Ένας Αρχαίος Όρκος με Σύγχρονη Σημασία

ΠΕΡΙΠΟΥ το 400 Π.Κ.Χ., ο Ιπποκράτης, ένας Έλληνας γιατρός που είναι ευρέως γνωστός ως ο πατέρας της ιατρικής, έγραψε τον όρκο του Ιπποκράτη. Εκείνος ο ευγενής ηθικός κώδικας εξακολουθεί να καθοδηγεί τον ιατρικό κόσμο. Έχετε και εσείς διδαχτεί κάτι τέτοιο; Αν ναι, δεν είστε οι μόνοι. Αλλά είναι αυτό απόλυτα αληθινό;

Τα γεγονότα δείχνουν ότι ίσως να μην έγραψε ο Ιπποκράτης τον όρκο που φέρει το όνομά του. Επιπλέον, ο ιατρικός κόσμος σήμερα δεν συναινεί πάντοτε με αυτόν τον κώδικα όπως γράφτηκε αρχικά.

Ξέρουμε ποιος έγραψε στην πραγματικότητα αυτόν τον αρχαίο όρκο; Και αν ναι, έχει κάποια σημασία για εμάς σήμερα;

Έγραψε ο Ιπποκράτης τον Όρκο;

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να αμφισβητείται η συγγραφή του όρκου από τον Ιπποκράτη. Ένας από αυτούς είναι το ότι αρχίζει με την επίκληση πολλών θεοτήτων. Ωστόσο, ο Ιπποκράτης θεωρείται ο πρώτος που διαχώρισε την ιατρική από τη θρησκεία και έστρεψε την προσοχή στα σωματικά παρά στα υπερφυσικά αίτια μιας ασθένειας.

Επιπρόσθετα, πολλά από αυτά που απαγορεύονται στον όρκο δεν βρίσκονταν σε αντίθεση με τον τρόπο άσκησης της ιατρικής στις μέρες του Ιπποκράτη. (Βλέπε πλαίσιο στη σελίδα 21.) Για παράδειγμα, η έκτρωση και η αυτοκτονία δεν θεωρούνταν επιλήψιμες πράξεις με βάση το νόμο ή τους περισσότερους θρησκευτικούς κανόνες που ίσχυαν την εποχή του Ιπποκράτη. Επίσης, αυτός που δίνει τον όρκο υπόσχεται να “παραχωρεί τις χειρουργικές εργασίες στους ειδικούς”. Ωστόσο, οι τεχνικές χειρουργικής αποτελούν τμήμα της ιπποκρατικής συλλογής, ενός συνόλου ιατρικών συγγραμμάτων τα οποία συνήθως αποδίδονται στον Ιπποκράτη και σε άλλους αρχαίους συγγραφείς.

Επομένως, αν και η διαφωνία των μελετητών σχετικά με αυτό το ζήτημα συνεχίζεται, φαίνεται πολύ πιθανό ότι ο όρκος του Ιπποκράτη στην πραγματικότητα δεν γράφτηκε από τον ίδιο. Η φιλοσοφία που εκφράζεται στον όρκο δείχνει να συμφωνεί καλύτερα με τους Πυθαγόρειους του τέταρτου αιώνα Π.Κ.Χ., οι οποίοι ασπάζονταν διάφορα ιδανικά σχετικά με την ιερότητα της ζωής και ήταν αντίθετοι με τις χειρουργικές μεθόδους.

Καμπή και Αναζωπύρωση

Ανεξάρτητα από το ποιος έγραψε στην πραγματικότητα τον όρκο, αυτό που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι η σημαντική  επίδραση που ασκεί στην ιατρική της Δύσης και, συγκεκριμένα, στον τομέα της ηθικής. Ο όρκος έχει αποκληθεί «το αποκορύφωμα της ανάπτυξης αυστηρών ηθικών απόψεων στην ιατρική», «η βάση της σχέσης ασθενούς-γιατρού στον αναπτυγμένο κόσμο» και «κολοφώνας της επαγγελματικής ηθικής». Παλιότερα, το 1913, ο Σερ Γουίλιαμ Όσλερ, ένας διακεκριμένος Καναδός γιατρός, είπε: «Δεν έχει και μεγάλη σημασία το αν ανάγεται στην εποχή του Ιπποκράτη ή όχι . . . Επί είκοσι πέντε αιώνες αποτελεί το “πιστεύω” του ιατρικού κλάδου, και σε πολλά πανεπιστήμια εξακολουθούν να τον απαγγέλλουν όσοι ακολουθούν την ιατρική».

Εντούτοις, ο όρκος πέρασε μια περίοδο δυσμένειας στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανότατα λόγω των επιστημονικών εξελίξεων που λάβαιναν χώρα τότε. Με τον ορθολογισμό να κερδίζει συνεχώς έδαφος, ο όρκος ίσως να φαινόταν απαρχαιωμένος και εξωπραγματικός. Αλλά παρά την πρόοδο της επιστήμης, εξακολουθεί να υπάρχει ανάγκη για ηθικούς κανόνες. Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο όρκος ανέκαμψε τις πρόσφατες δεκαετίες.

Η ορκωμοσία αποτελεί και πάλι σημαντικό μέρος της εισόδου πολλών γιατρών στην ιατρική σχολή ή της αποφοίτησής τους από αυτήν. Μια έρευνα  που έγινε το 1993 σε ιατρικές σχολές των ΗΠΑ και του Καναδά έδειξε ότι το 98 τοις εκατό των σχολών που συμπεριλήφθηκαν χρησιμοποιούσαν κάποιο είδος ορκωμοσίας. Το 1928, μόνο το 24 τοις εκατό των σχολών έκαναν κάτι τέτοιο. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, μια παρόμοια έρευνα έδειξε ότι το 50 περίπου τοις εκατό των σχολών χρησιμοποιούν τώρα κάποιον όρκο ή διακήρυξη. Στην Αυστραλία και στη Νέα Ζηλανδία, το ποσοστό ανέρχεται επίσης στο 50 περίπου τοις εκατό.

Προσαρμοσμένος στην Εκάστοτε Εποχή

Αλλά ο όρκος του Ιπποκράτη δεν είναι αμετάβλητος. Στο πέρασμα των αιώνων τροποποιούνταν προκειμένου να αντανακλά τα πιστεύω που επικρατούσαν στο Χριστιανικό κόσμο. Μερικές φορές έγιναν αλλαγές για να περιληφθούν και άλλα θέματα, όπως η αντιμετώπιση των θυμάτων της πανώλης. Πιο πρόσφατα, τροποποιήθηκε για να εναρμονιστεί με τη σύγχρονη σκέψη.

Σε πολλές παραλλαγές του όρκου, έχουν αφαιρεθεί απόψεις που δεν αντιπροσωπεύουν πλέον τη σύγχρονη ιατρική, ενώ έχουν προστεθεί άλλα ιδανικά, σημαντικά για τη σύγχρονη κοινωνία. Παραδείγματος χάρη, η αρχή της αυτονομίας του ασθενούς μπορεί να κατέχει σπουδαία θέση στην άσκηση της ιατρικής σήμερα, αλλά δεν υπήρχε κάτι ανάλογο στην ιατρική της αρχαίας Ελλάδας ούτε και ήταν αυτή η αρχή μέρος του όρκου του Ιπποκράτη. Η έννοια των δικαιωμάτων του ασθενούς αποτελεί σημαντικό μέρος πολλών διακηρύξεων που χρησιμοποιούνται σήμερα.

Επιπρόσθετα, η σχέση γιατρού-ασθενούς έχει αλλάξει, και απόψεις όπως η συναίνεση κατόπιν διαφώτισης αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Είναι κατανοητό, λοιπόν, το γιατί μόνο λίγες ιατρικές σχολές χρησιμοποιούν ακόμη τον όρκο του Ιπποκράτη στην αρχική του μορφή.

Άλλες αλλαγές που έχουν γίνει στον όρκο είναι πιθανώς πιο εντυπωσιακές. Το 1993, μόνο το 43 τοις εκατό των όρκων που απαγγέλλονταν στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδά περιείχαν την αναφορά ότι οι γιατροί είναι υπόλογοι για τις πράξεις τους, ενώ οι πιο σύγχρονες παραλλαγές του όρκου δεν περιλαμβάνουν κυρώσεις για την παραβίαση των όρων. Η αποκήρυξη της ευθανασίας και της έκτρωσης καθώς και η επίκληση κάποιας θεότητας εμφανίζονταν ακόμη λιγότερες φορές, ενώ ο όρκος για αποφυγή της σεξουαλικής επαφής με ασθενείς αποτελούσε μέρος μόνο του 3 τοις εκατό των διακηρύξεων που χρησιμοποιούσαν οι σχολές οι οποίες συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα.

Η Αξία ενός Όρκου

Παρά τις πολλές μεταβολές που υπέστη ο όρκος του Ιπποκράτη, η χρήση όρκων θεωρείται συνήθως σημαντική για ένα επάγγελμα που είναι αφιερωμένο σε θεμελιωδώς ευγενή και ηθικά ιδεώδη. Η προαναφερθείσα έρευνα του 1993 αποκάλυψε ότι οι περισσότεροι όρκοι που χρησιμοποιούνται επικεντρώνονται στη δέσμευση την οποία αναλαμβάνουν οι γιατροί απέναντι στους ασθενείς τους, απαιτώντας από τους μελλοντικούς γιατρούς να υποσχεθούν ότι θα κάνουν το καλύτερο για τη φροντίδα των ασθενών τους. Μια τέτοια διακήρυξη εστιάζει την προσοχή στις αξιόλογες ηθικές αρχές στις οποίες βασίζεται το ιατρικό επάγγελμα.

Σε ένα άρθρο του εκδότη που δημοσιεύτηκε στο Ιατρικό Περιοδικό της Αυστραλίας (The Medical Journal of Australia), ο καθηγητής Έντμουντ Πελεγκρίνο έγραψε: «Για πολλούς, ο ιατρικός όρκος ίσως είναι σήμερα ένα θραύσμα μιας κατακερματισμένης αρχαίας εικόνας. Αλλά σημαντικό μέρος αυτής της εικόνας παραμένει στη συνείδηση των γιατρών για να μας υπενθυμίζει ότι το να την ξεχάσουμε ολοκληρωτικά θα σήμαινε ότι κάνουμε την ιατρική μια εμπορική, βιομηχανική ή προλεταριακή επιχείρηση».

Το αν ο όρκος του Ιπποκράτη ή οι σύγχρονες διακηρύξεις τις οποίες έχει εμπνεύσει έχουν σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα πιθανότατα θα συνεχίσει να αποτελεί σημείο ακαδημαϊκής διαφωνίας. Αλλά όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα, η δέσμευση που αναλαμβάνουν οι γιατροί να φροντίζουν τους ασθενείς παραμένει άξια εκτίμησης.

[Πλαίσιο στη σελίδα 21]

Ο ΟΡΚΟΣ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ

Ορκίζομαι στον θεό Απόλλωνα τον ιατρό και στον θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλων των θεών και των θεαινών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη και την κρίση μου τον όρκο αυτόν και τη συμφωνία αυτή:

Να θεωρώ τον διδάσκαλό μου της ιατρικής τέχνης ίσο με τους γονείς μου και κοινωνό του βίου μου. Και όταν χρειάζεται χρήματα να μοιράζομαι μαζί του τα δικά μου. Να θεωρώ την οικογένειά του αδέλφια μου και να τους διδάσκω αυτή την τέχνη αν θέλουν να τη μάθουν, χωρίς δίδακτρα ή άλλη συμφωνία. Να μεταδίδω τους κανόνες ηθικής, την προφορική διδασκαλία και όλες τις άλλες ιατρικές γνώσεις στους γιους μου, στους γιους του δασκάλου μου και στους εγγεγραμμένους μαθητές που πήραν τον ιατρικό όρκο, αλλά σε κανέναν άλλο.

Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω.

Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακο σε κάποιον που θα μου το ζητήσει, ούτε θα του κάνω μια τέτοια υπόδειξη. Παρομοίως, δεν θα εμπιστευθώ σε έγκυο γυναίκα μέσο που προκαλεί έκτρωση. Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη και τη ζωή και την τέχνη μου.

Δεν θα χρησιμοποιώ νυστέρι ούτε σε αυτούς που πάσχουν από λιθίαση, αλλά θα παραχωρώ την εργασία αυτή στους ειδικούς της τέχνης.

Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη και φθορά, και ιδίως από γενετήσιες πράξεις με άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους.

Και όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευτούν παραέξω δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά.

Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τον παραβώ, ας χαίρω πάντοτε υπολήψεως ανάμεσα στους ανθρώπους για τη ζωή και για την τέχνη μου. Αν όμως τον παραβώ και επιορκήσω, ας πάθω τα αντίθετα.

[Εικόνα στη σελίδα 20]

Σελίδα από την ιπποκρατική συλλογή

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 20]

Ιπποκράτης και σελίδα: Ευγενής παραχώρηση από National Library of Medicine