Fundo Zikuru za m’Buku la Sumu ya Solomon
Mazgu gha Yehova Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku la Sumu ya Solomon
“NGA ndi luŵa zoto mkati mwa minga, ntheura ndimo waliri wakutemweka wane mwa ŵamwali.” “Nga ndi khuni la mbula mkati mwa makuni gha mu nkhorongo, ntheura ndimo waliri wakutemweka wane mkati mwa ŵapungwe.” “Ndinjani [mwanakazi] uyo wakufuma ngati mulenji, wakutowa ngati mwezi, wakuŵala ngati dazi?” (Sumu ya Solomon 2:2, 3; 6:10) Agha ni mavesi ghakukondweska comene agho ghakusangika mu buku la Sumu ya Solomon mu Baibolo! Buku lose ni sumu iyo yili na ng’anamuro kweniso ni sumu yakunozga, nakuti yikucemeka “sumu ya zisumu.”—Sumu ya Solomon 1:1.
Themba Solomoni la Israyeli ndilo likata sumu iyi, ca m’ma 1020 B.C.E., kukwamba kwa muwuso wake uwo ukatora vilimika 40. Sumu iyi ni nkhani ya citemwa pakati pa munyamata uyo wakaŵa muliska na mwali wakucemeka Mushulamu. Ŵanyake awo ŵakuzunurika mu sumu iyi mbanyina ŵa mwali na ŵadumbu ŵake, “ŵana ŵanakazi ŵa Yerusalemu [ŵa mu nyumba ya themba],” na “ŵana ŵanakazi ŵa Ziyoni [ŵanakazi ŵa mu Yerusalemu].” (Sumu ya Solomon 1:5; 3:11) Nchakusuzga kwa uyo wakuŵazga kuti wamanye awo ŵakuyowoya mazgu gha mu Sumu ya Solomon, kweni munthu wangaŵamanya para waghanaghanira ivyo ŵakuyowoya panji ivyo ŵakuphalirika.
Pakuŵa cigaŵa ca Mazgu gha Ciuta, buku la Sumu ya Solomon ndakuzirwa pa vifukwa viŵiri. (Ŵahebere 4:12) Cakwamba, likutisambizga umo citemwa canadi pakati pa mwanalume na mwanakazi cikuŵira. Caciŵiri, sumu iyi yikulongora citemwa ico cilipo pakati pa Yesu Khristu na mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphakazgika na mzimu utuŵa.—2 Ŵakorinte 11:2; Ŵaefeso 5:25-31.
“MULEKE KUWUSKA” CITEMWA MWA INE
“Wandifyofyonthe na kufyofyontha kwa mulomo wake! Pakuti kutemwa kwako nkhuwemi kwakuluska vinyo.” (Sumu ya Solomon 1:2) Cidumbirano mu Sumu ya Solomon cikwamba na mazgu agha gha mwali wakujiyuyura uyo ŵiza nayo mu hema la themba Solomoni. Kasi vikenda wuli kuti wasangike mu malo agha?
Iyo wakati: “Ŵana ŵanalume ŵa ŵamama ŵakandikalipira, ŵakandimika kuŵa musungiliri wa minda ya mpheska.” Ŵadumbu ŵake ŵakamukalipira cifukwa cakuti wakutemweka wake muliska wakamucema kuti ŵakendepo zuŵa linyake kukati kwaca makora. Ntheura ŵakamutuma kuti wakalinde ‘ŵakambwe ŵacokocoko, awo ŵakananganga minda ya mpheska,’ mwakuti ŵaleke kuluta uko ŵakakhumbanga. Uko mwali wakalindanga ŵakambwe kukaŵa kufupi na msasa wa Solomoni. Apo wakalutanga “ku munda wa skaŵa,” ŵanthu ŵakamutolera ku msasa pakuti ŵakawona kuti wakaŵa wakutowa.—Sumu ya Solomon 1:6; 2:10-15; 6:11.
Apo mwali uyu wakatenge wakukhumba munyamata wake muliska, ŵanakazi ŵa mu nyumba ya themba ŵakamuphalira kuti ‘walondezge malwayo gha mskambo’ wakamupenje. Kweni Solomoni wakakana kuti mwali walutenge. Wakayowoya umo mwali wakamunothiskira cifukwa cakuti wakaŵa wakutowa, ndipo wakamulayizga kuti wamupenge “vitowelo vya golide, na ndondo za siliva.” Kweni mwali wakatoreka mtima yayi. Munyamata wake wakanjira mu msasa ndipo wakamusanga mwali, wakati: “Wona, uli muwemi, wamunyane na ine; wona, uli wakutowa.” Mwali wakalapizga ŵanakazi ŵa mu nyumba ya themba kuti: “Muleke kuwuska citemwa mwa ine, mpaka nikhumbe nekha.”—Sumu ya Solomon 1:8-11, 15; 2:7; 3:5, NW.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
1:2, 3—Cifukwa wuli mwali wakati wakumbuka mazgu ghacitemwa gha munyamata wake ghakaŵa nga ni vinyo, na zina lake nga ni mafuta? Vinyo likukondwereska mtima wa munthu, ndipo munthu wakujipulika makora para ŵamupungulira mafuta pa mutu. Ntheura ndimo mwali wakakhwimira mtima ndipo wakapembuzgika wakati wakumbuka citemwa na zina la munyamata wake. (Salmo 23:5; 104:15) Ŵakhristu ŵaunenesko, comenecomene ŵakuphakazgika na mzimu, nawo nkhongono zikukwera ndipo ŵakukhwima mtima para ŵakughanaghana ivyo Yesu Khristu waŵacitira cifukwa cakuti wakuŵatemwa.
1:5—Cifukwa wuli mwali wakati cisko cake cifipa cikawonekanga nga ni “mahema gha Kedar”? Weya wa mbuzi wakuluka ukaŵa na nchito zinandi. (Maŵazgo 31:20) Mwaciyelezgero, “vibenekelero vya cihema” ŵakavipanga na “salu za weya wa mbuzi.” (Exodus 26:7) Salu za mahema gha ku Kedar zikwenera kuti zikaŵa zakuluka na weya wa mbuzi zifipa, nga ni izo ŵakuluka ŵanthu ŵanyake lero.
1:15—Kasi munyamata muliska wakang’anamuranga vici apo wakati: “Uli na maso nga ndi nkhunda”? Wakang’anamuranga kuti maso gha mwali ghakalongoranga kuti wakaŵa wakuziza. Ghakawonekanga nga ni maso gha nkhunda.
2:7; 3:5—Cifukwa wuli mwali wakalapizga ŵana ŵanakazi ŵa Yerusalemu, “na mphoyo na mphala za ku thengere”? Mphoyo na mphala ni nyama zakunothiska ndiposo zakutowa. Ntheura mwali Mushulamu wakalapizga ŵanakazi ŵa mu nyumba ya themba na vinthu vyakunothiska ndiposo vyakutowa kuti ŵaleke kuwuska citemwa mwa iyo.
Ivyo Tikusambirapo:
1:2; 2:6. Nchiheni yayi kuti awo ŵali pa cibwezi ŵayowoyeskanenge mazgu ghacitemwa. Ndipouli, ŵakwenera kuyowoya mazgu agha cifukwa cakuti ŵakutemwana nadi, cifukwa ca makhumbiro ghaheni yayi, mwakuti ŵaleke kucita uzaghali.—Ŵagalatiya 5:19.
1:6; 2:10-15. Ŵadumbu ŵa mwali Mushulamu ŵakamukanira kuluta ku malo ghakubisika ku mapiri na cibwezi cake. Ŵakacita ivi cifukwa cakuti mwali wakaŵa wambura kugomezgeka yayi, nesi cifukwa cakuti wakaŵa na cilato ciheni, kweni kuti ŵamuvikilire ku ciyezgo. Awo ŵali pa cibwezi ŵakwenera kusambirapo kuti ŵaleke kukhala pa malo ghakubisika.
2:1-3, 8, 9. Mwali Mushulamu wakaŵa wakutowa, kweni wakaŵa wakujiyuyura, wakajiyelezgera na ‘luŵa [bweka] liswesi la mu madambo.’ Ndipouli, cifukwa cakuti wakaŵa wakutowa ndiposo wakugomezgeka kwa Yehova, munyamata muliska wakamuyelezgera na “luŵa zoto mkati mwa minga.” Kweni kasi munyamata uyu wakaŵa wuli? Pakuti wakaŵa wakuwoneka makora, mwali wakamuyelezgera na “mphoyo.” Kweniso munyamata uyu wakwenera kuti wakaŵa wakopa Ciuta ndiposo wakugomezgeka kwa Yehova. Mwali wakati: “Nga ndi khuni la mbula mkati mwa makuni gha mu nkhorongo, ntheura ndimo waliri wakutemweka wane mkati mwa ŵapungwe.” Ipo nchiwemi kuti uyo wakukhumba kutora panji kutengwa wapenje munthu uyo wali na cipulikano, kweniso wakugomezgeka kwa Ciuta. Asi ŵati?
2:7; 3:5. Mwali wakamukhumba yayi Solomoni. Kweniso wakalapizga ŵanakazi ŵa mu nyumba ya themba kuti ŵaleke kuwuskira citemwa cake pa munthu munyake padera pa muliska. Vingacitika yayi kuti munthu watemwe waliyose uyo wamuwona, nakuti nchakwenelera yayi. Mkhristu uyo wakukhumba kutora panji kutengwa wapenje muteŵeti wa Yehova wakugomezgeka, mbwenu.—1 Ŵakorinte 7:39.
‘KASI MUKUWONACI MWA MUSHULAMU?’
(Sumu ya Solomon 3:6–8:4)
Cinthu cinyake “cikwiza kufumira ku mapopa, nga ndi mizati ya josi.” (Sumu ya Solomon 3:6) Kasi ŵanakazi ŵa mu Yerusalemu ŵakawona vici ŵakati ŵafumira kuwaro? Henani, Solomoni na ŵateŵeti ŵake ŵakuwelera mu msumba! Ndipo themba likiza nayo mwali Mushulamu.
Munyamata muliska wakalondako ndipo wakawonana nayo mwali. Wakati wapanikizgira mwali kuti wakumutemwa, mwali wakanweka kufuma mu msumba, wakati: “Kusuke kuce, na mifwiri yicimbire, namkuluta ku lupiri lwa mure na ku mtununtha wa libani.” Wakacemera munyamata muliska “mu munda wake, na kurya vipasi vyake vyakunowa.” Munyamata wakazgora kuti: “Ndanjira mu munda wane, mudumbu wane, mwali wane.” Ŵanakazi ŵa mu Yerusalemu ŵakati kwa iwo: “Lyaninge, mwa ŵanase . . . ; mwaninge mumweske, ŵakutemweka.”—Sumu ya Solomon 4:6, 16; 5:1.
Mushulamu wakati walongosora loto lake ku ŵanakazi ŵa mu nyumba ya themba, wakaŵaphalira kuti: “Ndalwara na kutemwa.” Ŵakamufumba kuti: “Kasi wakutemweka wako wakuluska uli wakutemweka munyake?” Wakazgora kuti: “Wakutemweka wane ndi mutuŵa na muswesi, wa lumbiri mwa vikwi khumi.” (Sumu ya Solomon 5:2-10) Solomoni wakamulumba comene mwali uyu, kweni iyo wakazgora mwakujiyuyura kuti: ‘Kasi mukuwonaci mwa Mushulamu?’ (Sumu ya Solomon 6:4-13) Themba likati lapulika mazgu agha, likakhumba kusangirapo mwaŵi kuti limukope, ndipo likasazgirako kumulumba. Kweni mwali wakasunkhunyika yayi, wakatemwanga munyamata muliska pera. Paumaliro Solomoni wakamuzomerezga mwali kuti wawerenge.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
4:1; 6:5—Kasi masisi gha mwali na “mskambo wa mbuzi” vikukoleranako wuli? Cikulongora kuti masisi ghake ghakaŵa ghakuŵala, ndipo ghakaŵa ghakomi nga ni weya ufipa wa mbuzi.
4:11—Kasi mazgu ghakuti milomo ya Mushulamu ‘yikanthonyanga ngati cisa ca uci’ na mazgu ghakuti ‘uci na suru vikaŵa kusi kwa lulimi lwake’ ghakung’anamuraci? Para uci uli ku cisa ukununkhira makora, ndipo ukunowa comene kuluska uwo waputa mphepo. Mazgu ghakuti milomo ya Mushulamu yikanthonyanga ngati cisa ca uci, pamoza na ghakuti uci na suru panji mkaka vikaŵa kusi kwa lulimi lwake, ghakulongora kuti wakayowoyanga mazgu ghawemi.
5:12—Kasi mazgu ghakuti “maso ghake ghali ngati gha nkhunda, pafupi pa visimi vya maji, ghakusukika na suru” ghakung’anamuraci? Mwali wakayowoyanga za maso ghakutowa gha wakutemweka wake. Panji wakayezgeleranga vigaŵa vifipa vya maso gha wakutemweka wake na nkhunda izo zikugeza mu mkaka, kung’anamura vigaŵa vituŵa vya maso ghake.
5:14, 15—Cifukwa wuli mawoko na malundi gha muliska ghalongosoreka nthena? Apa mwali wakwenera kuti wakayelezgera minwe ya muliska na mphete za golide ndipo njoŵe zake wakaziyelezgera na mawe ghakung’anima. Wakayelezgera malundi ghake na “mizati ya mawe ghakuwulungana” cifukwa cakuti ghakaŵa ghankhongono kweniso ghakutowa.
6:4, Cifukwa wuli mwali wakuyelezgereka na Tirza? Msumba uwu ukaŵa mu Kenani, ndipo Joshua ndiyo wakawupoka. Muwuso wa Solomoni ukati wamara, Tirza ukaŵa msumba ukuru wa ufumu wa mafuko khumi wa kumpoto, ufumu wa Israyeli. (Joshua 12:7, 24; 1 Mathemba 16:5, 6, 8, 15) Buku linyake likuti: “Vikuŵa ngati msumba uwu ukaŵa wakutowa comene, lekani ukuzunurika mu nkhani iyi.”
7:4—Cifukwa wuli Solomoni wakayelezgera singo ya mwali Mushulamu na “msonji wa mnyanga wa zovu”? Pakwamba wakamulumba kuti: “Singo yako yili nga ndi msonji wa Davide.” (Sumu ya Solomon 4:4) Msonji panji kuti gongwe, ukuŵa utali kweni ufinyi, ndipo mnyanga wa zovu ukuŵa wakusilirika makora. Solomoni wakatoreka mtima na utali ndiposo kutowa kwa singo ya mwali.
Ivyo Tikusambirapo:
4:1-7. Mushulamu wakakana kupulikira mazgu ghakukopa gha Solomoni nangauli wakaŵa wambura kufikapo. Ici cikulongora kuti wakaŵa ŵambura kalema mu vyakucita vyake. Makhaliro ghake ghatuŵa ghakapangiska kuti ŵanthu ŵamukhumbe comene. Ndimo ŵakwenera kuŵira ŵanakazi awo Mbakhristu.
4:12. Nga ni munda wakutowa wakuŵighilirika na ciliŵa, uwo munthu wakunjilira pa mulyango pera, ndimo wakaŵira Mushulamu. Wakalongora citemwa cake kwa mwanalume uyo ŵakapangana kuti ŵatoranenge, mbwenu. Ŵakhristu ŵambura kutora panji kutengwa ndimo ŵacitirenge!
“DIMI” LA YEHOVA
(Sumu ya Solomon 8:5-14)
Ŵadumbu ŵa Mushulamu ŵakati ŵamuwona wakwiza kunyumba, ŵakafumba kuti: “Ndinjani uyo wakwiza kufumira ku mapopa, weghama pa wakutemweka wake?” Nyengo yinyake, yumoza wa ŵadumbu ŵake wakati: ‘Usange waŵenge ciliŵa, tizengenge pa iyo nyumbankhuru ya siliva; usange wali lwiji [cijaro], timujarenge na mathabwa gha milanje.’ Kweni sono, pakuti Mushulamu wakasunkhunyika yayi apo citemwa cake cikayezgeka, wakati: “Ndine ciliŵa, ndipo maŵere ghane ghali ngati misonji, ntheura nkhaŵa mu maso ghake nga yura wakwiza na cimango.”—Sumu ya Solomon 8:5, 9, 10.
Citemwa canadi ni “dimi” la Yehova. Cifukwa wuli? Cifukwa cakuti citemwa canthena cikufuma kwa Yehova. Ndiyo wali kutilenga kuti titemwenge ŵanyithu. Ni dimi ilo lingazimwika yayi. Sumu ya Solomon yikulongora kuti citemwa pakati pa mwanalume na mwanakazi cingaŵa ‘cankhongono,’ kweniso cambura kutondeka “ngati nyifwa.”—Sumu ya Solomon 8:6.
Ndiposo sumu yiwemi comene iyi ya Solomoni yikutovwira kumanya umoza uwo wulipo pakati pa Yesu Khristu na wumba wa “mwali” wake kucanya. (Civumbuzi 21:2, 9) Yesu wakuŵatemwa comene Ŵakhristu ŵakuphakazgika na mzimu utuŵa kuluska umo mwanalume na mwanakazi ŵakutemwerana. Ŵa wumba wa mwali mbakujipeleka nyengo zose, ndipo ŵakusunkhunyika yayi. Padera pa aŵa, Yesu wakatemwa “mberere zinyake,” ndipo wakazifwira. (Yohane 10:16) Ipo ŵasopi ŵaunenesko wose ŵangayezga Mushulamu uyo wakasunkhunyika yayi mu citemwa na kugomezgeka.
[Cithuzithuzi pa peji 16, 17]
Kasi Sumu ya Solomon yikutisambizgaci para tikupenja munthu wakutorana nayo?