Skip to content

Skip to table of contents

Zintu Zili Ciloba Zikonzya Kumugwasya Kulya Zyakulya Izili Kabotu

Zintu Zili Ciloba Zikonzya Kumugwasya Kulya Zyakulya Izili Kabotu

 Kaambo ncomweelede kubikkila maano kuzintu nzyomulya

 Buumi bwanu bulajatikizyigwa azintu ziindene-indene kubikkilizya azintu nzyomulya. Ikuti kamubamba akuyobola kabotu zyakulya, alimwi akulya zyakulya zijisi busani, mulakonzya kuba abuumi buli kabotu. Kulubazu lumwi, ikuti kamutazibambi kabotu, naa kamulya zyakulya zitajisi busani, mulakonzya kuciswa, mbubwenya mungwimba uutali kabotu mboukonzya kupa kuti moota ufwe. Malwazi taakonzyi kulibonya mpoonya-mpoonya, pele ayoosika.Bagalatiya 6:7.

 Mbunga iitegwa World Health Organization (WHO) yaamba kuti “kufwumbwa cisi munyika cilijatikizyidwe munzila imwi caboola kumakani aakubula zyakulya,” eeci tacibikkilizyi buyo kulya zyakulya zitajisi busani, pele azipa bantu kuneneya kapati. Kanji-kanji zyakulya naa zyakunywa zitajisi busani ziyungizya ntenda yakuciswa malwazi mbuli bulwazi bwamoyo, kulebuka mubili, bulwazi bwasyuga alimwi akkansa. Kweelana abuvwuntauzi bumwi bwakacitwa, kutalya kabotu kwakapa kuti bantu babalilwa ku 11 miliyoni bafwe mumwaka wa 2017. Ba WHO baamba kuti zyakulya zijisi tombe zilajaya bantu bainda ku 1000 buzuba abuzuba alimwi zipa kuti bantu banji kapati kabaciswa mwaka amwaka.

 Bbaibbele litukulwaizya kwaabikkila maano makani aaya. Liyiisya kuti Leza ‘ngokasensa kabuumi.’ (Intembauzyo 36:9) Buumi ncipego, aboobo tulatondezya kuti tulabulemeka kwiinda mukulibikkila maano akubikkila maano buumi bwa banamukwasyi. Amulange-lange mbomukonzya kucita oobo.

 Zintu zyone nzyomweelede kucita kutegwa mubambe akuyobola kabotu cakulya

 1. Amuzijike kabotu zyakulya.

 Nkaambo nzi? Akaambo kakuti tuzunda a tubyaabi itujanika muzyakulya alimwi amaanzi tulakonzya kunjila mumubili wanu akumupa kuciswa.

 Nzyobaamba ibalanganya nseba

  •   Kamutanajika cakulya, amusambe kumaanza kubelesya nsipa. b Amulicumbe kwatuvwaluvwalu tuli 20. Amulicumbe kunze aamaanza, akati katunwe alimwi amumala. Mwamana mulipukute.

  •   Kamusanzya abusena mpomutendela cisyu kubelesya nsipa, kubikkilizya azibelesyo zyoonse. Kuyungizya waawo, mutabelesyi cibelesyo nceena ncomwabelesyede kutenda cisyu ncomuyanda kujika, kutendela cakulya ncomutakoojika.

  •   Amusanzye micelo yoonse azisyumani alimwi akuzibikka mumusamu uujaya tuzunda ikuti naa mukkala kubusena kwalo kuyeeyelwa kuti zisyango zyakatililwa amaanzi aajisi tubi.

 2. Amwaandaanye zyakulya zijikidwe azitajikidwe.

 Nkaambo nzi? Tuzunda tuli mucakulya citajikidwe mbuli munyama tulakonzya kusofwaazya zyakulya zimwi.

 Nzyobaamba ibalanganya nseba

  •   Mutabikki zyakulya zitajikidwe—kwaambisya nyama—antoomwe azijikidwe mucibikkilo comwe ciindi nomuzwa kwaakuzyuula.

  •   Mwamana kutenda nyama iitajikidwe, amusambe kumaanza, akusanzya cipeni alimwi aabusena mpomwali kutendela kamutanatenda cakulya cimbi.

 3. Amube masimpe kuti cakulya cabizwa.

 Nkaambo nzi? Tuzunda tujaya tulafwa lilikke buyo kuti cakulya cabizwa.

 Nzyobaamba ibalanganya nseba

  •   Amujike cakulya kusikila mane cabila akupya. Nomujika cakulya mbuli nyama, mweelede kuba masimpe kuti cabila kusika a 70°C.

  •   Musinza weelede kujikwa kusikila wafwalauka.

  •   Kuti kamuyanda kulya cakulya cabuzuba bwainda, amucikasaazye kusikila capya kapati.

 4. Amuziyobole zyakulya mubusena buli kabotu.

 Nkaambo nzi? Ikuti naa cakulya cayobolwa mubusena butontola naa bukasaala, nkokuti kuzwa a 5°C kusikila ku 60°C kwamaminiti aali 20 buyo, tuzunda tuli mumo tulakonzya kuyungizyika ziindi zyobilo. Kuyungizya waawo, kuti nyama iitajikidwe yayobolwa mubusena butali kabotu, tuzunda tumwi tatukonzyi kufwa nokuba kuti twajikwa buti.

 Nzyobaamba ibalanganya nseba

  •   Cakulya ceelede kuyobolwa mubusena bukasaala naa butontola, kutali buli akati-kati kutegwa tuzunda tutazyalani.

  •   Mutasiyi cakulya mubusena bukasaala kwamawoola aainda kuli obilo, nokuba aciindi ciinda kuwoola lyomwe, ikuti naa kukasaala kulainda a 32°C.

  •   Camana kujikwa cakulya, ceelede kuligwa kacicikasaala.

 Zintu zyotatwe zikonzya kumugwasya kulya zyakulya zijisi busani

 1. Kamulya micelo azisyumani ziindene-indene abuzuba.

 Zyakulya eezyi zilijisi busani buyandika kapati kutegwa muntu abe abuumi buli kabotu. Ba WHO baamba kuti muntu weelede kulya micelo azisyumani zinji abuzuba. Zyakulya eezyi tazibikkilizyi zintu mbuli magwili naa mwanja naa cimbwali.

 2. Mutanoolyi kapati zyakulya izijisi mafwuta.

 Ba WHO baamba kuti tamweelede kulya kapati zyakulya zikangidwe naa zyamutugabba, zyalo kanji-kanji izijisi mafwuta. Kuti kacikonzyeka, amubelesye saladi muuba-uba kutali waangide.

 3. Mutanoolyi kapati sautu asyuga.

 Ba WHO baamba kuti muntu mupati tayelede kulya sautu wiindilila amupunu omwe abuzuba. Kuyungizya waawo, baamba kuti muntu mupati tayelede kulya syuga wiindilila amipunu iili 11 abuzuba. Syuga ulajanika muzyakulya zinji amumadilinki. Mucikozyanyo, mubbodela yadilinki iijisi 355ml mujanika mipunu yasyuga iili 10. Nokuba kuti madilinki ajisi syuga munji, taajisi busani naaceya.

 Bbaibbele lyaamba kuti: “Muntu uucenjede abona mapenzi ulayuba, pele aabo batakwe maano balaunka nkukonya ooko, aboobo balapenga.” (Tusimpi 22:3) Ikuti mwasala cabusongo mumakani aazyakulya alimwi akucinca aayandika, muyootondezya Leza kuti mulabulemeka buumi.

 Makani aakubeja aadumide

 Makani aakubeja: Cakulya cili kabotu kulya ikuti kacilibonya kabotu, kununkilila, alimwi akunona.

 Makani aamasimpe: Kutegwa 1L yamaanzi ilibonye kuba adooti, kuyandika tuzunda ituli 10 bbiliyoni. Nokuba boobo, tuzunda tubyaabi tubalilwa ku 15 naa 20 buyo tulakonzya kumupa kuciswa. Kutegwa mube masimpe kuti cakulya canu cili kabotu, amucijike, kucilya akuciyobola mubusena buli kabotu alimwi muciindi ceelede.

 Makani aakubeja: Nzinini tazikonzyi kusofwaazya cakulya.

 Makani aamasimpe: Nzinini zilalya akuzyalana mumasena muli tombe mbuli mutubi, calo cipa kuti kazinyamuna mamiliyoni aatuzunda kumaulu aanzizyo. Aboobo, kutegwa mukwabilile cakulya kunzinini, amucivwunike kabotu.

 Makani aakubeja: “Ndali kulya zyakulya izitajisi busani kwaciindi cilamfwu cakuti nokuba kuti ndacinca inga tiicandigwasya pe.”

 Makani aamasimpe: Basikuvwuntauzya bakajana kuti kulya cakulya icijisi busani inga kwapa kuti mutafwambaani kufwa alimwi ikuti mwazumanana kucita boobo, mulakonzya kupona kwaciindi cilamfwu.

a Tuzunda naa tuuka, ntuniini kapati cakuti tamukonzyi kutubona ameso ccita kuti mwabelesya muncini. Tuuka ootu tumwi tulatugwasya, pele tumwi tulakonzya kutupa kuciswa naa kutujaya buya.

b Kusamba ansipa kujaya tuzunda tunji kwiinda kubelesya maanzi alikke.