1, 2. (a) Ana ŵandu ŵajinji pacilambopa ali ŵangakamulana ligongo lya cici? (b) Ana mungani ajino citupate kwanga kwa yiwusyo yapi?

MLONGO jwine jwa kumwela kwa Europe, pakumbucila ya munyuma, jwatite, “Kutandila ndili mwanace, nagambaga kuyiwona yangali cilungamo m’cilambo cetu. Ligongo lya yeleyi naŵenganaga ni cipani cakulamula, mwamti naliji kumbali jakulimbikasya kuti yindu yicenje. Soni kwa yaka yejinji naŵele pauganja ni mundu jwine juŵaliji cigaŵenga.” Nombenajo m’bale jwine jwa kumwela kwa Africa nganayiwonaga yaciwawa mpela yakulemweceka. Jwalakwe jwatite, “Nakulupililaga kuti mtundu wangu uli wakupunda mitundu josope. Najinjile cipani candale, mwamti ŵatujiganyisye kuti nganikuŵa kulemwa kwawulaga ŵandu ŵa yipani yine, atamose ali ŵa mtundu wetu.” Mlongo jwine jwakusatama ku Europe jwatite, “Ŵandu ŵane ŵaŵenganaga ni une ligongo lya mtundu wangu. Ligongo lya yeleyi naŵenganaga ni mundu jwalijose jwakwika kutyocela cilambo cine kapena jwa dini jakulekangana ni ja une.”

² Ŵandu ŵajinji m’cilamboci akwete nganisyo mpela syaŵakwete ŵandu ŵatatuŵa. Masiku agano yipani yejinji yikusatenda yaciwawa. Ŵandu ŵajinji akusaŵengana ni yakusatenda ŵandale. Soni m’yilambo yejinji, ŵandu ŵakwika akusiŵaŵenga. Yeleyi nganiyiŵa yacilendo, ligongo Baibulo jasasile kala kuti m’masiku gambesi ŵandu ŵajinji caciŵa “ŵangakamulana ni acimjawo.” (2 Tim. 3:1, 3)  Pakuŵa pacilambopa mkamulano ukusoŵa, ana Aklistu mpaka atende cici kuti mkamulano wawo ukamala? Mpaka tulijiganye yejinji pa cisyasyo ca Yesu. Mu ndaŵi jakwe, ŵandu ŵajinji nganakamulanaga ligongo lya ndale. Mungani ajino citupate kwanga kwa yiwusyo ayi, Ligongo cici Yesu nganajinjililaga nawo m’tumakuga twa ndale? Ana jwalosisye camtuli kuti ŵakutumicila ŵa Mlungu ngakusosekwa kwinjilila nawo yandale? Soni ana Yesu jwatujiganyisye camtuli kuti ngatukusosekwa kutenda yaciwawa pakusaka kulinganya yindu?

3, 4. (a) Ana Ayuda ŵajinji ŵajembeceyaga yamtuli mu ndaŵi ja Yesu? (b) Ana yeleyi yakwayiye camtuli ŵakulijiganya ŵa Yesu?

³ Ayuda ŵajinji ŵele Yesu ŵalalicilaga nganasakaga kuŵa pasi pa ulamusi wa Loma. Pakusaka kulimbikasya yeleyi, jemanjaji ŵalinganyisye kakuga kakwimucila ka Ciyuda, kakolanjidwa kuti Aseloti. Ŵajinji ŵatendaga yeleyi pakujigalila nganisyo sya mundu jwine lina lyakwe Yudasi jwa ku Galileya. Jwalakwe jwalambwisye ŵandu ŵajinji kuti jwaliji mesiya. Jwakulemba mbili jwa Ciyuda, Josephus, jwasasile kuti Yudasi, “jwalimbikasyaga ŵandu kuti atendeje yaciwawa. Jwalakwe ŵawonaga wosope ŵaŵapelekaga msongo ku boma ja Loma kuŵa ŵapwambwane.” Yakuyicisya yakwe, Aloma ŵam’wuleje Yudasiju. (Mase. 5:37) Ŵandu ŵane ŵaŵaliji m’likuga lya Aseloti ŵatendaga yaciwawa pakusaka kwanilisya yakulinga yawo.

⁴ Konjecesya pa likuga lya Aseloti, Ayuda ŵanesoni ŵaŵawonega mpela ŵandu wamba ŵajembeceyaga kuti Mesiya caciŵa jwa ndale. Jemanjaji ŵaganisyaga kuti Mesiya cacakamucisya kutyoka pasi pa ulamusi wa Loma. (Luk. 2:38; 3:15) Ŵajinji ŵakulupililaga kuti Mesiya cacitamilikasya ucimwene pacilambo capasi, m’cilambo ca Yisalayeli, soni kuti Ayuda ŵaŵaliji m’yilambo yakulekanganalekangana caciwujila m’cilambo cawo. Atamose Yohane M’batisi jwam’wusisye Yesu kuti, “Ana wawojo ali Mesiya jutwamjembeceyaga jula, kapena tujembeceyeje jwine?” (Mat. 11:2, 3) Yohane jwasakaga kumanyilila naga kuciyika mundu jwine jucacikwanilisya yakusaka ya Ayuda. Yesu ali agambile kwimuka kwene jwasimene ni ŵakumkuya ŵakwe ŵaŵili pamsewu wakwawula ku Emau. Jemanjaji ŵaganisyagasoni kuti Mesiya ciŵakulupusye Ayuda pandaŵi jeleji. (Aŵalanje Luka 24:21.) Mkanipapite ndaŵi jelewu, ŵandumetume ŵa Yesu ŵam’wusisye kuti, “Ambuje, ana cawucisye ucimwene kwa Ayisalayeli sambano jino?”​—Mase. 1:6.

5. (a) Ana ŵandu ŵa ku Galileya ŵasakaga kum’weca Yesu umwenye ligongo cici? (b) Ana Yesu jwakamucisye camtuli kucenga kaganisye kawo?

⁵ Ayuda ŵajembeceyaga kuti Mesiya ciŵagopole ku ulamusi wa Loma. Ni ligongo lyakwe ŵandu ŵa ku Galileya ŵasakaga kuti Yesu aŵe mwenye jwawo. Yesu jwaŵecetaga mwakwayika ŵandu pamtima, jwaposyaga ŵandu, soni kwalisya ŵasala. Ngatukukayicila kuti yeleyi ni yayatendekasisye ŵanduŵa kuganisya kuti Yesu mpaka aŵe mwenye jwambone. Pambesi pakwalisya yakulya ŵandu ŵakwana 5,000, jwalakwe ŵasimanyi nganisyo syawo. “M’yoyo, Yesu paŵayimanyi yakuti ŵanduwo akusaka kumkamula kuti am’wece umwenye, jwatyosile ni kwawulasoni kwitumbi jikajikape.” (Yoh. 6:10-15) Pa lisiku lyakuyicisya, ŵandu ŵayice mwamtendele. Kaneko Yesu jwasasile cenene ciŵayicile pacilambo capasi. Jwasalile kuti jwayice kuti ŵakamucisye ŵandu mwausimu ngaŵa mwakucilu. Jwalakwe jwatite, “Akakamulaga masengo kuti apate cakulya cacikusajonasika, nambo kuti apate cakulya cakutamilicika, cakupeleka umi wangamala.”​—Yoh. 6:25-27.

6. Ana Yesu jwalosisye camtuli kuti nganasakaga kuŵa mwenye jwa cilambo capasi? (Alole ciwulili cacili kundanda kwa nganiji.)

⁶ Ali asigele panandi kuwulajidwa, Yesu jwamanyilile kuti ŵane mwa ŵakumkuya ŵakwe ŵajembeceyaga kuti jwalakwe catamilikasye ucimwene ku Yelusalemu. Pakusaka kwakamucisya  kucenga kaganisye kawo, jwalakwe jwasalile citagu ca mbiya sya mina. Citaguci cikusasala kuti “mundu jwa m’liŵasa lya mwenye,” jwakwimila Yesu, cacisosekwa kwawula kwakutalika kucakatame kwa ndaŵi jelewu. (Luk. 19:11-13, 15) Yesu jwasalilesoni ŵakulamula ŵa Ciloma kuti jwangatenda nawo yandale. Pontiyo Pilato jwam’wusisye Yesu kuti, “Ana mmweji mli Mwenye jwa Ayuda?” (Yoh. 18:33) Komboleka kuti Pilato jwajogopaga kuti Yesu ciŵatendekasye ŵandu kwimucila ulamusi wa Loma. Nambo ŵamjanjile kuti, “Ucimwene wangu nganiwuŵa wakutyocela pacilambo capasi.” (Yoh. 18:36) Yesu jwakanile kwinjilila yandale ligongo Ucimwene wakwe waliji wakwinani. Jwalakwe ŵamsalile Pilato kuti masengo gakwe pacilambo capasi gali ‘kutendela umboni usyesyene.’​—Aŵalanje Yohane 18:37.

7. Ligongo cici mpaka yiŵe yakusawusya kuwucenjela mtima wetu kuti tukajinjililaga nawo mu yandale?

⁷ Yesu jwamanyililaga masengo gakwe. M’wejisoni naga tukumanyilila cenene masengo getu, nganituŵa tusagwile cipani cilicose, atamose mumtima mwetu. Nambo kutenda yeleyi ndaŵi sine kukusaŵa kwakusawusya. Jwakulolela mkuli jwine jwatite, “Mu mkuli mwetu, ŵandu ŵajinji akusasaka yindu yili yicenjile. Akusanonyela mnope mtundu wawo, soni akusaganisya kuti yindu mpaka yijendeje cenene ali mkulilamulila jika. Nambope abale, mtima wawo uli pakulalicila ngani syambone sya Ucimwene. Yeleyitu yili yakusangalasya ligongo yikusalimbikasya mtendele. Meso gawo gali pa Mlungu kuti amasye yindu yangali cilungamo nambosoni yakusawusya yakusimana nayo.”

8. Asale cisyasyo ca yindu yangali cilungamo yayatendekwaga mundaŵi ja Yesu.

⁸ Yindu yangali cilungamo payitupile, ŵandu ŵajinji akusajinjilila yandale. Mu ndaŵi ja Yesu, ngani ja kupeleka msongo jaliji jekulungwa kwabasi. Yeleyi yatendekasyaga ŵandu ŵajinji kwinjilila yandale. Ni ligongo lyakwe Yudasi jwa ku Galileya jula jwajimucile ulamusi wa Loma. Jwalakwe jwaŵenganaga ni lilamusi lya bomaji lyakuti mundu jwalijose amlembeje lina ni cakulinga cakuti akatilaga kupeleka msongo. Ŵandu ŵaŵalamulidwaga ni ulamusi wa Loma, kupwatikapo ŵaŵampikanilaga Yesu, ŵapelekaga misongo jejinji, jine mwa jeleji jaliji ja katundu, nyumba soni malo. Cindu cine caŵaŵenganaga naco ŵandu caliji cinyengo ca ŵandu ŵakomesya msongo. Ŵane mwa jemanjaji ŵapelekaga mbiya kwa acakulungwakulungwa ŵa boma kuti apate ukumu. Pambesi pakwe ŵakamulicisyaga masengo ukumuwo kuti apate mbiya syejinji. Mwambone, Sakeyu, juŵaliji jwamkulungwa jwa ŵakomesya msongo ku Yeliko, jwasicile ligongo lyakwasumula ŵandu mbiya. Luk. 19:2, 8.

9, 10. (a) Ana acimmagongo ŵa Yesu ŵatesile yamtuli pakusaka kumtega kuti ajinjile nawo mungani sya ndale? (b) Ana tukulijiganya cici kutyocela pa kwanga kwa Yesu? (Alole ciwulili cacili kundanda kwa nganiji.)

 ⁹ Acimmagongo ŵa Yesu ŵasakaga kumtega kuti ajinjilile nawo pangani ja msongoji. Ngani jakwe jaliji ja msongo wa mbiya jimo ja dinali jaŵasosekwaga kupeleka kwa Kaisala. (Aŵalanje Matayo 22:16-18.) Ayuda nganasakaga kupeleka msongowu ligongo ŵayiwonaga kuti naga akupeleka caŵe mpela akusangalala ni ulamusi wa Loma. “Ŵam’cipani ca Helodi,” ŵaŵajitandisye nganiji, ŵaliji cile kuti Yesu pacagambe kwanga kuti kupeleka msongo kuli kulemwa amjimbe magambo gakwimucila boma. Naga akwangasoni kuti jwalijose akusosekwa kupeleka msongo, ŵandu akalesile kumkuya. Sano ana Yesu jwatesile cici?

¹⁰ Yesu jwaliji jwakusamala kuti akajinjilila nganiji. Ni ligongo lyakwe jwagambile kwanga kuti, “Mpeleceje yindu ya Kayisala kwa Kayisala, nambo yindu ya Mlungu kwa Mlungu.” (Mat. 22:21) Yesu jwamanyililaga kuti ŵakomesya msongo ŵajinji ŵaliji ŵacinyengo, nambo yeleyi nganayikolanga ata panandi. M’malo mwakwe, nganisyo syakwe syaliji pakwakamucisya ŵandu kumanyilila kuti Ucimwene wa Mlungupe ni wampaka umasye yakusawusya ya ŵandu. Pelepatu Yesu jwatulecele cisyasyo cambone. Ngatukusosekwa kwinjilila nawo yandale, atamose cipani cine cili mkuwoneka mpela ngacikutenda yindu mwacilungamo. Aklistuwe ni mtima wosope, tukusajegamila Ucimwene wa Mlungu nambosoni yakusatusalila Mlungu. Pa ligongo lyeleli, ngatukusajinjilila yandale pakuŵeceta nganisyo syetu kuti tulinganye yindu yangayikwenda cenene, kapena kuŵeceta yakusisyana ni ŵandale.​—Mat. 6:33.

11. Asale litala lyambone lyakamucisya pakumasya yangali cilungamo.

¹¹ Abale ni alongo ŵane mkanatande usyesyene ŵajinjililaga mnope yandale. Mwambone, mlongo jwine jwa ku Britain, pambesi pakutenda majiganyo gapenani gakwayana ni ndamilo sya ŵandu, jwatandite kola nganisyo syakusaka kucenga yindu m’cilambo cakwe. Jwalakwe jwatite, “M’cilambo cetu, ŵajinji nganiŵanonyelaga acapiliwu. M’yoyo, nasakaga kwaputila ufulu. Ŵandu ŵajinji ŵasinonyelaga nganisyo syangu, nambope ndaŵi syejinji nganimbaga jwakusangalala. Nganimanyililaga kuti ŵandu akusosekwa kutyosya nganisyo sya lusagu m’mitima mwawo kuti kuŵenganaku kumale. Nambo panatandite kulijiganya Baibulo, nayiweni kuti unejo ni jwanasosekwaga kutanda kutyosya nganisyo syelesi. Yaliji yakusimonjesya kuti mlongo jwacisungu ni juŵanjiganyisye mwakuwusimana mtima kuti ngombole kutenda yeleyi. Sambano ngutumicila mpela mpayiniya jwakutamilicika mumpingo wa ciŵeceto camakono, mwamti ngulingalinga kuti nakamucisyeje ŵandu ŵakulekanganalekangana.”

12. Ana “cakusasaŵilisya” caŵasalile Yesu ŵakumkuya ŵakwe kuti aciŵambale cili cici?

¹² Mu ndaŵi ja Yesu, acimlongola ŵajinji ŵa dini ŵajinjililaga mnope yandale. Mwambone, buku jine jakulondesya umi wa ŵandu ja ku Palesitina, jasasile kuti mu ndaŵi ja Yesu mu dini mwaŵaga tumakuga twakulandana ni yipani yandale. M’yoyo yili yangasimonjesya kuti Yesu jwakalamwisye ŵakumkuya ŵakwe kuti, “Mŵe mesope! Mkalamuce ni cakusasaŵilisya ca Afalisi soni ca Helodi.” (Maliko 8:15) Yesu pakolanga Helodi, komboleka kuti jwagopolelaga ya ŵandu ŵa m’cipani ca Helodi. Afalisi ŵaliji kakuga kakwacisya Ayuda kuti atyoce pasi pa Ulamusi wa Loma ni kulilamulilaga jika. Buku ja Mateyu jikusalosyasoni kuti Yesu jwasalile ŵakumkuya ŵakwe kuti akalamuce ni Asaduki. Ŵandu ŵeleŵa nganasakaga kuti ulamusi wa Loma umale ligongo ŵapataga maukumu gekulungwa m’boma. Yesu jwakalamwisye ŵakumkuya ŵakwe kuti aŵambale “cakusasaŵilisya,” kapena kuti yijiganyo ya makuga gatatuga. (Mat. 16:6, 12) Sonitu yili yakusimonjesya kuti Yesu jwakalamwisye ŵakumkuya ŵakweŵa pali pagambile kumala ndaŵi jamnono kutyocela  pandaŵi jele ŵandu ŵasakaga kum’weca umwenye.

13, 14. (a) Ana yandale ni ya dini yatandikasisye camtuli yaciwawa soni yindu yangali cilungamo? (b) Ligongo cici ngatukusosekwa kutenda yaciwawa pakuwucisya yindu yangali cilungamo yatutendele ŵane? (Alole ciwulili cacili kundanda kwa nganiji.)

¹³ Ya dini ni yandale payiwanganyicilene, pakusapagwa yaciwawa. Yesu jwajiganyisye ŵakumkuya ŵakwe kuti akajinjililaga nawo yandale. Ni ligongo lyakwe acakulungwa ŵambopesi ni Afalisi ŵalinganyisye yakuti Yesu awulajidwe. Jemanjaji ŵajogopaga kuti ŵandu campikanile Yesu ni kuleka kwakuya. Ŵatite, “Naga tukumlecelela, ŵandu wosope cacitanda kumkulupilila, kaneko Aloma caciyika kukutusumula malo getuga pampepe ni mtundu wetu.” (Yoh. 11:48) M’yoyo Kayafa, Jwamkulungwa jwa Ŵambopesi ni juŵalongolelaga yakum’wulaga Yesu.his people.—Yoh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa jwatumisye asilikali cilo kuti akamkamule Yesu. Nambo Yesu jwamanyililaga kala kuti alinganyisye yakum’wulaga. M’yoyo, pa cakulya cakumalisya caligulo, ŵasalile ŵandumetume ŵakwe kuti apate maupanga. Ŵapatile gaŵili, mwamti galiji gakwanila kwajiganyicisya ŵandumetume ŵakwe. (Luk. 22:36-38) Pambesi pa yeleyi, cilo cicoco, Petulo jwakatile liwiwi lya jumo mwa ŵandu ŵaŵayice kukumkamula Yesu. Ngatukukayicila kuti Petulo jwatesile yeleyi ligongo lyakutumbila ni yindu yangali cilungamo yaŵasakaga kumtenda Yesu. (Yoh. 18:10) Nambo Yesu jwamsalile Petulo kuti, “Ucisyani upangawo m’malo mwakwe, pakuŵa jwalijose jwakusajigala upanga caciwulajidwa ni upanga.” (Mat. 26:52, 53) Pelepatu Yesu jwajiganyisye ŵandumetume kuti ngakusosekwa kuŵa kumbali ja cilambo. Yeleyi yili yakamulana ni lipopelo lyaŵapelece pandanda cilo cicici. (Aŵalanje Yohane 17:16.) Mlungu jika ni jwampaka amasye yangali cilungamo.

15, 16. (a) Ana Maloŵe ga Mlungu gakamucisye camtuli Aklistu kuŵambala yaciwawa? (b) Yehofa pakuciwona cilamboci ni ŵakutumicila ŵakwe, ana akusakuwona kulekangana kwamtuli?

¹⁵ Mlongo jwa kumwela kwa Europe jwatumkolasile kundanda jula jwapatilesoni lijiganyo lyeleli. Jwalakwe jwatite, “Nayiweni kuti yaciwawa yangayikasya cilungamo. Ŵandu ŵakusawutucila kutandisya yaciwawa akusawa mwacitema. Soni ŵane akusaŵa ŵangasangalala. Naŵele jwakusangalala panalijiganyisye m’Baibulo kuti Mlungupe ni jwampaka amasye yangali cilungamo pacilambopa. Mwamti kwa yaka 25 sano, mbele ndili mkulalicila utenga welewu.” Nombenajo m’bale jwa kumwela kwa Africa jula jwalesile kujigala upanga wakutendela yaciwawa. Apano akusajenda ni “upanga wa msimu,” wawuli Maloŵe ga Mlungu. (Aef. 6:17) Mlongo jwakusatama ku Europe jula paŵalijiganyisye Baibulo ni kuŵa Jwamboni, jwalombedwe ni m’bale jwa mtundu wele pandanda jwauŵengaga mnope. Ŵandu wosope watatuŵa ŵacenjile umi wawo pakusaka kumsyasya Yesu.

¹⁶ M’wejisoni tukusosekwa kucenga! Baibulo jikusati ŵandu ali mpela nyasa ja matumbela gamacili soni gangalecesya, nyasa jangatama mwa bata. (Yes. 17:12; 57:20, 21; Ciu. 13:1) Yandale yikusatendekasya ŵandu kuŵa ŵangakamulana, soni ŵaciwawa. Nambo m’weji tuli ŵamtendele soni ŵakamulana. Yehofa pakwawona ŵandu ŵajinji ali mkusoŵa mtendele pacilambopa yikusampweteka, nambo yikusamtamika mtima pasi pakutuwona m’weji kuti tuli ŵakamulana.​—Aŵalanje Zefaniya 3:17.

17. (a) Ana mpaka tulimbikasye mkamulano mmatala gatatu gapi? (b) Ana mu ngani jakuyicisya tucilijiganya cici?

¹⁷ Mu ngani ajino, tulijiganyisye yindu yitatu yampaka yitukamucisye kulimbikasya mkamulano wetu. Candanda, tukusosekwa kusimicisya kuti Ucimwene wa Mlungupe ni wampaka umasye yangali cilungamo. Caŵili, tukajinjililaga nawo yandale, soni catatu, tuŵambaleje yaciwawa. Nambo cipali cindu cine campaka cisokonasye mkamulano wetu. Cindu cakwe cili lusagu. Mu ngani jakuyicisya tucilijiganya yaŵatesile Aklistu ŵandanda pakumasya lusagu. Tucilolasoni yampaka tutende pakwasyasya jemanjaji.