MINEN EFEIENGAW: Chómmóng néúwisin mwú me néúwisin lamalam a wor met ra achocho ngeni an epwe pwénúetá nge mi ú ngeni met Paipel a apasa. Fán chómmóng, ra áeá péchékkúlen ar nemenem le pinei án aramas néúni, peresei, are afféúni ewe Paipel. Nengeni ekkeei ruu pwóróus:

• Órun 167 ier mwen Kraist: Seleucid King Antiochus Epiphanes, ewe mi eriáni chón Jus ar repwe chóni ewe lamalamen Krik, a allúkú pwe meinisin kapiin ewe Paipel Tesin Ipru repwe kamóló. Emén sou uruwo itan Heinrich Graetz a apasa pwe néún ena king kewe néúwis ra “kamwei me kenaló ekkewe taropwe mi nnum kapiin ewe Allúk ia chék ra kúna me ie. Ra nieló chókkewe mi kútta péchékkúlen me kinamween letiper seni ar álleani Paipel.”

• Órun 800 ier a ló: Ekkóch néúwisin Katolik ra song pwe néúr kewe souleng ra afalafala aramas usun met Paipel a apasa nge rese fen afalafal usun lúkúen ar we lamalamen Katolik. Iwe, ra erá pwe ika emén chón ar na lamalam a néúni ekkewe puken Paipel me lúkún ewe puken Kölfel lón fósun Latin, i emén chón ú ngeni ar na lamalam. Eú mwichen néúwis lón ena lamalam a apéchékkúla pwénúetáán ena allúk ren an akkóta pwe néúr kewe mwán repwe “tinikken me kúkkúttafichi ekkewe chón ú ngeni . . . repwe kútter lón imwen aramas meinisin me ekkewe pokungo fán pwúl, ikewe ie ra ekieki pwe chókkana ra nóm ie. . . . Ika ra kúna emén chón ú ngeni me lón eú imw, ena imw epwe kataló.”

Ika ekkewe chón ú ngeni ewe Paipel ra fen sópwéch le amóeló ewe Paipel, iwe, ewe pwóróus lón epwe pwal móróló.

IFA USUN EWE PAIPEL A NÓMOFFÓCHÓLÓ: King Antiochus a kon apéchékkúla lón Israel an we kókkót, nge mi fen wor ekkewe kúmiin chón Jus ra fférútá lón pwal ekkóch sókkopaten fénú. Ekkewe sou káé ra ekieki pwe lón fansoun ekkewe aposel, lap seni esopwun chóchóón chón Jus ra nónnóm lón pwal ekkóch fénú lúkún Israel. Lón án ekkewe chón Jus sinakok, ra isoni ekkewe kapiin Paipel, pwal ina chék ewe Paipel mwirimwiriir kewe ra néúnéú, kapachelong ekkewe Chón Kraist.​—Föför 15:21.

Lón ekkewe ier 500 ngeni 1500, aramas mi aúcheani ewe Paipel ra pwora fán riáfféúmwáál me sópweló le afféúni me kapiini ewe Paipel. A fen kawor kinikinin ewe Paipel lón neman 33 fósun fénúfan pwal mwo nge me mwen an a fférútá ewe mwesinen peres, ewe mi tongeni ekkesiwil féún makkan, lón ewe ier 1450 som. Iwe, mwirin ena, a fókkun mwittiriló afféún me fférún ewe Paipel.

MWIRILÓÓN: Inaamwo ika ekkóch king mi manaman me néúwisin lamalam mi fen tupuló ra sótun amóeló Paipel, nge seni lóóm tori ikenái, ina chék ewe puk mi chéúfetál lap seni puk meinisin. A fen kkúú allúkún me fósun ekkóch fénú, me pwal manawen fite fite million aramas.