Lionel Casson mutivi wa swikepe swa khale, u hlamusela leswi vaaki va swikepe va le Rhoma a va swi endla loko va heta ku vekela mapulanga. Hi ntolovelo a “va tota nhlaka ehandle ni le ndzeni ka mapulanga lawa ku akiweke ha wona.” Khale Vaakkad ni Vababilona na vona a va tirhisa nhlaka ku sirhelela swikepe swa vona.

Matsalwa ya Xiheveru ma vulavula hi endlelo leri fanaka eka Genesa 6:14. Rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke ri va “xikontiri” ri vula nhlaka ku nga mafurha ya ntumbuluko.

Nhlaka wa ntumbuluko wu hi tindlela timbirhi—ku ni lowu halakaka ni wo tiya. Vaaki va swikepe va khale a va tirhisa nhlaka lowu halakaka; va wu tota eka swikepe swa vona. Loko nhlaka wolowo wu totiwile wa oma ivi wu tiya leswaku wu kota ku sirhelela xikepe eka mati.

Matiko lawa ku vulavuriwaka ha wona eBibeleni a ma ri ni nhlaka wo tala. Nkova wa Sidima lowu nga endhawini leyi ku nga ni Lwandle Leri Feke, a wu “ri ni migodi-godi ya nhlaka” yo tala.—Genesa 14:10.

I khale nhlampfi yi ri swakudya swa nkoka. Loko vaapostola va Yesu va nga si va valandzeri va yena, a va ri vaphasi va tinhlampfi eLwandle ra Galeliya. (Matewu 4:18-22) Tinhlampfi tin’wana leti a ti phasiwa, a ti yisiwa eka tifeme ta kwalaho.

Endlelo ro hlayisa tinhlampfi leri a ri tirhisiwa khale eGaleliya ra ha tirhisiwaka etindhawini tin’wana. Tinhlampfi a ti susiwa swa le ndzeni ivi ti hlantswiwa. Loko buku ya Studies in Ancient Technology yi hlamusela leswi endliwaka yi ri: “Ti totiwa munyu wa kona eka malaka, enon’wini ni le ka magegetsu. Endzhaku ka loko ti totiwile a ti funengetiwa. Endzhaku ka masiku manharhu ku ya eka ya ntlhanu, a ti hundzuluxiwa leswaku tlhelo lerin’wana na rona ri tshama masiku lama fanaka. Hi nkarhi wolowo mati ya kona ma huma ivi munyu wu nghena kahle eka tinhlampfi. Endzhaku ka sweswo ta oma ti tlhela ti tiya.”

A swi tiveki leswaku tinhlampfi toleto ti heta nkarhi wo tanihi kwihi ti nga si bola. Kambe leswi Vaegipta va khale a va ti rhumela eSiriya, sweswo a swi kombisa leswaku endlelo rolero a ri tirha kahle.