Co odkryto w Jizreel?

STAROŻYTNE miasto Jizreel na całe wieki legło w ruinie. W czasach biblijnych odgrywało istotną rolę. Dziś nic już nie zostało z jego dawnej świetności. Zasypał je piasek i teraz na jego miejscu wznosi się tylko kopiec. W ostatnich latach archeolodzy zaczęli badać pozostałości Jizreel. Jakie światło rzucają one na relacje biblijne?

Jizreel w Biblii

Jizreel, usytuowane we wschodniej części Doliny Jizreel, należało do najżyźniejszych rejonów starożytnego Izraela. Na północ od tej doliny leży wzgórze More, przy którym obozowali Midianici, przygotowując się do bitwy z sędzią Gedeonem i jego wojskiem. Niedaleko stąd w kierunku wschodnim, u stóp góry Gilboa, znajduje się studnia Charod. To tutaj Jehowa zmniejszył liczebność zastępów Gedeona z wielu tysięcy do zaledwie 300 mężczyzn, by pokazać, że potrafi wyzwolić swój lud bez udziału potężnego wojska (Sędziów 7:1-25; Zachariasza 4:6). Na pobliskiej górze Gilboa Saul, pierwszy król Izraela, poniósł klęskę w dramatycznej bitwie z Filistynami. Zginęli w niej Jonatan i dwaj inni synowie Saula, a on sam popełnił samobójstwo (1 Samuela 31:1-5).

Biblijne wzmianki o starożytnym mieście Jizreel ukazują uderzające różnice. Mówią o odstępstwie i nadużywaniu władzy przez władców Izraela, ale także o wierności i gorliwości sług Jehowy. Chociaż oficjalną stolicą była Samaria, to właśnie w Jizreel miał swą rezydencję król Achab, który w drugiej połowie X wieku p.n.e. władał dziesięcioplemiennym północnym królestwem izraelskim (1 Królów 21:1). Z Jizreel cudzoziemska żona Achaba, Jezebel, groziła śmiercią prorokowi Jehowy Eliaszowi. Rozgniewało ją, że Eliasz odważnie pozabijał proroków Baala po przeprowadzeniu na górze Karmel próby, która wykazała, kto jest prawdziwym Bogiem (1 Królów 18:36 do 19:2).

Jizreel stało się też miejscem zbrodni. Zamordowano tam Nabota Jizreelitę. Król Achab zapragnął jego winnicy. Kiedy zażądał od Nabota, by mu ją odstąpił, ten lojalnie odparł: „Jest dla mnie nie do pomyślenia, z punktu widzenia Jehowy, żebym ci miał dać dziedziczną własność moich praojców”. Achab był bardzo niezadowolony z takiej odpowiedzi. Gdy królowa Jezebel dostrzegła ponury nastrój króla, urządziła Nabotowi fikcyjny proces i oskarżyła go o bluźnierstwo. Niewinny Nabot został skazany i ukamienowany, a król przejął jego winnicę (1 Królów 21:1-16).

W związku z tym niegodziwym czynem Eliasz zapowiedział: „Psy pożrą Jezebel na polu w Jizreel”. Następnie dodał: „Kto z krewnych Achaba umrze w mieście, tego pożrą psy (...) Nikt, bez wyjątku, nie był taki jak Achab, który się zaprzedał, by czynić to, co złe w oczach Jehowy, i którego podjudzała  Jezebel, jego żona”. Ponieważ jednak Achab ukorzył się, gdy Eliasz ogłosił ten wyrok, Jehowa oznajmił, że kara nadejdzie dopiero po śmierci Achaba (1 Królów 21:23-29). Sprawozdanie biblijne donosi także, iż za czasów Elizeusza, następcy Eliasza, na króla Izraela namaszczono Jehu. Przybywszy do Jizreel, rozkazał on, by wyrzucono Jezebel z okna pałacu; wkrótce potem stratowały ją konie. Później okazało się, że bezpańskie psy pozostawiły z niej tylko czaszkę, stopy i dłonie (2 Królów 9:30-37). Ostatnie z opisanych w Biblii wydarzeń bezpośrednio związanych z Jizreel dotyczy egzekucji 70 synów Achaba. Jehu kazał ułożyć ich głowy w dwa wielkie stosy koło bramy miejskiej Jizreel, a następnie pozabijał innych znaczniejszych mężów oraz kapłanów popierających odstępcze rządy Achaba (2 Królów 10:6-11).

Co znaleźli archeolodzy?

W roku 1990 rozpoczęły się prace archeologiczne na terenie ruin Jizreel. Przedsięwzięcie to zorganizowały wspólnie Instytut Archeologii Uniwersytetu w Tel Awiwie (reprezentowany przez Davida Ussishkina) oraz the British School of Archaeology w Jerozolimie (reprezentowana przez Johna Woodheada). Wykopaliska prowadzono w latach 1990-1996 w siedmiu etapach (każdy z nich trwał sześć tygodni), a pracowało przy tym od 80 do 100 ochotników.

We współczesnej archeologii uważa się, że należy przeprowadzić bezstronną analizę znalezisk bez konfrontowania ich z wcześniejszymi domysłami lub teoriami. Dlatego dla archeologów prowadzących prace w krajach biblijnych relacje z Pisma Świętego nie są ostatecznym autorytetem. Skrupulatnie badają oni wszystkie inne dostępne źródła i dowody materialne. Ale jak zauważył John Woodhead, poza kilkoma rozdziałami w Biblii nie ma na piśmie żadnych innych starożytnych wzmianek o Jizreel. Tak więc w tym wypadku każda analiza powinna uwzględniać sprawozdanie i chronologię biblijną. Do jakich wniosków doszli archeolodzy?

Kiedy odkopano fortyfikacje i wydobyto ceramikę, stało się jasne, że ruiny pochodzą z epoki żelaza, czyli dokładnie z okresu, w którym istniało biblijne Jizreel. W miarę postępu prac pojawiały się jednak niespodzianki. Pierwszą z nich była wielkość miasta i jego masywne umocnienia. Archeolodzy spodziewali się, że miejscowe fortyfikacje będą podobne do tych ze starożytnej Samarii, stolicy królestwa izraelskiego. Tymczasem okazało się, że Jizreel było znacznie większe. Teren wewnątrz murów miał wymiary 300 na 150 metrów — był ponad trzy razy większy niż w jakimkolwiek innym mieście izraelskim z tego okresu. Jizreel było otoczone suchą fosą, a mury  wznosiły się na wysokość 11 metrów ponad jej dno. Zdaniem profesora Ussishkina ta fosa była w czasach biblijnych czymś wyjątkowym. Powiedział on: „W Izraelu nie znajdujemy niczego takiego aż do czasów krzyżowców”.

Innym zaskoczeniem był brak dużych budowli w centrum miasta. W czasie budowy sprowadzono do niego spore ilości czerwonawej ziemi, z której usypano obszerny, płaski podest z ogrodzeniem, coś w rodzaju wielkiej sceny czy podium. W pewnym sprawozdaniu z prowadzonach tam prac wykopaliskowych zauważono, że owo podwyższenie może stanowić dowód na to, iż Jizreel było czymś więcej niż tylko królewską rezydencją. Napisano tam: „Przypuszczamy, że Jizreel mogło być główną bazą izraelskiej armii królewskiej w czasach panowania dynastii Omriego (...) gdzie trzymano królewskie rydwany oraz szkolono jeźdźców i konie” (Excavations at Tel Jezreel 1992-1993, Second Preliminary Report). Na podstawie rozmiarów podestu oraz samego ogrodzenia John Woodhead wysnuł wniosek, iż mogło to być coś w rodzaju placu, na którym urządzano parady wojskowe, by pochwalić się największą w owym czasie armią rydwanów na Bliskim Wschodzie.

Archeologów szczególnie zainteresowały odkopane ruiny bramy miejskiej. Pokazują one zarys bramy mającej co najmniej cztery pomieszczenia. Ponieważ jednak w minionych wiekach wiele kamieni zostało z tego miejsca rozgrabionych, nie można z całą pewnością ustalić, jak wyglądała. Woodhead jest zdania, że była to brama z sześcioma wnękami, o podobnych wymiarach, jak bramy odkryte w Megiddo, Chacor i Gezer. *

Odkrycia archeologiczne wskazują na zadziwiająco krótki czas istnienia tego miasta, tak dogodnie położonego zarówno pod względem militarnym, jak i geograficznym. Woodhead podkreśla, że Jizreel funkcjonowało jako wielkie, umocnione miasto, tylko w jednym okresie historycznym — przez kilkadziesiąt lat. Zupełnie inaczej było z innymi ważnymi miastami biblijnymi w Izraelu, takimi jak Megiddo, Chacor czy stołeczna Samaria, które wielokrotnie odbudowywano i powiększano i które były zamieszkane w różnych okresach historycznych. Dlaczego to idealne miejsce tak szybko opustoszało? Woodhead przypuszcza, że Achab i jego potomkowie omal nie doprowadzili do ruiny gospodarczej, trwoniąc zasoby państwowe. Świadczy o tym wielkość Jizreel oraz jego umocnienia. Nowy władca, Jehu, chciał się zapewne odciąć od wspomnień o Achabie i dlatego opuścił to miasto.

Wszystkie dokonane do tej pory odkrycia potwierdzają, że w epoce żelaza Jizreel było w Izraelu ważnym ośrodkiem. Jego rozmiary i fortyfikacje potwierdzają biblijny opis Jizreel jako znaczącej królewskiej rezydencji Achaba i Jezebel. Dowody świadczące o krótkim okresie zamieszkiwania miasta pasują do relacji biblijnej: miasto szybko zyskało na znaczeniu za panowania Achaba, a potem na rozkaz Jehowy okryło się niesławą — najwyraźniej wtedy, gdy Jehu „wybijał wszystkich, którzy w Jizreel pozostali z domu Achaba, oraz wszystkich jego znaczniejszych mężów i jego znajomych, i jego kapłanów, aż nie pozostawił mu nikogo przy życiu” (2 Królów 10:11).

Chronologia Jizreel

„W archeologii bardzo trudno precyzyjnie ustalić daty” — przyznał John Woodhead.  Archeolodzy analizują więc wyniki uzyskane w ciągu siedmiu lat prac wykopaliskowych i porównują je z odkryciami dokonanymi w innych miejscach. Prowadzi to do dyskusji i weryfikacji wcześniejszych ocen. Dlaczego? Do tej pory wielu uczonych było przekonanych, że fortyfikacje i bramy miejskie, które w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych odsłonił w Megiddo izraelski archeolog Yigael Yadin, pochodziły z okresu panowania króla Salomona. Ale umocnienia, ceramika i bramy odkryte ostatnio w Jizreel sprawiły, że niektórzy zaczęli kwestionować tamte wnioski.

Na przykład w Jizreel odnaleziono takie same wyroby ceramiczne, jak w Megiddo w warstwie, którą Yadin uznał za pochodzącą z czasów Salomona. W obu tych miejscach bardzo podobny, jeśli nie identyczny, jest też układ bramy, a także rozmiary obu miejsc. John Woodhead powiedział: „Wszystkie te dowody albo cofają Jizreel do okresu Salomona, albo wskazują, że niektóre znaleziska z innych rejonów [Megiddo i Chacor] są młodsze i pochodzą z czasów Achaba”. Ponieważ Biblia wyraźnie łączy Jizreel z Achabem, sądzi on, że bardziej prawdopodobne jest, iż warstwy te pochodzą jednak z okresu panowania Achaba. Podobnie uważa David Ussishkin: „Biblia mówi, że Salomon wybudował Megiddo, ale wcale nie twierdzi, iż zbudował właśnie te bramy”.

Czy można poznać historię Jizreel?

Czy te odkrycia archeologiczne bądź związane z nimi spory podważają wiarogodność biblijnych relacji o Jizreel lub o Salomonie? W gruncie rzeczy wątpliwości archeologów nie mają bezpośredniego związku ze sprawozdaniem biblijnym. Archeologia patrzy na historię z innego punktu widzenia niż Pismo Święte. Stawia inne pytania i koncentruje się na innych sprawach. Archeologa i czytelnika Biblii można by przyrównać do dwóch podróżnych podążających mniej więcej równolegle do siebie. Jeden z nich jedzie samochodem ulicą, a drugi idzie chodnikiem. Uwagę skupiają na różnych rzeczach, ale ich spostrzeżenia raczej się uzupełniają, niż sobie zaprzeczają. Porównanie wrażeń obu podróżnych może prowadzić do fascynujących odkryć.

Biblia zawiera pisemne relacje o dawnych ludziach i wydarzeniach; archeologia próbuje uzyskać informacje o tych samych ludziach i wydarzeniach na podstawie wszelkich zachowanych po nich śladów, jakie można znaleźć w ziemi. Pozostałości te na ogół są jednak bardzo niekompletne i można je różnie interpretować. W związku z tym Amihai Mazar tak się wypowiedział w książce Archaeology of the Land of the Bible — 10,000−586 B.C.E. (Archeologia ziemi biblijnej — lata od 10 000 do 586 p.n.e.): „Prowadzenie prac archeologicznych w terenie (...) jest swego rodzaju sztuką, poza tym wymaga doświadczenia i fachowych umiejętności. Nawet najbardziej skrupulatna metodyka nie zagwarantuje sukcesu; prowadzący badania musi przejawiać inwencję i elastyczność. Charakter, talent i zdrowy rozsądek archeologa są równie ważne jak jego przygotowanie i dostępne środki”.

Archeologia potwierdza, że Jizreel było ważnym centrum wojskowym i ośrodkiem władzy królewskiej oraz że istniało zaskakująco krótko w czasie odpowiadającym okresowi panowania Achaba — dokładnie tak, jak mówi Biblia. Na inne intrygujące pytania archeolodzy być może będą jeszcze przez lata szukać odpowiedzi. Tymczasem Słowo Boże, Biblia, niezmiennie przemawia do nas jasno i dostarcza kompletnych relacji, czego nigdy nie uda się osiągnąć archeologom.

[Przypis]

[Ilustracje na stronie 26]

Wykopaliska archeologiczne w Jizreel

[Ilustracja na stronie 28]

Kananejski bożek znaleziony w Jizreel