનો અર્થ થાય, એવું કામ કે વાણી-વર્તન જે યહોવાની નજરમાં ખરું હોય કે ખોટું હોય. જેઓ ઈસુ ખ્રિસ્તના શિષ્યો બન્યા, તેઓ વિશે કહેવામાં આવ્યું કે તેઓ ‘સત્યના માર્ગના’ છે. એનો અર્થ એ કે તેઓ ઈસુ ખ્રિસ્તના ઉદાહરણને અનુસરતા હતા અને પોતાના જીવનથી બતાવી આપતા કે તેઓને ઈસુ પર શ્રદ્ધા છે.—પ્રેકા ૧૯:૯.

• સભાસ્થાન.

  આ શબ્દનો અર્થ થાય, “ભેગા કરવું; સભા.” પણ મોટા ભાગની કલમો પ્રમાણે એવું મકાન કે જગ્યા, જ્યાં યહૂદીઓ શાસ્ત્ર વાંચવા, શીખવા, શીખવવા અને પ્રાર્થના કરવા ભેગા થતા હતા. ઈસુના દિવસોમાં ઇઝરાયેલના દરેક નગરમાં સભાસ્થાન હતું અને મોટાં શહેરોમાં એકથી વધારે સભાસ્થાનો હતાં.—લૂક ૪:૧૬; પ્રેકા ૧૩:૧૪, ૧૫.

• સમરૂન.

  આ શહેર આશરે ૨૦૦ વર્ષ સુધી ઇઝરાયેલનાં દસ કુળના ઉત્તરના રાજ્યની રાજધાની હતું. એના આખા વિસ્તારનું નામ પણ સમરૂન હતું. એ સમરૂન નામના પર્વત પર બાંધવામાં આવ્યું હતું. ઈસુના સમયમાં સમરૂન એક રોમન જિલ્લાનું નામ હતું, જેની ઉત્તરે ગાલીલ અને દક્ષિણે યહૂદિયા હતું. ઈસુએ મોટા ભાગે આ વિસ્તારમાં પ્રચાર કર્યો ન હતો. પણ અમુક વાર સમરૂનમાંથી પસાર થતી વખતે ત્યાંના લોકોને ખુશખબર જણાવી હતી. જ્યારે પિતરે બીજી ચાવીનો ઉપયોગ કર્યો, ત્યારે સમરૂની લોકો પર પવિત્ર શક્તિ આવી. (૧રા ૧૬:૨૪; યોહ ૪:૭; પ્રેકા ૮:૧૪)—વધારે માહિતી ખ-૧૦ જુઓ.

• સમરૂનીઓ.

  શરૂઆતમાં ઉત્તરનાં દસ કુળના રાજ્યના ઇઝરાયેલીઓ સમરૂનીઓ કહેવાતા. પણ ઈ.સ. પૂર્વે ૭૪૦માં આશ્શૂરીઓએ સમરૂન પર જીત મેળવી અને બીજી પ્રજાના લોકોને ત્યાં લાવ્યા. એ લોકો પણ સમરૂનીઓ કહેવાતા. ઈસુના દિવસોમાં એ નામને કોઈ જાતિ કે દેશ સાથે લાગતું-વળગતું ન હતું. પણ એ મોટા ભાગે એવા ધાર્મિક પંથના લોકો માટે વપરાતું, જેઓ પ્રાચીન શખેમ અને  સમરૂનની આસપાસ રહેતા હતા. એ પંથના લોકોની અમુક માન્યતા યહૂદી ધર્મની માન્યતાથી એકદમ જુદી હતી.—યોહ ૮:૪૮.

• સમર્પણની પવિત્ર નિશાની.

  ચોખ્ખા સોનાની ચળકતી પટ્ટી, જેના પર હિબ્રૂમાં કોતરણી કરી હતી, “યહોવા પવિત્ર છે.” પ્રમુખ યાજકની પાઘડીના આગળના ભાગમાં એ લગાવવામાં આવતી હતી. (નિર્ગ ૩૯:૩૦)—વધારે માહિતી ખ-૫ જુઓ.

• સરસૂબો.

  બાબેલોનની સરકારમાં સૂબાઓ કરતાં ઊતરતું પદ ધરાવતો અધિકારી. બાઇબલ પ્રમાણે બાબેલોનના દરબારમાં સરસૂબાઓને જ્ઞાની પુરુષો કરતાં ઊંચું પદ મળ્યું હતું. અહેવાલ બતાવે છે કે માદી રાજા દાર્યાવેશના રાજમાં પણ સરસૂબાઓ હતા.—દા ૨:૪૮; ૬:૭.

• સરાફો.

  સ્વર્ગમાં યહોવાની રાજગાદીની આજુબાજુ ઊભેલા દૂતો. હિબ્રૂ શબ્દ સરાફિમનો અર્થ થાય, “ધગધગતા લોકો.”—યશા ૬:૨, ૬.

• સહાયક સેવક.

  ગ્રીક શબ્દ ડીયાકોનોસ, જેનો ઘણી વાર “સેવક” કે “ચાકર” તરીકે અનુવાદ થયો છે. મંડળમાં વડીલોના જૂથને મદદ કરનાર ભાઈને “સહાયક સેવક” કહેવામાં આવે છે. આ સેવાને લાયક બનવા ભાઈએ બાઇબલનાં ધોરણો પ્રમાણે ચાલવું જરૂરી છે.—૧તિ ૩:૮-૧૦, ૧૨.

• સંગીત સંચાલક.

  આના માટેનો હિબ્રૂ શબ્દ ગીતશાસ્ત્રમાં જોવા મળે છે. એ શબ્દ કદાચ એવા માણસ માટે વપરાયો છે, જે ગીતો ગાવાની ગોઠવણ કરે, એને ગાવાનું સંચાલન કરે, લેવી ગાયકોને શીખવે અને તાલીમ આપે તેમજ ગીત-સંગીતના કાર્યક્રમોમાં આગેવાની લે. બીજા ભાષાંતરોમાં “મુખ્ય સંગીતકાર” અથવા “સંગીત નિર્દેશક” જેવા શબ્દો વપરાયા છે.—ગી ૪:મથાળું; ૫:મથાળું.

• સંગેમરમર.

  ઇજિપ્તના આલ્બાસ્ટ્રોન પાસેથી મળી આવતો પથ્થર. એમાંથી અત્તરની નાની શીશીઓ બનાવવામાં આવતી, જેનું મુખ નાનું રાખવામાં આવતું. એને સજ્જડ બંધ કરવામાં આવતી, જેથી કીમતી અત્તર ઊડી ન જાય.—માર્ક ૧૪:૩.

• સંમેલન.

  ખાસ હેતુ માટે ભેગા થયેલા લોકોનું ટોળું. હિબ્રૂ શાસ્ત્રવચનોમાં આ શબ્દ ઘણી વાર ધાર્મિક તહેવારો અથવા મોટા ખાસ મેળાવડા માટે ભેગા થયેલા ઇઝરાયેલીઓ માટે વાપરવામાં આવે છે.—પુન ૧૬:૮; ૧રા ૮:૫.

• સાક્ષીલેખ.

  એ મોટા ભાગે દસ આજ્ઞાઓને રજૂ કરે છે, જે પથ્થરની બે પાટીઓ પર લખીને મૂસાને આપવામાં આવી હતી.—નિર્ગ ૩૧:૧૮.

• સાચા ઈશ્વર.

  હા-ઇલોહિમ અને હા-એલ, આ બે હિબ્રૂ શબ્દોનું ભાષાંતર “સાચા ઈશ્વર” કરવામાં આવ્યું છે. ઘણી કલમોમાં આ શબ્દો વાપરીને એ બતાવવામાં આવ્યું છે કે યહોવા જૂઠા દેવોથી અલગ છે અને તે જ એકલા સાચા ઈશ્વર છે. એ કલમોમાં હિબ્રૂ શબ્દનું ભાષાંતર “સાચા ઈશ્વર” થયું છે, જે એનો પૂરેપૂરો અર્થ આપે છે.—ઉત ૫:૨૨, ૨૪; ૪૬:૩; પુન ૪:૩૯.

• સાદુકીઓ.

  યહૂદીઓનો એક જાણીતો ધાર્મિક પંથ. એ ખાનદાન કુટુંબના અમીર લોકો અને યાજકોનો બનેલો હતો. મંદિરનાં બધાં કામકાજમાં તેઓ સત્તા જમાવતા. તેઓ ફરોશીઓના ઘણા મૌખિક રીતરિવાજો ન પાળતા. તેઓ ફરોશીઓની બીજી માન્યતાઓ પણ ન સ્વીકારતા. તેઓ માનતા નહિ કે ગુજરી ગયેલા જીવતા કરાશે. સ્વર્ગદૂતો છે એવું પણ તેઓ ન માનતા. તેઓ ઈસુનો વિરોધ કરતા.—માથ ૧૬:૧; પ્રેકા ૨૩:૮.

• સાબ્બાથ.

  હિબ્રૂ શબ્દનો અર્થ થાય, “આરામ કરવો; બંધ કરવું.” યહૂદી અઠવાડિયાનો સાતમો દિવસ (શુક્રવાર સૂર્યાસ્તથી શનિવાર સૂર્યાસ્ત સુધી). વર્ષના તહેવારોના અમુક દિવસોને, ૭મા વર્ષને અને ૫૦મા વર્ષને પણ સાબ્બાથ કહેવામાં આવતા. સાબ્બાથના દિવસે કોઈ પણ કામ કરવાની મનાઈ હતી, ફક્ત યાજકો મંદિરમાં સેવા આપી શકતા. સાબ્બાથનાં વર્ષોમાં જમીન ખેડવાની મનાઈ હતી. લોકોએ પોતાના હિબ્રૂ ભાઈઓને દેવું ચૂકવવા દબાણ કરવાની પણ મનાઈ હતી. મુસાના નિયમશાસ્ત્રમાં સાબ્બાથના નિયમો બોજ ન હતા. પણ ધર્મગુરુઓએ ધીમે ધીમે એમાં ઘણા નિયમો ઉમેરી દીધા. એટલે ઈસુના દિવસો સુધીમાં તો એ નિયમો લોકો માટે ભારે બોજ બની ગયા.—નિર્ગ ૨૦:૮; લેવી ૨૫:૪; લૂક ૧૩:૧૪-૧૬; કોલ ૨:૧૬.

• સિયોન; સિયોન પર્વત.

  યબૂસીનું કિલ્લાવાળું શહેર, જે યરૂશાલેમના દક્ષિણ-પૂર્વમાં એક ટેકરી પર આવેલું હતું. એને જીતી લીધા પછી, દાઉદે પોતાનો મહેલ એના પર બાંધ્યો અને એ “દાઉદનગર” કહેવાયું. (૨શ ૫:૭, ૯) જ્યારે દાઉદે કરારકોશ ત્યાં મુકાવ્યો, ત્યારે સિયોન પર્વત ખાસ કરીને યહોવાની નજરે પવિત્ર ગણાયો. પછીથી મોરિયા પર્વત  પર મંદિરની જગ્યા માટે પણ એ નામ વપરાવા લાગ્યું અને અમુક વાર આખા યરૂશાલેમ શહેર માટે એ નામ વપરાતું. ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં ઘણી વાર એ નામનો ઉપયોગ રૂપક તરીકે થયો છે.—ગી ૨:૬; ૧પિ ૨:૬; પ્રક ૧૪:૧.

• સિરિયા; સિરિયાના લોકો.—

  અરામ; અરામીઓ જુઓ.

• સીવાન.

  બાબેલોનની ગુલામી પછી યહૂદી પવિત્ર કેલેન્ડરનો ત્રીજો મહિનો અને સરકારી કેલેન્ડરનો નવમો મહિનો. એ મધ્ય મેથી મધ્ય જૂન સુધી ચાલતો. (એસ્તે ૮:૯)—વધારે માહિતી ખ-૧૫ જુઓ.

• સુગંધી દ્રવ્ય.

  સુગંધીદાર, તેલવાળો અને ચીકણો પદાર્થ (અથવા “સુગંધીદાર તેલ”), જે અમુક પ્રકારનાં છોડ અને ઝાડમાંથી મળે છે. એનો દવા અને અત્તર તરીકે ઉપયોગ થતો. એ ખૂબ જ કીમતી ગણાતું.—ઉત ૩૭:૨૫; યર્મિ ૮:૨૨, ફૂટનોટ.

• સુન્‍નત.

  પુરુષ જનનેન્દ્રિય પરથી આગળની ચામડી કાઢવી. ઇબ્રાહિમ અને તેના વંશજો માટે એમ કરવું ફરજિયાત હતું. પણ એ નિયમ ખ્રિસ્તીઓને લાગુ પડતો નથી. ઘણી કલમોમાં આ શબ્દ સાંકેતિક રીતે વપરાયો છે.—ઉત ૧૭:૧૦; ૧કો ૭:૧૯; ફિલિ ૩:૩.

• સુલેમાનની પરસાળ.

  ઈસુના સમયમાં જે મંદિર હતું, એના બહારના આંગણાની પૂર્વે આવેલી એક પરસાળ. એના પર છત હતી. ઘણા લોકો માનતા કે સુલેમાનના મંદિરના નાશ વખતે આ ભાગ બચી ગયો હતો. ઈસુ ‘શિયાળાના સમયમાં’ એ પરસાળમાં ચાલ્યા હતા અને શરૂઆતના ખ્રિસ્તીઓ ભક્તિ માટે અહીં ભેગા થતા હતા. (યોહ ૧૦:૨૨, ૨૩; પ્રેકા ૫:૧૨)—વધારે માહિતી ખ-૧૧ જુઓ.

• સૂબો.

  બાબેલોની અને ઈરાની સામ્રાજ્યોના કોઈ પ્રાંતનો રાજ્યપાલ. સૂબો મુખ્ય અધિકારી હતો, જેની પસંદગી રાજા કરતો.—એઝ ૮:૩૬; દા ૬:૧.

• સૂર્તિસ.

  ઉત્તર આફ્રિકામાં આવેલા લિબિયાના દરિયા કિનારા પરના બે મોટા છીછરા અખાત. જૂના જમાનામાં નાવિકો એનાથી ડરતા, કેમ કે ભરતી-ઓટને લીધે એના જોખમી રેતાળ કિનારા વારંવાર બદલાતા રહેતા. (પ્રેકા ૨૭:૧૭)—વધારે માહિતી ખ-૧૩ જુઓ.

• સેલાહ.

  આ શબ્દ ગીતશાસ્ત્ર અને હબાક્કૂકમાં જોવા મળે છે. એ સંગીત સાથે કે ગીત ગાઈને સંભળાવવા સાથે જોડાયેલો છે. કદાચ એનો અર્થ થાય, ગાવામાં અથવા સંગીતમાં કે પછી બંનેમાં થોડી વાર થોભવું. એનો હેતુ મનન કરવા અથવા ગીતની લાગણીનો વિચાર કરવા તક આપવાનો છે. ગ્રીક સેપ્ટુઆજીંટમાં એ ડાએસામા કહેવાય છે, જેનો અર્થ થાય ગીતમાં વચ્ચે વચ્ચે ફક્ત સંગીત વાગવા દેવું.—ગી ૩:૪; હબા ૩:૩.

• સૈન્યોના ઈશ્વર યહોવા.

  આ શબ્દો વિશ્વના માલિક યહોવાની તાકાતને બતાવે છે. તેમની પાસે કરોડો દૂતોનું મોટું સૈન્ય છે, જે તેમના હુકમ પ્રમાણે કામ કરે છે.—ગી ૧૦૩:૨૦, ૨૧; યશા ૧:૨૪; યર્મિ ૩૨:૧૭, ૧૮; રોમ ૯:૨૯.

• સ્ટોઈક ફિલસૂફો.

  ગ્રીક ફિલસૂફોનું એક જૂથ, જે માનતું હતું કે માણસ સમજી-વિચારીને અને કુદરતના નિયમો પ્રમાણે જીવે તો જ તે સુખી થઈ શકે છે. તેઓની નજરમાં એવો માણસ સમજુ ગણાતો, જેના પર સુખ કે દુઃખની કોઈ અસર થતી ન હોય.—પ્રેકા ૧૭:૧૮.

• સ્તંભો.

  કોઈ ઇમારતને ટેકો આપવા વપરાયેલો સ્તંભ અથવા તો થાંભલા જેવું કંઈક. અમુક સ્તંભો ઇતિહાસના બનાવો યાદ રાખવા માટે ઊભા કરવામાં આવ્યા હતા. સુલેમાને બનાવેલા મંદિરમાં પણ સ્તંભો હતા. જૂઠા ધર્મોના લોકોએ ભક્તિ માટે સ્તંભો ઊભા કર્યા હતા. ઇઝરાયેલીઓએ પણ કેટલીક વાર એવું કર્યું હતું. (ન્યા ૧૬:૨૯; ૧રા ૭:૨૧; ૧૪:૨૩)—કળશ જુઓ.

• સ્વર્ગની રાણી.

  યર્મિયાના દિવસોમાં ઈશ્વર-વિરોધી ઇઝરાયેલીઓ જે દેવીની પૂજા કરતા હતા, એને અપાયેલો ખિતાબ. અમુકને લાગે છે કે એ બાબેલોનની ઈશ્તાર (એસ્તાર્તે) દેવી હતી. તેના જેવી એક દેવી સુમેર સંસ્કૃતિમાં હતી. તેનું નામ ઇનાના હતું, જેનો અર્થ થાય, “સ્વર્ગની રાણી.” તે પ્રજનનની દેવી પણ હતી. ઇજિપ્તના એક શિલાલેખમાં એસ્તાર્તેને “સ્વર્ગની મલ્લિકા” કહેવામાં આવી છે.—યર્મિ ૪૪:૧૯.

હ

• હર્મેસ.

  એક ગ્રીક દેવ, જે ઝિયૂસનો દીકરો હતો. એ દેવને દેવોનો સંદેશવાહક અને બોલવામાં કુશળ દેવ ગણવામાં આવતો. એટલે લુસ્ત્રામાં લોકો પાઉલને ભૂલથી હર્મેસ સમજવા લાગ્યા.—પ્રેકા ૧૪:૧૨.

•  હલાવવાનું અર્પણ.

  એવું અર્પણ, જે ઈશ્વરભક્તના હાથમાં રાખવામાં આવતું અને યાજક તેના હાથ નીચે પોતાના હાથ મૂકીને એ અર્પણ આગળ-પાછળ હલાવતો. અથવા યાજક પોતે જ એ અર્પણને આગળ-પાછળ હલાવતો. એવું કરવું યહોવાને બલિદાન ચઢાવવા જેવું હતું.—લેવી ૭:૩૦.

• હાજરી.

  ખ્રિસ્તી ગ્રીક શાસ્ત્રવચનોમાં અમુક વાર આ શબ્દ ઈસુ ખ્રિસ્તની રાજા તરીકેની હાજરીને બતાવે છે. તે સ્વર્ગમાં રાજા બન્યા ત્યારથી એ હાજરી શરૂ થઈ. એ હાજરી આજ સુધી એટલે કે આ દુનિયાના છેલ્લા દિવસો સુધી ચાલે છે. ખ્રિસ્તની હાજરીનો એવો અર્થ નથી કે તે આવે અને તરત જતા રહે, પણ એ નક્કી કરેલો સમયગાળો છે.—માથ ૨૪:૩.

• હાથ.

  લંબાઈ માપવાનું એક માપ. એક હાથ એટલે કોણીથી વચ્ચેની આંગળીના ટેરવા સુધીનું માપ. સામાન્ય રીતે ઇઝરાયેલી માટે એક હાથ બરાબર ૪૪.૫ સે.મી. (૧૭.૫ ઇંચ) હતું. જોકે તેઓ લાંબું માપ પણ વાપરતા હતા, જેની લંબાઈ ચાર આંગળ વધારે હતી, આશરે ૫૧.૮ સે.મી. (૨૦.૪ ઇંચ). (ઉત ૬:૧૫; લૂક ૧૨:૨૫, ફૂટનોટ)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• હાથ મૂકવા.

  કોઈ ખાસ કામ માટે નિયુક્ત કરવા કે પછી આશીર્વાદ આપવા, સાજા કરવા કે પવિત્ર શક્તિનું દાન આપવા વ્યક્તિ પર હાથ મૂકવામાં આવતા. અમુક વાર પ્રાણીઓનું બલિદાન ચઢાવતા પહેલાં તેઓ પર હાથ મૂકવામાં આવતા.—નિર્ગ ૨૯:૧૫; ગણ ૨૭:૧૮; પ્રેકા ૧૯:૬; ૧તિ ૫:૨૨, ફૂટનોટ.

• હિગ્ગાયોન.

  સંગીત નિર્દેશન આપવા વપરાતો શબ્દ. ગીતશાસ્ત્ર ૯:૧૬માં એનો જે રીતે ઉપયોગ થયો છે, એનાથી ખબર પડે છે કે ગીતને વચ્ચે અટકાવીને એક ભારે સૂરની ધૂન વગાડવામાં આવતી અથવા મનન કરવા થોડી વાર ગીત રોકવામાં આવતું.

• હિબ્રૂ.

  ઇબ્રામ (ઇબ્રાહિમ) માટે સૌથી પહેલા વપરાયેલો ખિતાબ, જે તેને તેના પડોશી અમોરીઓથી અલગ પાડતો હતો. પછીથી એ શબ્દ ઇબ્રાહિમના પૌત્ર યાકૂબથી થયેલા વંશજો માટે અને તેઓની ભાષા માટે વપરાયો. ઈસુના સમય સુધીમાં, હિબ્રૂ ભાષામાં ઘણા અરામિક શબ્દોનો સમાવેશ થયો. ખ્રિસ્ત અને તેમના શિષ્યો એ ભાષા બોલતા.—ઉત ૧૪:૧૩, ફૂટનોટ; નિર્ગ ૫:૩; પ્રેકા ૨૬:૧૪.

• હીન.

  એક પ્રવાહી માપ અને એ વાસણ જેમાં પ્રવાહી માપવામાં આવતું. એ ૩.૬૭ લિ. બરાબર હતું. (નિર્ગ ૨૯:૪૦)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.

• હેડ.

  શિક્ષા કરવા માટે બંદી બનાવી રાખતું સાધન. અમુક હેડમાં ફક્ત પગ જકડી રાખવામાં આવતા, જ્યારે કે બીજા પ્રકારની હેડમાં કદાચ હાથ, પગ અને ડોક એ રીતે જકડી રાખવામાં આવતાં, જેથી આખું શરીર વાંકું વળી જાય.—યર્મિ ૨૦:૨; પ્રેકા ૧૬:૨૪.

• હેરોદ.

  રાજવી કુટુંબની અટક, જેઓને યહૂદીઓ પર રાજ કરવા રોમ દ્વારા નીમવામાં આવતા. મહાન હેરોદ યરૂશાલેમના મંદિરનું ફરીથી બાંધકામ કરાવવા જાણીતો હતો. ઈસુને મારી નાખવા બાળકોની કતલનો હુકમ આપનાર પણ તે જ હતો. (માથ ૨:૧૬; લૂક ૧:૫) મહાન હેરોદના દીકરા, હેરોદ આર્ખિલાઉસ અને હેરોદ અંતિપાસ હતા. તેઓને પોતાના પિતાની સત્તા નીચેનો અમુક વિસ્તાર સોંપાયો હતો. (માથ ૨:૨૨) અંતિપાસ આમ તો પ્રાંતના ચોથા ભાગનો રાજ્યપાલ હતો, પણ લોકોમાં તે “રાજા” તરીકે જાણીતો હતો. તેણે ખ્રિસ્તના સાડા ત્રણ વર્ષના સેવાકાર્ય અને પ્રેરિતોનાં કાર્યોના ૧૨મા અધ્યાય સુધી થયેલા બનાવો દરમિયાન રાજ કર્યું હતું. (માર્ક ૬:૧૪-૧૭; લૂક ૩:૧, ૧૯, ૨૦; ૧૩:૩૧, ૩૨; ૨૩:૬-૧૫; પ્રેકા ૪:૨૭; ૧૩:૧) ત્યાર બાદ હેરોદ અગ્રીપા પહેલો, જે મહાન હેરોદનો પૌત્ર હતો, તેણે થોડો સમય રાજ કર્યું. પછી ઈશ્વરના દૂતે તેને મોતને ઘાટ ઉતાર્યો. (પ્રેકા ૧૨:૧-૬, ૧૮-૨૩) તેનો દીકરો હેરોદ અગ્રીપા બીજો તેના પછી રાજા બન્યો. રોમ વિરુદ્ધ યહૂદીઓએ બળવો કર્યો ત્યાં સુધી તેણે રાજ કર્યું.—પ્રેકા ૨૩:૩૫; ૨૫:૧૩, ૨૨-૨૭; ૨૬:૧, ૨, ૧૯-૩૨.

• હેરોદીઓ.

  હેરોદને અનુસરનારા લોકો. દેશભક્તોનું જૂથ, જે રોમના રાજ નીચે સત્તા ચલાવતા અલગ અલગ હેરોદના રાજકીય હેતુઓને ટેકો આપતું હતું. કેટલાક સાદુકીઓ કદાચ આ જૂથનો ભાગ હતા. ઈસુનો વિરોધ કરવામાં ફરોશી સાથે હેરોદીઓ પણ જોડાયા હતા.—માર્ક ૩:૬.

• હોમેર.

  એક સૂકું માપ જે કોર માપ બરાબર હતું. એ બાથ માપના આધારે માપવામાં આવતું, જે ૨૨૦ લિ. થતું. (લેવી ૨૭:૧૬)—વધારે માહિતી ખ-૧૪ જુઓ.