Layiburari Ya Khale Swinene Ya Le Rhaxiya Yi “Tiyisekisa Ku Tshembeka” Ka Bibele

SWIDYONDZI swimbirhi swi ya ehenhla ni le hansi swi lava matsalwa ya khale ya Bibele. Un’wana ni un’wana wa swona u khome ndlela yakwe a tsemakanya mananga, a ngundzuvanya mabako, tindlu ta tinghwendza ni miako ya khale leyi kumekaka emaweni. Endzhaku ka malembe yo hlayanyana, swidyondzi sweswo swi fike swi hlangana elayiburari ya khale swinene ya le Rhaxiya, laha swi fikeke swi tshubula matsalwa ya Bibele ya nkoka swinene ku tlula hinkwawo lama tshameke ma kumeka. Vavanuna lava, a va ri vamani? Xana matsalwa lawa ya ntikelo lowukulu, lama tshuburiweke hi vavanuna lava, ma fikise ku yini eRhaxiya?

Matsalwa Ya Khale—Ma Tiyisekisa Ku Tshembeka Ka Rito Ra Xikwembu

Leswaku hi tiva xin’wana xa swidyondzi leswi, hi fanele hi tlhelela le ndzhaku, eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, loko tiko ra Yuropa ri ngheniwa hi moya wa ku hlongorisa vutivi. A ku ri nkarhi wa nhluvuko hi tlhelo ra sayense ni ndhavuko, naswona leswi swi endle leswaku tidyondzo leti tolovelekeke ti xopaxopiwa. Vaxopaxopi lavakulu a va ringeta hi matimba ku vevukisa ntikelo wa Bibele. Kahle-kahle, swidyondzi a swi kanakana ku tshembeka ka rungula ra Bibele.

Vanhu van’wana lava va swi hisekeleke swinene ku sirhelela Bibele, va swi xiyile leswaku ku ni switirho swintshwa—ku nga matsalwa ya khale ya Bibele lama nga siki tshuburiwaka—leswi handle ko kanakana swi nga tiyisekisaka ku tshembeka ka Rito ra Xikwembu. Loko ko kumeka matsalwa ya khale swinene ku tlula lawa a ma ri kona hi nkarhi wolowo, a ma ta nyikela vumbhoni bya ku tshembeka ka rungula ra Bibele, hambileswi ku nga khale ku ri karhi ku endliwa matshalatshala yo lovisa kumbe ku soholota rungula ra yona. Matsalwa ya muxaka lowu a ma ta tlhela ma kombisa laha ku nghenisiweke rungula leri hoxeke ematsalweni.

Yin’wana ya minjhekanjhekisano leyi tuvikiseke ni ritshuri, malunghana ni ku tshembeka ka Bibele, yi humelele le tikweni ra Jarimani. Profesa la ha riki muntshwa, wa le tikweni rero, u tshike vutomi bya vulovolovo kutani a teka riendzo leri eka rona a a ta kuma matsalwa ya Bibele ya nkoka lowukulu. Vito ra yena i Konstantin von Tischendorf, xidyondzi xa Bibele lexi xi humeleleke swinene eka nyimpi ya xona yo lwela ku kombisa ku tshembeka ka rungula ra Bibele, hi ku lwisana ni mianakanyo ya vaxopaxopi lavakulu. Riendzo ra yena ro sungula ro ya emananga ya Sinayi hi 1844, ri ve ni vuyelo lebyinene ngopfu. Loko a hoxa mahlo ebakitini ro chela thyaka le ndlwini ya tinghwendza, u  vone buku ya khale ya Septuagint, kumbe vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Matsalwa ya Xiheveru—leyi ku nga buku ya khale swinene ku tlula hinkwato leti tshameke ti kumiwa!

Tischendorf a a tsakile swinene, naswona u teke madzovo ya 43 a famba na wona. Hambileswi a a khorwiseka leswaku a ku ri ni madzovo man’wana, loko a tlhelela hi 1853 u kume ma nga ri mangani ntsena. Xana laman’wana ma nga va ma ye kwihi? Leswi a a nga ha ri na mali, Tischendorf u kombele mpfuno eka wanuna un’wana la fuweke swinene hiloko a tlhela a siya tiko ra ka vona a ya emahlweni a hlota matsalwa ya khale. Kambe, loko a ha lava ku teka riendzo leri, u rhange a kombela mpfumelelo eka mufumi wa le Rhaxiya.

Mufumi A Kombisa Ku Tsakela

Swi nga ha endleka leswaku Tischendorf a a tivutisa leswaku yena tanihi leswi a nga mudyondzi la nga Muprotestente, a a ta amukeriwa njhani le Rhaxiya, tiko lerikulu swonghasi leri taleriweke hi vukhongeri bya Orthodox bya le Rhaxiya. Lexi tsakisaka, tiko ra Rhaxiya se a ri cincile, a ri nga ha sihalali ku fana ni khale. Ku rhangisa dyondzo emahlweni ku endle leswaku hi 1795, Mufumi wa Xisati Catherine wa Vumbirhi (loyi nakambe a vitaniwaka Catherine Lonkulu), a simeka Layiburari ya Imperial le St. Petersburg. Tanihi leswi layiburari ya le Rhaxiya yo sungula a yi ri ya mani na mani, vanhu va timiliyoni a va kota ku vona ni ku hlaya tibuku ta ntsandza-vahlayi.

Hambileswi a yi tiviwa tanihi layiburari ya xiyimo xa le henhla le Yuropa, Layiburari ya Imperial a yi ri ni xiphiqo xin’we. Hambileswi se a yi ri ni malembe ya 50 yi simekiwile, a ya ha ri ni matsalwa ya tsevu ntsena ya Xiheveru. Leswi swi endle leswaku yi nga xi enerisi xilaveko xa vanhu va le Rhaxiya lava a va lava ku dyondza tindzimi leti tirhisiweke ku tsala Bibele swin’we ni vuhundzuluxeri byo hambana-hambana. Catherine wa Vumbirhi u rhumele swichudeni eka tiyunivhesiti ta le Yuropa leswaku swi ya dyondza Xiheveru. Loko swidyondzi sweswo swi vuyile, ku sungule ku va ni tikhoso to dyondzisa Xiheveru etindlwini to tala ta vukhongeri bya Orthodox le Rhaxiya, naswona a ku ri ro sungula leswaku swidyondzi swa le Rhaxiya swi sungula ku hundzuluxela Bibele leyi pakanisaka yi suka eka ririmi ra Xiheveru xa khale yi ya eka Xirhaxiya. Kambe va heleriwe hi mali naswona hi hala tlhelo a va kanetiwa hi varhangeri va kereke lava a va nga lavi leswaku ku va ni vuhundzuluxeri. Ku voningeriwa ka ntiyiso a ka ha ta ta eka lava va lavaka vutivi bya Bibele.

Mufumi, Alexander wa Vumbirhi, u hatle a swi vona leswaku ntirho wa Tischendorf i wa nkoka, hiloko a tiyimisela ku n’wi pfuna. Hambileswi van’wana a va “ri ni mavondzo ni ku n’wi kaneta swinene,” loko a tlhelele le Sinayi, Tischendorf u swi kotile ku vuya ni matsalwa lawa a ma sele ya Septuagint. * Endzhakunyana matsalwa ya kona ma vitaniwe leswaku i Codex Sinaiticus, naswona a ku ri matsalwa ya khale swinene ya Bibele ku tlula hinkwawo lama nga kona. Loko a tlhelele le St. Petersburg, Tischendorf u tsutsumele eka mufumi la nga n’wi pfuna, emutini wa Imperial Winter Palace. U kombele mufumi leswaku a seketela “ntirho lowukulu swinene wo hlayisa Bibele”—ku nga nkandziyiso wa matsalwa lama kumiweke, lawa endzhaku ka nkarhi ma vekiweke eLayiburari ya Imperial. Mufumi u pfumele hi mbilu yo basa naswona endzhakunyana Tischendorf hi ntsako lowukulu u tsarile a ku: “Xikwembu xi endle leswaku enguveni ya hina . . . hi kuma Bibele ya le Sinayi leswaku yi nyika nhlamuselo leyi twisisekaka ya leswi swi tsariweke eRitweni ra Xikwembu ni ku hi pfuna leswaku hi lwela ntiyiso hi ku tiyisekisa ku tshembeka ka leswi tsariweke eka rona.”

 Matsalwa Ya Nkoka Ya Bibele Lama Humaka eCrimea

Xidyondzi xin’wana lexi na xona xi fambeke xi hlota matsalwa ya nkoka ya Bibele xi boxiwe le ku sunguleni. Xana i mani? Loko ka ha sale malembe yo hlayanyana leswaku Tischendorf a tlhelela le Rhaxiya, Layiburari ya Imperial yi amukele nhlengeleto wo tala swinene wa tibuku, lowu tsakiseke ni vafumi naswona tibuku leti ti endle leswaku swidyondzi swo tala eYuropa hinkwayo swi khitikana swi ya eRhaxiya. Swi fike swi hlamala ngopfu. Swi vone tibuku to tala swinene ta matsalwa ya khale ni tibuku tin’wana. A ku ri nhulu leyi nga ni tibuku to hambana-hambana ta 2 412, ku hlanganisa ni matsalwa ya 975 ni tibuku-nsongwa. Exikarhi ka matsalwa lawa a ku ri ni matsalwa ya Bibele ya 45 lama kopiweke emahlweni ka lembe-xidzana ra vukhume. Ndlela leyi a ti tele ha yona a wu nga ta vula leswaku a ti hlengeletiwe hi munhu un’we ntsena, wanuna la vuriwaka Abraham Firkovich, Mukaraite loyi se a a ri ni malembe lama tlulaka 70 hi vukhale! Kambe Makaraite a ku ri vamani? *

Xivutiso lexi, hi lexi mufumi wa Rhaxiya a a navela ku kuma nhlamulo ya xona. Rhaxiya se a ri ndlandlamuxe vulawuri bya rona, ri lawula ni matiko lawa khale a ma tiyimerile. Leswi swi endle leswaku mfumo lowu wu va ni tinxaka letintshwa ta vanhu. Xifundzha xa Crimea lexi kokaka mahlo, xa le ribuweni ra Lwandle ra Ntima, a xi ri ndhawu leyi taleke vanhu lava fanaka ni Vayuda kambe va ri ni mahanyelo ya Xiturkey naswona va vulavula ririmi leri yelanaka ni Xitatar. Makaraite lawa ma vula leswaku i vatukulu va Vayuda lava a va ri vabohiwa eBabilona endzhaku ka ku lovisiwa ka Yerusalema hi 607 B.C.E. Hambiswiritano, a ma nga fani ni varhabi va Vayuda, a ma nga yi lavi Talmud naswona a ma hlawula ku hlaya Matsalwa. Makaraite ya le Crimea a ma swi lava hi mbilu hinkwayo ku kombisa mufumi wa Rhaxiya leswaku wona ma hambanile ni Vayuda lava landzelelaka milawu ya varhabi, leswaku mufumi a nga ma teki ma ri vanhu van’we na vona. Kutani va humese matsalwa ya khale ya Makaraite, ku kombisa leswaku i vatukulu va Vayuda lava va rhurheleke eCrimea loko ku hela vuhlonga bya le Babilona.

Kutani, loko Firkovich a sungula ku hlota tirhekhodo ni matsalwa ya khale, u sungule hi ku ya eriweni ra le Crimea, a ngundzuvanya miako ya Chufut-Kale leyi a ku tshama vanhu eka yona. Makaraite ma hete madzana-dzana ya malembe ma tshama ni ku gandzela eka swiyindlwana leswi, leswi akiweke hi maribye lama ceriweke emaweni. Makaraite a ma nga ti herisi tikopi ta Matsalwa leti eka tona a ku ri ni vito ra Xikwembu, Yehovha, hikuva a ma swi teka ku ri xidyoho. Matsalwa ya kona a ma vekiwa kahle exitlatini lexitsongo lexi vitaniwaka genizah, leswi vulaka “vutumbelo” hi Xiheveru. Leswi Makaraite a ma ri xixima swinene vito ra Xikwembu, madzovo ya kona a ma nga tali ku khumba-khumbiwa.

Hambileswi a ku ri ni ritshuri leri se a ri ri ni malembe-xidzana yo tala ri ri karhi ri pakelana, Firkovich u lehise mbilu a lavisisa hi vukheta endzeni ka ti-genizah. Eka yin’wana u kume tsalwa leri tivekaka swinene ra lembe ra 916 C.E. Rona ri vitaniwa leswaku i Codex ya le Petersburg ya Vaprofeta vo Hetelela, naswona i rin’wana ra tikopi ta khale swinene ta Matsalwa ya Xiheveru ku tlula hinkwawo lama nga kona.

Firkovich u kote ku hlengeleta nhlayo leyikulu ya matsalwa naswona hi 1859 u endle xiboho xo nyikela hi nhlengeleto wolowo wo tala swinene eka Layiburari ya Imperial. Hi 1862, Alexander wa Vumbirhi u xave nhlengeleto wolowo leswaku wu ta vekiwa elayiburari hi mali yo tala swinene leyi ringanaka ti-ruble ta 125 000. Hi nkarhi wolowo, layiburari a yi nyikiwa mali ya ti-ruble ta 10 000 hi lembe!  Eka nhlengeleto lowu a ku ri ni Codex ya le Leningrad (B 19^A) leyi tivekaka swinene. I ya lembe ra 1008 naswona hi yona ntsena kopi leyi heleleke ya Matsalwa ya Xiheveru ya khale swinene ku tlula hinkwato leti nga kona emisaveni. Xidyondzi xin’wana xi vule leswaku “kumbexana hi yona yi nga ya nkoka swinene eka matsalwa lama nga kona ya Bibele, hikuva yi tiyisekisa ku tshembeka ka minkandziyiso yo tala ya Bibele ya Xiheveru ya manguva lawa, leyi se yi kalaka swinene.” (Vona bokisi leri nga eka tluka leri.) Hi lembe rero ra 1862, Codex Sinaiticus ya Tischendorf yi humesiwile, naswona leswi swi tsakise misava hinkwayo.

Ku Voningeriwa Hi Tlhelo Ra Moya eMinkarhini Ya Namuntlha

Layiburari leyi sweswi yi tiviwaka tanihi The National Library of Russia yi ni nhlengeleto lowukulu swinene wa matsalwa ya khale ku tlula yin’wana ni yin’wana leyi nga kona. * Hi ku lawuriwa hi matimu ya le Rhaxiya, vito ra layiburari leyi, ri cinciwe minkarhi ya nkombo eka malembe-xidzana mambirhi. Vito rin’wana leri tivekaka ngopfu hi leri nge The State Saltykov-Shchedrin Public Library. Hambileswi minkitsikitsi ya lembe-xidzana ra vu-20 yi onheke layiburari leyi hi mpimo wo karhi, matsalwa ya yona ma ponile eka tinyimpi hatimbirhi ta misava swin’we ni ku hlaseriwa ka doroba ra Leningrad. Xana hi vuyeriwa njhani eka matsalwa lawa?

Matsalwa ya khale ya voko hi wona ma nga xisekelo lexi tshembekaka xa vuhundzuluxeri byo tala bya Tibibele ta manguva lawa. Ma endla leswaku vanhu lava lavaka ntiyiso hakunene, va kuma Matsalwa Yo Kwetsima hi ndlela leyi twisisekaka. Codex ya le Sinayi ni ya le Leningrad, ti hoxe xandla swinene eka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo kwetsima, lebyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha, lebyi humesiweke byi helerile hi 1961. Hi xikombiso, Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica ya Kittel, leti tirhisiweke hi Komiti ya Vuhundzuluxeri bya Bibele ya Misava Leyintshwa, ti sekeriwe eka Codex ya le Leningrad naswona ti tirhisa tinhlanga ta mune leti yimelaka vito ra Xikwembu (Tetragrammaton) leri humelelaka minkarhi ya 6 828 eka tsalwa ro sungula.

A hi vangani vahlayi va Bibele lava va yi vonaka ndlela leyi yi nga ya nkoka ha yona eka vona layiburari leyi nga dumangiki ngopfu ya le St. Petersburg ni matsalwa ya yona, lawa man’wana ya wona ma nga ni vito ra doroba leri ra khale, ku nga Leningrad. Kambe, munhu loyi hi faneleke hi n’wi nkhensa ngopfu i Mutsari wa Bibele, Yehovha, loyi a hi nyikaka ku vonakala ka moya. Hi yona mhaka leyi mupisalema a n’wi kombeleke a ku: “Rhumela ku vonakala ka wena ni ntiyiso wa wena. Onge leswi swi nga ndzi rhangela.”—Pisalema 43:3.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

VITO RA XIKWEMBU RI TIVIWA NI KU TIRHISIWA

Hi vutlhari byakwe, Yehovha u endle leswaku Rito rakwe, ku nga Bibele, ri sirheleriwa ku ta fika eminkarhini ya namuntlha. Migingiriko ya vatsari ku sukela khale yi endle leswaku ri hlayiseka. Vatsari lava a va ri ni vukheta ku tlula hinkwavo, i Vamasorete, ku nga vatsari va Vaheveru lava nga ni vutshila, lava va endleke ntirho lowu ku sukela hi lembe-xidzana ra vutsevu ku ya eka ra vukhume C.E. Khale, Xiheveru a xi tsariwa handle ka switwari. Hi ku famba ka nkarhi, leswi a swi ta endla leswaku mavitanelo ya marito ma rivariwa loko Xiaramu xi ri karhi xi teka ndhawu ya Xiheveru. Kutani Vamasorete va sungule ndlela yo nghenisa switwari eka rungula ra Bibele leswaku va kombisa ndlela leyi faneleke yo vitana marito ya Xiheveru.

Swa tsakisa ku xiya leswaku ndlela yo nghenisa switwari ya Vamasorete eka Codex ya le Leningrad yi kombisa ndlela yo vitana Tetragrammaton—ku nga tinhlanga ta mune ta Xiheveru leti yimelaka vito ra Xikwembu—yi ri i Yehwah’, Yehwih’, yi tlhela yi ku Yeho·wah.’ Mavitanelo lama tolovelekeke swinene ya vito rero i “Yehovha.” Vito ra Xikwembu a ri hanya naswona a ri tolovelekile eka vatsari va Bibele ni vanhu van’wana va le minkarhini ya khale. Namuntlha, vito ra Xikwembu ra tiviwa ni ku tirhisiwa hi vanhu va timiliyoni lava pfumelaka leswaku ‘Yehovha hi yena ntsena La nge Henhla-henhla emisaveni hinkwayo.’—Pisalema 83:18.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Kamara ra matsalwa eka The National Library

[Swifaniso leswi nga eka tluka 11]

Mufumi wa Xisati Catherine wa Vumbirhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Konstantin von Tischendorf (exikarhi) na Alexander wa Vumbirhi, mufumi wa tiko ra Rhaxiya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Abraham Firkovich

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 10]

Both images: National Library of Russia, St. Petersburg

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 11]

Catherine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexander II: From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898