Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Nɔhalɛ Keleseɛnema Bu Nyamenle Edwɛkɛ Ne

Nɔhalɛ Keleseɛnema Bu Nyamenle Edwɛkɛ Ne

Wɔ edwɛkɛ le nɔhalɛ.—DWƆN 17:17.

1. Mekɛ mɔɔ ɔlumua mɔɔ ɛ nee Gyihova Alasevolɛ lile adwelie la, duzu a ɛyɛle ye nzonlɛ wɔ bɛ nwo a?

FA WƆ adwenle kɔ mekɛ mɔɔ ɔlumua mɔɔ ɛ nee Gyihova Alasevolɛ ne mɔ ko lile adwelie la azo. Duzu a ɛkakye a? Yɛ nuhua dɔɔnwo baha kɛ Dasevolɛ ne gyinlanle Baebolo ne azo buale yɛ kpuyia ne mɔ amuala. Yɛ nye liele kɛ yɛnwunle Nyamenle bodane mɔɔ ɔlɛ ye wɔ azɛlɛ ne anwo, yɛwu a mɔɔ ɔto yɛ, nee anyelazo mɔɔ wɔ ɛkɛ maa yɛ alɔvolɛ mɔɔ ɛwu la anwo.

2. Duzu ati a ɛbu Baebolo ne a?

2 Noko wɔ debiezukoalɛ ne anu yɛnwunle kɛ Baebolo ne ka dɔɔnwo tɛla asetɛnla, ewule, nee kenlebie nwo kpuyia mɔɔ ɔbua la. Yɛ nye liele Baebolo ne anwo ɔluakɛ ɔle buluku mɔɔ ɔboa kpalɛ ɔtɛla buluku biala wɔ ewiade. Folɛdulɛ mɔɔ wɔ nu la ɛboa menli wɔ mekɛ biala anu. Bɛdabɛ mɔɔ bɛdi zo kpalɛ la anye die na eza ɔwie bɛ boɛ. (Bɛgenga Edwɛndolɛ 1:1-3.) Nɔhalɛ Keleseɛnema die Baebolo ne to nu kɛ: “Ɔnle edwɛkɛ mɔɔ vi sonla ɛkɛ a, na ɔvi Nyamenle ɛkɛ, yɛɛ ɔle zɔhane noko.” (1 Tɛs. 2:13) Tetedwɛkɛ mɔɔ yɛbanleɛnlea nu ekyi la bamaa yɛanwu ngakyile mɔɔ wɔ bɛdabɛ mɔɔ ɛnee bɛbu Nyamenle Edwɛkɛ ne nee bɛdabɛ mɔɔ ɛnee bɛmbu ye avinli la.

NGYEGYELƐ KPOLE BIE SƆBELƐ

3. Ngyegyelɛ boni a anrɛɛ bɛazɛkye koyɛlɛ mɔɔ ɛnee wɔ Keleseɛnema asafo ne anu la ɛ? Duzu ati a ɛnee ɛhye le ngyegyelɛ mɔɔ nwolɛ gyimalilɛ ɛnla aze a?

3 Bɛkpokpale Kɔnileɛse mɔɔ ɔnle Dwuunli na bɛtɛyɛle ye mrenyanu nzonlɛ la, ɛvolɛ bulu nee nsa ɛze. Maanle maanle ne anu amra dɔɔnwo ɛrayɛ Keleseɛnema. Noko wɔ mekɛ ɛhye anu, ngyegyelɛ bie ɛra mɔɔ ɔlɛsɛkye Keleseɛne asafo ne koyɛlɛ a. Asoo ɔwɔ kɛ bɛyɛ menli mɔɔ ɛnle Dwuuma la mrenyanu nzonlɛ kɛmɔ Dwuuma amaamuo ne de la kolaa na bɛazɔne bɛ? Kpuyia ɛhye nyelebɛnloa bayɛ se amaa Dwuunli. Dwuuma mɔɔ lile Mɛla ne azo la ɛnrɛhɔ awie mɔɔ ɔnle Dwuunli la awuke nu. Saa bɛnrɛyɛ ɛhye a, ɛnee ɔda ali kɛ bɛnrɛbu awie mɔɔ ɔnle Dwuunli la kɛ bɛ diema! Ɛnee bɛlɛkpɔ Dwuuma mɔɔ ɛrayɛ Keleseɛnema la ɔluakɛ bɛgyakyi Dwuuma ɛzonlenlɛ ne. Yemɔti saa bɛdie menli mɔɔ ɛnle Dwuuma mɔɔ bɛtɛyɛle bɛ mrenyanu nzonlɛ la bɛto nu kɛ bɛ mediema a, ɔbamaa bɛakpɔ Keleseɛnema ne kpalɛ. Eza ɔbamaa menli mɔɔ wɔ Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anu la adendɛ atia Keleseɛnema.—Gal. 2:11-14.

4. Nwane mɔ a yiale nu kɛ bɛkpondɛ ngyegyelɛ ne sɔbelɛ a? Kpuyia boni a awie bahola abiza wɔ ayia ɛhye anwo a?

4 Ɛvolɛ 49 ne anu, ɛzoanvolɛ ne mɔ nee mgbanyima mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛdabɛ mumua ne bɛle Dwuuma mɔɔ bɛyɛ bɛ mrenyanu nzonlɛ la, “yiale nu vale edwɛkɛ ɛhye anwo adwenle.” (Gyi. 15:6) Bɛanzu edwɛkɛ bie mɔɔ anwo ɛngyia la anwo kpolera, emomu, bɛvale anyelielɛ bɛzuzule mɔɔ Baebolo ne kilehile la anwo. Awie biala hilele ye adwenle. Kɛzi bɛbali ngyegyelɛ ne anwo gyima ɛ? Asoo bɛbagyinla mɔɔ awie kulo anzɛɛ menli nwo adwenle ɛtane zo bɛazi kpɔkɛ? Mgbanyima ne mɔ bahendɛ na saa tɛnlabelɛ mɔɔ wɔ Yizilayɛ la yɛ kpalɛ maa Keleseɛnema a, akee bɛazi kpɔkɛ ɔ? Anzɛɛ bɛbalie edwɛkɛ bie mɔɔ bɛze kɛ ɔnle nɔhalɛ la bɛado nu amaa bɛanyia adenle bɛadwazo?

5. Ngakyile boni a wɔ ayia ne mɔɔ bɛyɛle ye Gyɛlusalɛm wɔ ɛvolɛ 49 ne anu la nee asɔne mgbanyima ayia avinli a?

5 Wɔ asɔne mgbanyima ayia dɔɔnwo abo, mgbanyima ɛhye mɔ ta kponle edwɛkɛ mɔɔ bɛnlie bɛndo nu la azo amaa bɛahola bɛazi kpɔkɛ. Bie mɔ maa menli mɔɔ die bɛ nzuzulɛ ne to nu la to nwolɛ ɛra. Debie zɛhae bie anzi wɔ Gyɛlusalɛm ayia ne abo. Noko, bɛzile kpɔkɛ mɔɔ ɛnee ayiama ne amuala die to nu a. Kɛ ɔyɛle mɔɔ ɔrale ye zɔ ɛ? Ɔnva nwo kɛ ɛnee asolo bɛdabɛ mɔɔ bɛyiale la biala adwenle la, ɛnee bɛ kɔsɔɔti bɛbu Nyamenle Edwɛkɛ ne, na bɛgyinlanle Ngɛlɛlera ne azo bɛkpondɛle ngyegyelɛ ne sɔbelɛ.—Bɛgenga Edwɛndolɛ 119:97-101.

6, 7. Kɛzi ɛzoanvolɛma ne nee mgbanyima ne mɔ gyinlanle Ngɛlɛlera ne azo lile mrenyanu nzonlɛyɛlɛ ngyegyelɛ ne anwo gyima ɛ?

6 Edwɛkɛ mɔɔ wɔ Emɔso 9:11, 12 la a boale bɛ a. Zɔhane edwɛkɛ ne eza wɔ Gyima ne 15:16, 17. Ɔse: “Mebazia meara, na meamaa Devidi belemgbunlililɛ ne mɔɔ dɔle aze la zo. Mebayɛ ye fofolɛ na meamaa ye zo meazie ɔ gyakɛ anu, amaa ewiade amra [anzɛɛ, “menli,” NW] mɔɔ ɛha la ara me ɛkɛ, na bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Dwuuma na mevɛlɛ bɛ la arayɛ me ɛdeɛ.”

7 Noko awie bahola azu kpolera kɛ edwɛkɛ ɛhye ɛngile kɛ ɔnle kɛ awie mɔɔ ɔnle Dwuunli la yɛ ye mrenyanu nzonlɛ kolaa na yearayɛ Keleseɛnenli. Ɔle nɔhalɛ zɔ. Noko zɔhane a Dwuu Keleseɛnenli bade ɔ bo a. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ Dwuu Keleseɛnema bule menli mɔɔ ɛnle Dwuuma mɔɔ bɛyɛ bɛ mrenyanu nzonlɛ la kɛ bɛ mediema. Bɛambu bɛ kɛ maanle maanle ne anu amra, ɛhye nee ngɛlɛlera ne yia. (Ade. 12:48, 49) Kɛ neazo la, Bagster Septuagint ngilebɛbo ne ka ye wɔ Ɛseta 8:17 kɛ: “Menli mɔɔ ɛnle Dwuuma la dɔɔnwo manle bɛyɛle bɛ mrenyanu nzonlɛ na bɛhakyile bɛyɛle Dwuuma.” “Menli mɔɔ ɛha la” a le Yizilayɛma mɔɔ ɛnee ɛha la. Ɛnee Dwuuma nee menli mɔɔ ɛnle Dwuuma noko bɛyɛ bɛ mrenyanu nzonlɛ la kɔsɔɔti boka nwo. Ngɛlɛlera ne ka kɛ bɛ nee “bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Dwuuma” mɔɔ bɛtɛyɛle bɛ mrenyanu nzonlɛ mɔɔ Nyamenle ɛvɛlɛ bɛ la bayɛ maanle ko. Yemɔti ɛnee mualɛ ɛhye mɔɔ vi Ngɛlɛlera ne anu la anu la ɛkɛ wienyi. Ɔngyia kɛ menli mɔɔ bɛnle Dwuuma mɔɔ bɛkulo kɛ bɛyɛ Keleseɛnema la yɛ bɛ mrenyanu nzonlɛ.

8. Duzu ati a ɛnee Dwuu Keleseɛnema ne hyia akɛnrazilɛ na bɛazi kpɔkɛ ɛhye ɛ?

8 Nyamenle Edwɛkɛ ne nee ye sunsum ne boale zɛhae Keleseɛnema ye ɔmanle bɛzile kpɔkɛ. (Gyi. 15:25) Ɔnva nwo kɛ ɛnee kpɔkɛzilɛ ne bahola amaa Dwuu Keleseɛnema ne ayia ɛkpɔlɛ la, menli mɔɔ ɛnee di nɔhalɛ la vale akɛnrazilɛ lile adehilelɛ ɛhye mɔɔ gyi Baebolo ne azo la azo.—Gyi. 16:4, 5.

NGAKYILE WƆ NU

9. Deɛmɔti adalɛ ngilehilelɛ zɛkyele nɔhalɛ ɛzonlenlɛ la anu ko a le boni? Keleseɛnema ngilehilelɛ titile boni a bɛzɛkyele ye a?

9 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle kɛ wɔ ɛzoanvolɛ ne mɔ ewule nzi, bɛbava ngilehilelɛ adalɛ bɛazɛkye nɔhalɛ ɛzonlenlɛ. (Bɛgenga 2 Tɛsalonaekama 2:3, 7.) Mgbanyima mɔɔ wɔ asafo ne anu la bie mɔ bɔbɔ bɛakpo ngilehilelɛ kpalɛ ne. (2 Tem. 4:3) Pɔɔlo bɔle ye mekɛ zo mgbanyima kɔkɔ kɛ: “Mekɛ bara mɔɔ menli vi avinli badwazo araha edwɛkɛ adalɛ ahwe diedima ne bie mɔ ahɔli bɛ nzi a.” (Gyi. 20:30) The New Encyclopædia Britannica ne maa yɛnwu deɛmɔti bɛmanle adalɛ ngilehilelɛ nwo adenle la anu ko. Ɔka kɛ Keleseɛnema mɔɔ zukoale Giliki adalɛ nrɛlɛbɛ ne la bɔle ɔ bo kɛ bɛfa zɛhae adalɛ nrɛlɛbɛ ne bɛahilehile bɛ Keleseɛne diedi ne anu. Ɛhye manle bɛ nye liele bɛdabɛ mumua ne bɛ nrɛlɛbɛ nwo na bɛdwenlenle kɛ ɔbaboa yeamaa awozonle ɛzonlenlɛma alie Keleseɛne ɛzonlenlɛ ado anu. Keleseɛne diedi mɔɔ bɛvale awozonle ɛzonlenlɛ ngilehilelɛ bɛzɛkyele ye la anwo neazo ko a le sonla holɛ ko mɔɔ Gyisɛse Kelaese de la. Baebolo ne se ɔle Nyamenle Ara, noko bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo Giliki adalɛ nrɛlɛbɛ ne la kilehile kɛ ɔle Nyamenle.

10. Nienwu a anrɛɛ asɔne mgbanyima ne mɔ banyia sonla holɛ ko mɔɔ Kelaese de la anwo mualɛ a?

10 Nzinlii, asɔne mgbanyima zule ngilehilelɛ ɛhye anwo kpolera wɔ bɛ ayia dɔɔnwo abo. Saa ɛnee ayiama ne bu Ngɛlɛlera ne a, anrɛɛ bɛzɔle Gyisɛse Kelaese anwo edwɛkɛ ne anloa ndɛndɛ, noko ɛnee bɛ nuhua dɔɔnwo ɛmbu mɔɔ Baebolo ne ka la. Bɛ nuhua dɔɔnwo zile bɛ kpɔkɛ kolaa na ayia ne abɔ ɔ bo na ɛnee debie biala ɛnrɛhola ɛnrɛhakyi bɛ adwenle. Kpɔkɛ mɔɔ bɛzile ye wɔ ayia ɛhye mɔ abo la dɔɔnwo ɛngyi Baebolo ne azo.

11. Duzu azo a asɔne mgbanyima gyinla si bɛ kpɔkɛ a? Kɛmɔti a bɛyɛ zɔ ɛ?

11 Duzu ati a asɔne mgbanyima ɛnda ɛnva Ngɛlɛlera ne ɛnli gyima wɔ bɛ kpɔkɛzilɛ nu ɛ? Abɔlɔba Charles Freeman kilehile nu kɛ, mɔɔ Baebolo ne ka la nee adwenle mɔɔ bɛlɛ kɛ Gyisɛse le Nyamenle la ɛnnyia. Gyisɛse hanle kɛ Nyamenle le kpole tɛla ye. Ɔluakɛ asɔne mgbanyima ɛhye mɔ ɛnrɛhola ɛnrɛzu edwɛkɛ ɛhye anwo kpolera la ati, bɛmanle asɔne amaamuo nee menli nzuzulɛ nwo hyianle bɛ dɛlale Edwɛkpa ne. Ɛnɛ bɔbɔ, asɔne mgbanyima dɔɔnwo dwenle kɛ Asɔne Selɛma edwɛkɛ nwo hyia tɛla Nyamenle Edwɛkɛ ne! Saa ɛ nee asɔne sonla bie ɛha Nsa-Ko Nyamenle ne anwo edwɛkɛ ɛlɛ a, ɛbanwu kɛ ɛhye le nɔhalɛ.

12. Tumi boni a ɛnee maanle maanle belemgbunli ne lɛ a?

12 Ɛnee Wulomu arelemgbunli lɛ tumi kpole wɔ ayia ɛhye mɔ azo. Kɛ neazo la, Abɔlɔba Richard E. Rubenstein hɛlɛle mɔɔ zile wɔ Asɔne Mgbanyinli Ayia ne mɔɔ bɛyɛle ye Nicaea abo la anwo edwɛkɛ. Ɔse maanle maanle belemgbunli fofolɛ ne, Constantine manle sɛlɛvolɛ mgbanyima ne mɔ nyianle bɛ nwo. Yeandwu ɛvolɛ ko, ɔziale ɔvale debie biala mɔɔ bɛliele mɔɔ bie a le asɔne azua, gyima nee bɛ amodinli la ɔmanle bɛ. Ɔnleanle sɛlɛvolɛ mgbanyima ne mɔ kɛnlɛma kɛmɔ ɛnee bɛyɛ bɛmaa ahɔmenle ne mɔ la. Yemɔti, Constantine nyianle tumi kpole wɔ kpɔkɛ mɔɔ bɛzile ye wɔ Nicaea Asɔne Mgbanyinli Ayia ne abo la azo, ɔbahola yeara ye bɔbɔ kɛ ɔhakyile kpɔkɛ mɔɔ bɛzile la bie mɔ. Charles Freeman noko hɛlɛle kɛ, wɔ ayia ne anzi, maanle maanle belemgbunli ne nyianle tumi kpole wɔ asɔne ne azo. Ɔmanle asɔne ne tumi na ɔnyianle ye ngilehilelɛ ne azo tumi.—Bɛgenga Gyemise 4:4.

13. Ɛsuzu kɛ duzu ati a asɔne mgbanyima ne mɔ anlie Baebolo nu nɔhalɛ ne mɔɔ anu la ɛkɛ wienyi la ando nu ɛ?

13 Asɔne mgbanyima ne mɔ anlie Gyisɛse Kelaese ando nu kɛ Nyamenle Ara, noko ɛnee asolo koahweabanema ne adwenle. Ɛhye le zɔ ɔluakɛ koahweabanema ne dele mɔɔ bɛgengale ye wɔ Ngɛlɛlera ne anu la abo na bɛliele bɛdole nu. Noko asɔne mgbanyima ne mɔ anye bolole ezukoa ne mɔɔ maanle maanle belemgbunli ne vale manle bɛ la, na bɛbule bɛ nye bɛguale mɔɔ Baebolo ne ka la azo. Gregory mɔɔ vi Nyssa mɔɔ ɛnee le asɔne kpanyinli wɔ zɔhane mekɛ ne la dendɛle tiale mɔɔ ɛnee koahweabanema mɔɔ bie a le menli mɔɔ tɔne ndanlɛ, senza ezukoa, tɔne ninyɛne ngyikyi ngyikyi, nee ngɛkɛlɛ ka ye wɔ ɛzonlenlɛ nwo la ɛsesebɛ. Gregory anye anlie nwo kɛ koahweabanema hilehilele nu kɛ asolo Ralɛ ne nee Selɛ ne, na Selɛ ne le kpole tɛla Ralɛ ne yɛɛ bɛbɔle Ralɛ ne la. Koahweabanema ne gyinlanle Baebolo ne azo hilehilele nɔhalɛ edwɛkɛ ɛhye mɔ anu. Ɛhye a Gregory mɔɔ vi Nyssa la nee asɔne mgbanyima ne mɔ anyɛ a. Anrɛɛ ɛnee ɔwɔ kɛ bɛtie koahweabanema ne mɔ!

“ABƐLƐ” NE NEE “NDILE” NE BƆ NU NYI

14. Kɛmɔti a yɛbahola yɛaha kɛ ɔvi ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu mɔɔ ɔba la, ɛnee nɔhalɛ Keleseɛnema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la wɔ azɛlɛ ye azo mekɛ biala ɛ?

14 Ɛrɛlɛ bie mɔɔ Gyisɛse bule la maa yɛnwu kɛ ɔvi ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu mɔɔ ɔba la, nɔhalɛ Keleseɛnema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la badɛnla azɛlɛ ye azo wɔ mekɛ biala anu. Ɔvale bɛ ɔdole “abɛlɛ” mɔɔ nyi wɔ “ndile” avinli la anwo. (Mat. 13:30) Nɔhalɛ nu, yɛnze menli anzɛɛ ekpunli mɔɔ boka zɛhae eku ye mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anwo a. Noko yɛze kɛ menli mɔɔ vale akɛnrasesebɛ gyinlanle Nyamenle Edwɛkɛ ne anzi na bɛdendɛle bɛtiale asɔne ne adalɛ ngilehilelɛ ne la ɛnee wɔ ɛkɛ. Maa yɛha neazo ekyi anwo edwɛkɛ.

15, 16. Menli mɔɔ gyinlanle Nyamenle Edwɛkɛ ne anzi la bie mɔ a le nwane?

15 Sɛlɛvolɛ kpanyinli Agobard mɔɔ vi Lyons, France na ɔdɛnlanle aze wɔ ɛvolɛ 779 mɔɔ kɔ 840 ne anu la dendɛle tiale ananze mɔɔ bɛsonle bɛ, asɔne sua mɔɔ bɛtu bɛmaa anwodelɛma nee ɛzonlenlɛ nu nyɛleɛ bie mɔ mɔɔ bɛyɛ ye asɔne ne anu la. Sɛlɛvolɛ kpanyinli Claudius, mɔɔ nee Sɛlɛvolɛ kpanyinli Agobard dɛnlanle aze wɔ mekɛ ko anu la, noko anlie asɔne amaamuo nee nzɛlɛlɛ mɔɔ bɛyɛ bɛmaa anwodelɛma yɛɛ ninyɛne mɔɔ bɛsonle bɛ la ando nu. Wɔ ɛvoya 11 ne anu, bɛyele Sɛlɛvolɛ Kpanyinli Kpalɛ Berengarius mɔɔ vi Tours, France, la wɔ asɔne ne anu ɔluakɛ yeanlie ngilehilelɛ ne mɔɔ kile kɛ kpanwo ne nee nwanye ne kakyi Kelaese anwo nane ne la yeando nu. Eza ɔhilehilele kɛ Baebolo ne lɛ tumi tɛla asɔne amaamuo.

16 Peter mɔɔ vi Bruys nee Henry mɔɔ vi Lausanne mɔɔ bɛdɛnlanle aze wɔ ɛvoya 12 ne anu la noko le menli mɔɔ ɛnee kulo Baebolo nu nɔhalɛ ne a. Peter gyakyile sɛlɛvolɛ gyima ne ɔluakɛ ɛnee ɔdie ɔdi kɛ Katelekma ngilehilelɛ mɔɔ fane ngakula mɔɔ bɛsɔne bɛ, kpanwo ne nee nwanye ne mɔɔ kakyi Kelaese anwo nane, nzɛlɛlɛ mɔɔ bɛyɛ bɛmaa mɔwuamra nee meanubaka ne mɔɔ bɛsonle ye la ne mɔɔ Ngɛlɛlera ne ka la ɛnnyia. Wɔ ɛvolɛ 1140 ne anu, bɛyelale Peter ɔlua ye diedi ti. Ɛnee Henry, le sɛlɛvolɛ mɔɔ yedu ɔ nwo yemaa, ɔdendɛle ɔtiale nyɛleɛ nee ɛzonlenlɛ ɛtane mɔɔ ɛnee kɔ zo wɔ asɔne ne anu la. Bɛhyele ye wɔ ɛvolɛ 1148, na ɔlale efiade wɔ ye ngoane mekɛ mɔɔ ɛnee ɛha la kɔsɔɔti anu.

17. Debie mɔɔ anwo hyia la boni a Waldo nee ye ɛdoavolɛma yɛle a?

17 Wɔ mekɛ mɔɔ bɛhunle Peter mɔɔ vi Bruys la, bɛwole awie mɔɔ nzinlii ɔbaboa yeamaa bɛadɛlɛ Baebolo nu nɔhalɛ ne anu kpalɛ la. Ye duma mɔɔ li awieleɛ la a le Valdès, anzɛɛ Waldo. * Ɛnee ɔnle ɛsɔfo kɛ Peter mɔɔ vi Bruys yɛɛ Henry mɔɔ vi Lausanne la, noko ɛnee ɔbu Nyamenle Edwɛkɛ ne kpalɛ yemɔti ɔvale nwonane afoa nu ninyɛne mɔɔ ɔlɛ la ɔbɔle afɔle na ɔmanle bɛhilele Baebolo ne foa bie abo bɛhɔle aneɛ mɔɔ koahweabanema mɔɔ ɛnee wɔ France nyiakɛ aduduleɛ ka la anu. Bie mɔ anye liele Baebolo nu edwɛkɛ ne mɔɔ bɛdele ye wɔ bɛdabɛ mumua ne bɛ aneɛ nu la anwo kpalɛ na bɛdule bɛ nwo bɛmanle bɛhanle Baebolo nu nɔhalɛ ne bɛhilele awie mɔ. Ɛnee asɔne mgbanyima ne mɔ anye ɛnlie ɛhye anwo fee. Wɔ ɛvolɛ 1184 ne anu, pope ne yele mrenya nee mraalɛ ɛhye mɔ mɔɔ bɔ mɔdenle mɔɔ nzinlii bɛravɛlɛle bɛ Waldensema la ɔvile asɔne ne anu na sɛlɛvolɛ kpanyinli ne ammaa bɛ adenle yeamaa bɛangɔ bɛ azua nu. Ɛhye manle bɛhɔhanle Baebolo nu edwɛkɛ ne wɔ ɛleka gyɛne. Nzinlii, menli mɔɔ ɛnee wɔ Europe la dɔɔnwo ralile Waldo, Peter mɔɔ vi Bruys, nee Henry mɔɔ vi Lausanne yɛɛ awie mɔ gyɛne mɔɔ hwenle bɛ nwo vile asɔne ne anu la noko anzi. Ɛvoya dɔɔnwo anzi, awie mɔ gyɛne gyinlanle Baebolo nu nɔhalɛ ne anzi: John Wycliffe (mɔɔ dɛnlanle aze ɔvi 1330 kɔdwu 1384), William Tyndale (mɔɔ dɛnlanle aze ɔvi 1494 kɔdwu 1536), Henry Grew (mɔɔ dɛnlanle aze ɔvi 1781 kɔdwu 1862), nee George Storrs (mɔɔ dɛnlanle aze ɔvi 1796 kɔdwu 1879) la.

“NYAMENLE EDWƐKƐ NE ƐDEƐ BƐTƐGUALE YE NWƆNZƆNWƆNZƆ”

18. Kɛzi Baebolo sukoavoma bie mɔ mɔɔ di nɔhalɛ la zukoale Baebolo ne wɔ ɛvoya 19 ne anu ɛ? Duzu ati a ɛhye le adenle kpalɛ mɔɔ bɛdua zo bɛsukoa debie ɛ?

18 Baebolo ne anwo agbɔvolɛ angola anzi Baebolo nu nɔhalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔtɛlɛ la adenle. Yɛkenga ye wɔ 2 Temɔte 2:9 kɛ: “Nyamenle edwɛkɛ ne ɛdeɛ bɛtɛguale ye nwɔnzɔnwɔnzɔ.” Wɔ ɛvolɛ 1870 ne anu, Baebolo sukoavoma ekpunli bie mɔɔ di nɔhalɛ la bɔle ɔ bo kɛ bɛkpondɛ nɔhalɛ ne. Kɛzi ɛnee bɛsukoa ye ɛ? Mɔ lumua la, sonla ko biza debie bie anwo kpuyia. Bɛka nwolɛ edwɛkɛ. Akee bɛkenga ngɛlɛlera mɔɔ fane deɛ ne anwo la kɔsɔɔti. Saa bɛ adwenle yia wɔ kɛzi ngɛlɛlera ne mɔ foa edwɛkɛ ne azo la anwo a, bɛsi mualɛ ne anwo kpɔkɛ na bɛkɛlɛ bɛto ɛkɛ. Ɛnee ɛhye le adenle kpalɛ mɔɔ bɛdua zo bɛsukoa debie a, ɔluakɛ ɔ nee mɔɔ ɛzoanvolɛ ne mɔ nee mgbanyima ne mɔ yɛle ye wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu la yia. Ɔyɛ anyelielɛ kɛ yɛbanwu kɛ menli ɛhye mɔ mɔɔ di nɔhalɛ mɔɔ ɛnee lumua wɔ Gyihova Alasevolɛ ne mɔ anu la manle bɛ diedi ne gyinlanle Nyamenle Edwɛkɛ ne azo bɔkɔɔ a.

19. Ɛvolɛ 2012 edwɛkɛ ne a le boni, na duzu ati a ɔfɛta ɛ?

19 Baebolo ne azo a edwɛkɛ mɔɔ yɛdie yɛdi la gyi a. Ɛhye ati a Gyihova Alasevolɛ Neazo Eku ne ɛkpa Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 17:17 la kɛ ɛvolɛ 2012 ne edwɛkɛ a: Wɔ edwɛkɛ le nɔhalɛ. Awie biala mɔɔ kpondɛ kɛ Nyamenle die ye to nu la ɔwɔ kɛ bɔ ye ɛbɛla kɛmɔ nɔhalɛ ne kile la. Zɔhane ati, ɔwɔ kɛ yɛ kɔsɔɔti yɛkɔ zo yɛyɛ mɔɔ yɛbahola la yɛmaa Nyamenle Edwɛkɛ ne kile yɛ adenle.

[Ɔ bo ɛkɛ ne edwɛkɛ]

^ ɛden. 17 Ɔdwu mekɛ ne bie a bɛfɛlɛ Valdès kɛ Pierre Valdès anzɛɛ Peter Waldo, noko yɛnze ye duma ne mɔɔ lumua la.

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Edwɛkɛ mɔɔ bɛkpa wɔ mukelɛ 12]

Ɛvolɛ 2012 edwɛkɛ ne se: Wɔ edwɛkɛ le nɔhalɛ.—Dwɔn 17:17.

[Nvoninli wɔ mukelɛ 11]

Waldo

[Nvoninli wɔ mukelɛ 11]

Wycliffe

[Nvoninli wɔ mukelɛ 11]

Tyndale

[Nvoninli wɔ mukelɛ 11]

Grew

[Nvoninli wɔ mukelɛ 11]

Storrs