Ένα Μεγάλο Επιστημονικό Μυστήριο Εξιχνιάζεται

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Ένα Μεγάλο Επιστημονικό Μυστήριο Εξιχνιάζεται

ΟΙ ΔΥΤΕΣ που εξερευνούσαν κάποιο ναυάγιο στα ανοιχτά των Αντικυθήρων το 1901 βρήκαν έναν θησαυρό. Όπως αποδείχτηκε, το ναυάγιο ήταν ένα αρχαίο ρωμαϊκό εμπορικό σκάφος το οποίο μετέφερε, μεταξύ άλλων, μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, καθώς και ασημένια νομίσματα από την Πέργαμο. Από τα νομίσματα οι ερευνητές υπολόγισαν ότι το πλοίο, το οποίο πιθανώς κατευθυνόταν προς τη Ρώμη, βυθίστηκε γύρω στο 85 με 60 Π.Κ.Χ.

Από την ανακάλυψή τους και έπειτα, τα τεχνουργήματα φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Ωστόσο, ούτε τα αγάλματα ούτε τα νομίσματα ήταν το επίκεντρο της προσοχής κάποιων ερευνητών που ήρθαν στο μουσείο το 2005. Το ενδιαφέρον τους εστιάστηκε σε μια ορειχάλκινη συσκευή η οποία ήταν αρχικά τοποθετημένη μέσα σε μια ξύλινη θήκη στο μέγεθος ενός κουτιού παπουτσιών. Αυτό το αντικείμενο, γνωστό ως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, θέτει υπό αμφισβήτηση τις θεωρίες για τα επιστημονικά επιτεύγματα των αρχαίων πολιτισμών. Η συσκευή έχει χαρακτηριστεί ως «ο πιο περίπλοκος μηχανισμός που γνωρίζουμε από τον αρχαίο κόσμο».

Τι ακριβώς είναι αυτός ο μηχανισμός; Και γιατί είναι τόσο σημαντικός;

Μυστηριώδες Αντικείμενο

Όταν η θήκη ανασύρθηκε από τον πυθμένα της θάλασσας, ήταν πολύ διαβρωμένη και πάνω της υπήρχαν εναποθέσεις άλλων υλικών. Έπειτα από 2.000 περίπου χρόνια, έμοιαζε με πρασινωπή πέτρα. Εφόσον όλος ο ενθουσιασμός για την ανακάλυψη εστιάστηκε στα αγάλματα, αρχικά δεν δόθηκε και πολλή σημασία σε αυτό το μυστηριώδες αντικείμενο.

Όταν κάποιος Έλληνας αρχαιολόγος εξέτασε το τεχνούργημα το 1902, ο μηχανισμός αποτελούνταν από αρκετά θραύσματα. Υπήρχαν τροχοί διαφόρων μεγεθών με τριγωνικά δόντια κομμένα με ακρίβεια. Η συσκευή έμοιαζε με ρολόι, αλλά επειδή πιστευόταν ότι ο ωρολογιακός μηχανισμός άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως πριν από σχεδόν 700 χρόνια, αυτό φάνηκε απίθανο.

Ένα άρθρο σχετικά με το Μηχανισμό των Αντικυθήρων εξηγεί ότι «οι ιστορικοί γενικά δεν πιστεύουν πως [οι Έλληνες που ζούσαν πριν από περίπου 2.000 χρόνια] χρησιμοποιούσαν επιστημονικά ακριβείς οδοντωτούς τροχούς—μεταλλικούς τροχούς διατεταγμένους σε περίπλοκους “μηχανισμούς” που μπορούν να μεταδώσουν κίνηση από έναν άξονα σε έναν άλλον». Μολαταύτα, θεωρήθηκε ότι η συσκευή ήταν ένα είδος αστρολάβου, οργάνου που κάποτε χρησιμοποιούνταν συχνά για τον καθορισμό του γεωγραφικού πλάτους με βάση τις θέσεις των ουράνιων σωμάτων.

Εντούτοις, πολλοί ισχυρίζονταν ότι οι οδοντωτοί τροχοί ήταν πολύ περίπλοκοι για να ανήκουν σε έναν μηχανισμό ηλικίας 2.000 ετών. Γι’ αυτό και συμπέραναν ότι ο μηχανισμός δεν πρέπει να αποτελούσε μέρος του αρχαίου ναυαγίου. Από την άλλη πλευρά, κάποιος μελετητής είπε ότι το αντικείμενο αυτό μπορεί να ήταν η θρυλική Σφαίρα του Αρχιμήδη. Εκείνη η συσκευή είχε περιγραφτεί από τον Κικέρωνα τον πρώτο αιώνα Π.Κ.Χ. ως ένα είδος πλανητάριου—ένα μηχανικό μοντέλο που μπορούσε να αναπαραστήσει σε μικρογραφία τις κινήσεις του ήλιου, της σελήνης και των πέντε πλανητών που είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Λόγω έλλειψης σαφών αποδείξεων περί του αντιθέτου, όμως, η θεωρία του αστρολάβου επικράτησε.

Εξετάζεται Πιο Προσεκτικά

Το 1958, το μηχανισμό εξέτασε ο Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις, ο οποίος σπούδασε φυσικός αλλά έπειτα άλλαξε τομέα και έγινε καθηγητής ιστορίας. Αυτός σχημάτισε τη γνώμη ότι η συσκευή μπορούσε να υπολογίζει περασμένα ή μελλοντικά αστρονομικά γεγονότα, όπως την επόμενη πανσέληνο. Διαπίστωσε ότι οι εγχάρακτες επιγραφές στον κυκλικό πίνακα ενδείξεών της αναφέρονταν σε ημερολογιακές διαιρέσεις—ημέρες, μήνες και σύμβολα του ζωδιακού κύκλου. Υπέθεσε ότι κάποτε πρέπει να είχε περιστρεφόμενους δείκτες οι οποίοι έδειχναν τις θέσεις ουράνιων σωμάτων σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.

Ο Πράις συμπέρανε ότι ο μεγαλύτερος οδοντωτός τροχός σχετιζόταν με την κίνηση του ήλιου και ότι μία περιστροφή του αντιστοιχούσε σε ένα ηλιακό έτος. Αν κάποιος άλλος οδοντωτός τροχός, συνδεόμενος με τον πρώτο, αντιπροσώπευε την κίνηση της σελήνης, τότε η αναλογία του αριθμού δοντιών των δύο τροχών πρέπει να αντικατόπτριζε τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων για τις τροχιές της σελήνης.

Το 1971, ο Πράις εξέτασε το μηχανισμό με ακτίνες Χ. Τα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν τις θεωρίες του. Η συσκευή ήταν ένας περίπλοκος αστρονομικός υπολογιστής. Ο Πράις έφτιαξε ένα σχέδιο του υποτιθέμενου τρόπου λειτουργίας του μηχανισμού και δημοσίευσε τα ευρήματά του το 1974. Ο ίδιος έγραψε: «Πουθενά αλλού δεν υπάρχει παρόμοιο όργανο. . . . Από όλα όσα γνωρίζουμε για την επιστήμη και την τεχνολογία της Ελληνιστικής Εποχής, δεν θα μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι υπήρχε τέτοια συσκευή». Εκείνον τον καιρό, η εργασία του Πράις δεν έλαβε την αναγνώριση που της άξιζε. Άλλοι, όμως, συνέχισαν την έρευνά του.

Καινούρια Κατανόηση

Το 2005, η ομάδα των ερευνητών που αναφέρθηκε στην εισαγωγή εξέτασε το μηχανισμό χρησιμοποιώντας έναν τελευταίας τεχνολογίας αξονικό τομογράφο για υψηλής ανάλυσης τρισδιάστατες ακτινογραφίες. Αυτές οι μελέτες παρείχαν καινούρια κατανόηση σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του μηχανισμού. Καθώς ο χρήστης γύριζε ένα χερούλι, τουλάχιστον 30 αλληλένδετοι οδοντωτοί τροχοί ενεργοποιούσαν τρεις κυκλικούς πίνακες ενδείξεων στο πρόσθιο και στο οπίσθιο μέρος του κουτιού. Αυτό παρείχε στο χρήστη τη δυνατότητα να προβλέπει αστρονομικούς κύκλους, περιλαμβανομένων και των εκλείψεων, σε συσχετισμό με τον τετραετή κύκλο των Ολυμπιακών καθώς και άλλων Πανελληνίων Αγώνων. Αυτοί οι αγώνες χρησιμοποιούνταν συνήθως ως βάση για τη χρονολόγηση.

Γιατί ήταν τόσο αξιόλογη αυτή η πληροφορία; Υπάρχουν αρκετοί λόγοι. Η αστρονομία ήταν σημαντική για τους αρχαίους λαούς επειδή ο ήλιος και η σελήνη αποτελούσαν τη βάση για τα ημερολόγια, τα οποία υποδείκνυαν στους αγρότες πότε να σπείρουν. Οι ναυτικοί χρησιμοποιούσαν τα άστρα για τη ναυσιπλοΐα. Κοινωνικές δομές των αρχαίων Ελλήνων είχαν συσχετιστεί με αστρονομικά φαινόμενα. Υπάρχει δε ένας ακόμη λόγος για τον οποίο αυτές οι πληροφορίες ήταν πολύτιμες.

«Για τους αρχαίους Βαβυλωνίους, η πρόβλεψη των εκλείψεων ήταν πολύ σημαντική επειδή τις θεωρούσαν κακούς οιωνούς», γράφει ο Μάρτιν Άλεν, που συμμετείχε στο Πρόγραμμα Έρευνας για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων. «Στην πραγματικότητα, ο μηχανισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί πολιτικό μέσο, το οποίο επέτρεπε στις κυβερνητικές αρχές να εξουσιάζουν τους υποτελείς τους. Έχει μάλιστα λεχθεί ότι ένας λόγος για τον οποίο γνωρίζουμε τόσο λίγα για αυτούς τους μηχανισμούς είναι ότι αποτελούσαν ένα είδος στρατιωτικού ή πολιτικού απορρήτου».

Οτιδήποτε άλλο και αν φανερώνει, ο μηχανισμός αποδεικνύει ότι η αστρονομία και τα μαθηματικά της αρχαίας Ελλάδας, σημαντικό μέρος των οποίων βασιζόταν στη μακρόχρονη παράδοση των Βαβυλωνίων, είχαν εξελιχθεί πολύ περισσότερο από όσο μπορεί να φανταζόμαστε. Το περιοδικό Φύση (Nature) αναφέρει: «Ο αρχαίος Μηχανισμός των Αντικυθήρων δεν θέτει απλώς υπό αμφισβήτηση τις θεωρίες μας σχετικά με την πρόοδο της τεχνολογίας ανά τους αιώνες—μας παρέχει καινούρια κατανόηση για την ίδια την ιστορία».

[Πλαίσιο στη σελίδα 26]

ΠΟΙΟΣ ΤΟΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΕ;

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων δεν θα μπορούσε να είναι η μοναδική συσκευή του είδους της. «Δεν υπάρχουν ενδείξεις λαθών», γράφει ο Μάρτιν Άλεν. «Όλα τα μηχανικά εξαρτήματα εξυπηρετούν κάποιον σκοπό. Δεν υπάρχουν παραπάνω τρύπες ή μεταλλικά ρινίσματα που να δείχνουν ότι ο κατασκευαστής έκανε μετατροπές στο σχέδιό του καθώς κατασκεύαζε το μηχανισμό. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρέπει να είχε κατασκευάσει αρκετές παρόμοιες συσκευές προηγουμένως». Ποιος τον κατασκεύασε λοιπόν; Και τι απέγιναν οι άλλες συσκευές του;

Η πιο πρόσφατη έρευνα σχετικά με το μηχανισμό έχει αποκαλύψει τα ονόματα των μηνών στον πίνακα ενδείξεων που προέβλεπε τις εκλείψεις. Τα ονόματα είναι κορινθιακής προέλευσης. Αυτό οδηγεί τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι η συσκευή κατασκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε σε συγκεκριμένο πολιτιστικό περιβάλλον. Το επιστημονικό περιοδικό Φύση δηλώνει: «Οι κορινθιακές αποικίες της βορειοδυτικής Ελλάδας ή των Συρακουσών στη Σικελία είναι οι πρωταρχικοί διεκδικητές [της κυριότητας]—η εκδοχή των Συρακουσών παραπέμπει μάλιστα σε μια κληρονομιά που ανάγεται στον Αρχιμήδη».

Γιατί δεν έχουν διασωθεί παρόμοιες συσκευές; «Ο ορείχαλκος είναι πολύτιμο και άκρως ανακυκλώσιμο υλικό», γράφει ο Άλεν. «Ως εκ τούτου, τα ορειχάλκινα ευρήματα από την αρχαιότητα σπανίζουν εξαιρετικά. Μάλιστα πολλά από τα αξιόλογα ιστορικά ορειχάλκινα ευρήματα ανασύρθηκαν από τη θάλασσα, όπου δεν είχαν πρόσβαση εκείνοι οι οποίοι θα μπορούσαν να τα επεξεργαστούν εκ νέου». «Έχουμε μόνο αυτό [το δείγμα]», λέει κάποιος ερευνητής, «επειδή ο μεταλλουργός δεν είχε τη δυνατότητα να το βρει».

[Διάγραμμα/Εικόνες στη σελίδα 25]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Ανακατασκευή του εσωτερικού τρόπου λειτουργίας του Μηχανισμού των Αντικυθήρων

1. Ο πρόσθιος πίνακας ενδείξεων παρουσίαζε τις φάσεις της σελήνης και τις θέσεις του ήλιου και της σελήνης. Επίσης έδειχνε την ημέρα και το μήνα σύμφωνα με το ηλιακό ημερολόγιο, καθώς και την κίνηση του ήλιου (και των ορατών πλανητών) σε σχέση με τους αστερισμούς του ζωδιακού κύκλου

2. Ο άνω οπίσθιος πίνακας ενδείξεων παρουσίαζε τη σχέση ανάμεσα στους σεληνιακούς μήνες, στα ηλιακά έτη και στις περιόδους των Πανελληνίων Αγώνων

3. Ο κάτω οπίσθιος πίνακας ενδείξεων προέβλεπε τις ηλιακές και τις σεληνιακές εκλείψεις

[Εικόνες]

Πρόσθια άποψη

Οπίσθια άποψη

[Ευχαριστίες]

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Πιθανή όψη του οπίσθιου εξωτερικού περιβλήματος

[Ευχαριστίες]

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 24]

ΞΥΠΝΑ!