DZIĘKI coraz nowocześniejszym komputerom oraz postępom w matematyce i innych dziedzinach nauki pewne choroby można diagnozować bez użycia skalpela. Oprócz wykonywania zdjęć rentgenowskich, wykorzystywanych już ponad 100 lat, pojawiły się nowe techniki — na przykład tomografia komputerowa *, emisyjna tomografia pozytonowa, obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego oraz ultrasonografia. Na czym one polegają? Jakie niosą zagrożenia dla zdrowia? I jakie dają korzyści?

Rentgenografia

Na czym polega? Promieniowanie rentgenowskie ma krótszą długość fali niż światło widzialne i przenika tkanki organizmu. Gdy przechodzi przez wybraną część ciała, twarde tkanki, na przykład kości, pochłaniają promienie i na kliszy, zwanej też rentgenogramem, uwidaczniają się jako jasne obszary. Natomiast tkanki miękkie są na niej szare. Obrazowanie rentgenowskie zwykle wykorzystuje się do diagnozowania schorzeń zębów, kości, piersi oraz chorób w obrębie klatki piersiowej. Niekiedy dla lepszego zróżnicowania przylegających do siebie tkanek miękkich o tej samej gęstości lekarz wprowadza do krwiobiegu pacjenta środek cieniujący. Obecnie zdjęcia rentgenowskie zazwyczaj są przetwarzane na postać cyfrową, dzięki czemu można je oglądać na ekranie komputera.

Zagrożenia: Istnieje niewielkie ryzyko uszkodzenia komórek i tkanek, ale jest ono nikłe w porównaniu z korzyściami *. Kobiety w ciąży powinny zawczasu poinformować lekarza o swoim stanie. Środki kontrastowe, na przykład związki jodu, mogą powodować reakcje alergiczne. Jeśli zatem jesteś uczulony na jod bądź na zawierające go owoce morza, powiedz o tym lekarzowi lub technikowi wykonującemu zdjęcie.

Korzyści: Zdjęcie rentgenowskie można zrobić dość łatwo, szybko i na ogół bezboleśnie, a przy tym jest stosunkowo niedrogie. Metoda ta okazuje się więc szczególnie przydatna w mammografii oraz diagnozowaniu nagłych przypadków. Po wykonaniu zdjęcia w organizmie nie pozostaje żadne źródło promieniowania, zazwyczaj też nie występują skutki uboczne *.

 Tomografia komputerowa

Na czym polega? W tomografii komputerowej promieniowanie rentgenowskie wykorzystuje się w większym zakresie i w bardziej złożony sposób; stosuje się też specjalne czujniki. Pacjent jest wsuwany na ruchomym stole do wnętrza aparatu, gdzie wokół jego ciała obraca się o 360 stopni lampa emitująca promieniowanie. Jest ono rejestrowane przez detektory, dzięki czemu powstają obrazy. Technikę tę można poniekąd przyrównać do badania bochenka chleba przez krojenie go na cieniutkie kromki i fotografowanie ich. Komputer zestawia poszczególne warstwy i tworzy dokładny obraz przekrojów poprzecznych ciała. Nowsze tomografy skanują ciało pacjenta ruchem spiralnym, dzięki czemu cały proces przebiega szybciej. Ponieważ tomografia komputerowa pokazuje wiele szczegółów, często jest wykorzystywana w badaniach klatki piersiowej, brzucha oraz kości, a także podczas diagnozowania różnych odmian raka i innych chorób.

Zagrożenia: Tomografia komputerowa zazwyczaj wiąże się z większą dawką promieniowania niż normalne zdjęcie rentgenowskie. Z tego powodu w niewielkim, ale zauważalnym stopniu wzrasta ryzyko raka, toteż należy je starannie rozważyć na tle korzyści. Ponadto niektórzy pacjenci są uczuleni na środki cieniujące, które zwykle zawierają związki jodu. Innym mogą one uszkodzić nerki. Jeśli środek kontrastowy otrzyma kobieta karmiąca piersią, to przed wznowieniem karmienia musi odczekać przynajmniej 24 godziny.

Korzyści: Badanie za pomocą tomografu komputerowego jest bezbolesne i nieinwazyjne. Dostarcza bardzo szczegółowych informacji, które można przetworzyć cyfrowo na obrazy trójwymiarowe. Ma stosunkowo szybki i prosty przebieg, może więc uratować komuś życie, ponieważ pozwala wykryć obrażenia wewnętrzne. Tomografy komputerowe nie wpływają negatywnie na działanie wszczepionych aparatów medycznych.

Emisyjna tomografia pozytonowa

Na czym polega? W wypadku emisyjnej tomografii pozytonowej (PET) pacjentowi wstrzykuje się jakiś naturalny związek chemiczny występujący w organizmie, najczęściej glukozę, znakowany izotopem promieniotwórczym. Obraz uzyskuje się dzięki temu, że substancja ta, zgromadzona w tkankach, emituje pozytony — elektrony o ładunku dodatnim. W metodzie tej wykorzystuje się pewne zjawisko — otóż komórki rakowe zużywają więcej glukozy niż zdrowe i tym samym pochłaniają większą ilość substancji radioaktywnej. W rezultacie chore tkanki emitują większą dawkę promieniowania, co na obrazie uwidacznia się jako obszar o innym kolorze lub stopniu jasności.

Badanie metodą tomografii komputerowej oraz rezonansu magnetycznego ukazuje kształt i strukturę organów i tkanek. Natomiast emisyjna tomografia pozytonowa pozwala określić sposób ich funkcjonowania, a co za tym idzie — wykryć zmiany we wczesnym stadium. Może być wykonywana w połączeniu z tomografią komputerową, dzięki czemu po nałożeniu obrazów uwidacznia się jeszcze więcej szczegółów. Ale może też dać zafałszowane wyniki — jeśli na przykład w ustalonym przedziale czasowym poprzedzającym badanie pacjent jednak coś zjadł albo jeśli z powodu cukrzycy ma nieprawidłowy poziom cukru we krwi. Ważne jest również, żeby badanie przeprowadzono w określonym czasie, ponieważ  środek podawany pacjentowi pozostaje radioaktywny bardzo krótko.

Zagrożenia: Pacjent jest wystawiony na niskie promieniowanie, gdyż otrzymuje znikomą ilość substancji, której radioaktywność nie trwa długo. Niemniej badanie to może stanowić pewne zagrożenie dla rozwijającego się płodu. Dlatego kobiety w ciąży powinny poinformować o swoim stanie lekarza oraz personel obsługujący aparat. Niekiedy od pacjentek w wieku rozrodczym pobierane są próbki krwi lub moczu w celu przeprowadzenia testu ciążowego. Jeśli razem z emisyjną tomografią pozytonową ma być wykonana tomografia komputerowa, to należy rozważyć zagrożenia związane również z tą metodą.

Korzyści: Emisyjna tomografia pozytonowa pozwala ocenić nie tylko kształt organów i tkanek, ale także ich funkcjonowanie. Zmiany w tkankach można zatem wykryć wcześniej, niż pozwala na to tomografia komputerowa bądź rezonans magnetyczny.

Rezonans magnetyczny

Na czym polega? W badaniu za pomocą rezonansu magnetycznego (MRI) wykorzystuje się silne pole magnetyczne i fale radiowe (nie promieniowanie rentgenowskie), a komputer przetwarza je na wysokiej jakości obrazy struktur anatomicznych całego ciała. Dzięki temu lekarze mogą drobiazgowo przebadać poszczególne organy i zdiagnozować chorobę w sposób nieosiągalny innymi technikami. Rezonans magnetyczny to jedna z nielicznych metod obrazowania, która pozwala obejrzeć narządy przesłonięte kośćmi i tym samym świetnie nadaje się do badania mózgu i innych tkanek miękkich.

Podczas badania pacjent nie może się ruszać. Musi zostać umieszczony w komorze aparatu, co u niektórych wywołuje klaustrofobię. Ale jakiś czas temu z myślą o pacjentach odczuwających niepokój lub otyłych wprowadzono urządzenia o konstrukcji otwartej. Do pomieszczenia, w którym przeprowadza się badanie, nie wolno wchodzić z żadnymi metalowymi przedmiotami, takimi jak długopisy, zegarki, biżuteria, szpilki do włosów, metalowe zamki błyskawiczne, a także z kartami płatniczymi czy innymi rzeczami wrażliwymi na działanie pola magnetycznego.

Zagrożenia: Jeśli pacjent otrzymuje środek cieniujący, istnieje niewielkie ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej. Ale jest ono mniejsze niż w wypadku substancji kontrastowych zawierających jod i powszechnie stosowanych podczas zdjęć rentgenowskich oraz tomografii komputerowej. Poza tym nie odkryto innych zagrożeń dla  zdrowia pacjenta. Ponieważ jednak badanie to wiąże się z oddziaływaniem silnego pola magnetycznego, może nie być wskazane u tych, którym wszczepiono jakieś aparaty lub metalowe implanty. Jeśli należysz do takich osób, to poinformuj o tym lekarza oraz technika wykonującego badanie.

Korzyści: Obrazowanie za pomocą rezonansu magnetycznego nie wymaga użycia potencjalnie szkodliwego promieniowania i jest szczególnie przydatne do wykrywania zmian chorobowych w tkankach, zwłaszcza zasłoniętych kośćmi.

Ultrasonografia

Na czym polega? Ultrasonografia (USG) to metoda obrazowania stanowiąca w zasadzie formę sonaru i wykorzystująca ultradźwięki, niesłyszalne dla ludzkiego ucha. Gdy natrafiają one na granicę między tkankami o odmiennej gęstości — jak choćby powierzchnia jakiegoś organu — ulegają odbiciu i powstaje echo. Komputer je analizuje i generuje dwu- lub trójwymiarowy obraz danego narządu, ukazujący jego wielkość, kształt i strukturę. Fale o niskiej częstotliwości służą diagnozowaniu głębiej położonych części ciała, natomiast te o wysokiej częstotliwości pozwalają badać powierzchnię takich organów jak oczy albo wykryć w warstwach skóry zmiany nowotworowe.

Osoba wykonująca badanie zazwyczaj posługuje się poręcznym przetwornikiem ultradźwiękowym w formie głowicy. Po nałożeniu na skórę przezroczystego żelu przesuwa głowicę po badanym obszarze, a na monitorze od razu pojawia się obraz. W razie potrzeby niewielki przetwornik można podłączyć do sondy i przez naturalny otwór w ciele zbadać jakiś narząd od wewnątrz.

Urządzenia ultrasonograficzne wykorzystujące zjawisko Dopplera są czułe na ruch, toteż używa się ich między innymi do badania przepływu krwi. Jest to pomocne przy diagnozowaniu narządów bądź guzów, które na ogół mają niezwykle dużo naczyń krwionośnych.

Badanie USG pomaga lekarzom diagnozować szereg chorób oraz rozpoznawać ukryte przyczyny pewnych objawów: od zaburzeń pracy zastawek serca po guzy piersi czy też ocenę stanu zdrowia płodu. Z drugiej strony technika ta ma ograniczone zastosowanie przy badaniu niektórych organów wewnętrznych, ponieważ ultradźwięki odbijają się od gazu. Ponadto obraz uzyskiwany tą metodą nie jest tak wyraźny jak w radiografii.

Zagrożenia: Odpowiednio wykonana ultrasonografia jest na ogół bezpieczna. Wykorzystuje się w niej jednak pewną formę energii, toteż nie można całkowicie wykluczyć ewentualności uszkodzenia tkanki, również u płodu. Należy zatem brać pod uwagę ryzyko związane z prenatalnymi badaniami USG.

Korzyści: Metoda ta jest łatwo dostępna, nieinwazyjna i stosunkowo tania. Ponadto pozwala uzyskać obraz w czasie rzeczywistym.

Techniki przyszłości

Obecnie główny nurt badań naukowych dotyczy udoskonalania już istniejących metod obrazowania. Na przykład konstruowane są aparaty do rezonansu magnetycznego wytwarzające znacznie słabsze pole magnetyczne niż dotychczasowe urządzenia, co obniża koszty badania. Rozwijana jest również nowa metoda — obrazowanie molekularne. Ma wykrywać zmiany w organizmie na poziomie molekularnym, a to pozwoli bardzo wcześnie rozpoczynać leczenie.

Techniki obrazowania wyeliminowały sporo bolesnych, ryzykownych, a nawet zbędnych badań przeprowadzanych metodami inwazyjnymi. A gdy dzięki obrazowaniu uda się wcześnie postawić diagnozę i rozpocząć terapię, można osiągnąć znacznie lepsze rezultaty. Jednakże aparatura diagnostyczna dużo kosztuje — cena niektórych urządzeń przekracza milion dolarów.

Rzecz jasna lepiej zapobiegać chorobom, niż je wykrywać i leczyć. Staraj się więc dbać o zdrowie — istotną rolę odgrywa w tym racjonalne odżywianie się, zażywanie ruchu, odpoczynek oraz pozytywne nastawienie. W Księdze Przysłów 17:22 powiedziano: „Serce radosne działa dobrze niczym lekarstwo”.

[Przypisy]

[Ramka na stronie 13]

 JAKIE PRZYJMUJEMY DAWKI PROMIENIOWANIA

Każdego dnia stykamy się z naturalnym promieniowaniem — na przykład promieniowaniem kosmicznym czy też emitowanym przez występujące w przyrodzie substancje radioaktywne, jak choćby radon. Poniższe zestawienie może pomóc w ocenie ryzyka, jakie niosą ze sobą niektóre badania diagnostyczne. Uśrednione wartości podano w milisiwertach (mSv).

Pięciogodzinna podróż samolotem: 0,03 mSv

Dziesięciodniowy kontakt z naturalnym promieniowaniem: 0,1 mSv

Zdjęcie stomatologiczne: 0,04-0,15 mSv

Zdjęcie klatki piersiowej: 0,1 mSv

Mammografia: 0,7 mSv

Tomografia komputerowa klatki piersiowej: 8,0 mSv

Jeśli musisz się poddać jakiemuś badaniu, zapytaj lekarza lub radiologa o związaną z tym dawkę promieniowania bądź inną niepokojącą cię kwestię.

[Ilustracja na stronie 11]

Zdjęcie rentgenowskie

[Ilustracja na stronie 12]

Tomografia komputerowa

[Prawa własności]

© Philips

[Ilustracja na stronie 12]

Emisyjna tomografia pozytonowa

[Prawa własności]

Dzięki uprzejmości Alzheimer’s Disease Education and Referral Center, działającego przy National Institute on Aging

[Ilustracja na stronie 13]

Rezonans magnetyczny

[Ilustracja na stronie 14]

Ultrasonografia