Talaaga o le Soifuaga

“E Le Iloa e Outou se Mea e Tupu a Taeao”

UA FAAMATALAINA E HERBERT JENNINGS

“Sa ou toe foʻi atu i le ofisa o le lālā a le Sosaiete o le Olo Matamata i Ghana mai le aai e iai le taulaga o vaa o Tema, ma ou tū ai e ave se tama talavou na suʻesuʻe lifi agaʻi i le aai. Sa ou puʻeina loa le avanoa lea e molimau atu ai ia te ia. Sa ou manatu na matuā lelei le mea na ou faia! Ae peitaʻi, ina ua taunuu atu i le mea e nofo ai lenei tama talavou, sa na ona oso lava i fafo ma le taavale ma alu loa i le atoa.”

O LE mea lea na tupu, sa faailoa mai ai ia te aʻu e faapea e iai se mea sa lē masani ai ua aliaʻi mai i loʻu olaga. A o leʻi faamatalaina atu le mea na tupu, seʻi ou faamatala muamua atu ia te outou le pogai na ou sau ai i Ghana, ae o aʻu o se tagata Kanata.

O le taimi lea o le taulotoaʻiga o Tesema i le 1949 i se tuaoi i mātū o Toronto, i Kanata. Na seʻi faatoʻā uma lava ona matou eliina se ogaeleele ua toʻa ai le aisa pe ā ma ni nai futu lona loloto (tusa ma se mita), ina ia maua ai ni vai mo se fale fou. I le maalili ma le vaivai, na faaputuputu ai la matou ʻaufaigaluega i tafatafa o le afi na tafu i fasilaau, e faatalitali ai le taimi e sau ai se loli e ave i matou. O se tasi o le ʻaufaigaluega e igoa ia Arnold Lorton, na faafuaseʻi lava ona amata talanoa mai i se tala e uiga i “taua ma tala o taua” “le iʻuga o lenei lalolagi,” ma faaaogāina isi faaupuga ou te matuā lē iloa lava. Na vave lava ona lē toe iai se tasi e tautala, ua oo ina matamumuli, ma na oo lava ina faaalia e nisi le feita ia te ia. Ou te manatua na faapea loʻu mafaufau, ‘E matuā lototele lava lenei tagata! E leai se tasi iinei na manaʻo e faalogo, ae na ia faaauau pea.’ Ae o mea na ia fai mai ai na faaoso ai loʻu naunau fia iloa. Sa na o ni nai tausaga lava talu ona mavae le Taua Lona Lua a le Lalolagi, ae ou te leʻi faalogo lava i na mea i le lotu Christadelphian lea sa avea ma lotu a lo matou aiga mo ni nai augatupulaga. Sa ou faalogologo ma le naunau ma matuā maofa i mea na ia faamatala mai.

 E leʻi umi se taimi ae ou toe alu atu ia Arnold mo nisi faamatalaga atili. I le toe tepa i tua, sa ou iloa ai le maʻeu o lo la faapalepale ma le agalelei mai ma lana avā, o Jean ia te aʻu, o se talavou e leai se poto masani e na o le 19 tausaga le matua. Sa masani ona teʻi lava ua ou tū atu i lo la fale e talanoa ma i laʻua e aunoa ma le taʻuina i ai o se taimi, e ui lava foʻi la te leʻi valaauliaina aʻu. Sa la faasaʻoina oʻu manatu ma fesoasoani ia te aʻu e iloiloina le eseesega o tapulaa ma amioga ia sa fesouaʻiina ai loʻu mafaufau talavou. I le sefulu masina talu ona mavae lena mea muamua na tupu i talane o le afi i tafatafa o le auala, na papatisoina ai aʻu ia Oketopa 22, 1950, e avea o se tasi o Molimau a Ieova ma auai atu ai i le Faapotopotoga a Willowdale i North York, lea ua avea nei o se pitonuu o Toronto.

Agaʻi i Luma Faatasi ma Uso Tapuaʻi

Na matuā faateteleina le faigatā o le olaga i le aiga ina ua iloa ane e loʻu tamā ua ou maumauaʻi ou te mulimuli pea i loʻu faatuatuaga fou. E leʻi leva tele talu ona mafatia tamā ina ua fetoʻai lana taavale ma le taavale a se onā, ma i lea sa avea ai o ia o se tagata sa faafaigatā ona faafesagaʻia. Sa lē faigofie le tulaga o mea o le olaga mo Tinā, ma oʻu uso e toʻalua ma oʻu tuafafine e toʻalua. Sa faateteleina feʻainaʻiga ona o le upu moni o le Tusi Paia. O lea na foliga mai ai o se faiga atamai mo aʻu le tuua o le aiga ina ia tausia ai le filemu ma oʻu mātua ma faatumauina ai aʻu lava i “le ala o le upu moni.”—2 Peteru 2:2.

E oo ane i le faaiʻuga o le tau māfanafana i le 1951, ua ou faamautū i se faapotopotoga laʻitiiti i Coleman, i Alberta. E toʻalua ni alii talavou sa iai iinā, o Ross Hunt ma Keith Robbins, sa pisi laʻua i le avea o ni ē talaʻi faataimi atoa i le lautele, lea ua taua o le paeonia sauatoa. Sa la fesoasoani e tataʻi aʻu e auai i lena lava faiva faatauofo. Ia Mati 1, 1952, na ou auai atu ai i le muaʻau o faifeʻau paeonia sauatoa.

Ou te manatua pea ma le fiafia ia faalaeiauga na ou maua. E tele lava ni mea sa tatau ona ou aʻoaʻoina, ma o iinā sa amata ai ona ou ati aʻe ni tomai faaleagaga. Mulimuli ane, ina ua uma ona faaalu pe tusa ma se tausaga i le auaunaga paeonia ma le Faapotopotoga a Lethbridge, i Alberta, na ou maua ai se valaaulia sa leʻi faatalitalia ou te auauna e avea o se ovasia femalagaaʻi. Sa iai le fuafuaga e tatau ona ou auauna i faapotopotoga a Molimau a Ieova na o loo tūtū solo i le talafatai i sasaʻe o Kanata e amata mai i Moncton, i New Brunswick, e oo atu i Gaspé i Quebec.

I le na o le 24 o oʻu tausaga ma e matuā fou lava i le upu moni, sa ou lagona ai loʻu matuā lē agavaa lava, aemaise pe a faatusatusa atu i Molimau taʻumatuaina ia o le a ou auauna i ai. Sa ou faia se taumafaiga faamaoni i isi masina ia na sosoo mai. O lea na oo mai ai foʻi se isi mea na faateʻia ai.

Le Aʻoga i Kiliata ma Alu Atu i le Gold Coast

Ia Setema o le 1955, na valaaulia ai aʻu ou te auai faatasi atu ma le pe tusa ma le toʻaselau tagata aʻoga mo le vasega lona 26 o le Aʻoga Faale-Tusi Paia a le Olomatamata o Kiliata i South Lansing, i Niu Ioka. O le lima masina o toleniga ma suʻesuʻega māeʻaeʻa, o mea tonu lava na sa ou manaʻomia. Sa faamalosia loʻu naunau i le faatasi ai ma se vaega sa iai se uiga o le matuā faagaeetiaina. I le faagasologa o lena taimi, sa iai se isi mea na tupu na matuā faatamaoaigaina ai loʻu olaga e oo mai i aso nei.

Sa iai se tasi tuafafine talavou, o Aileen Stubbs, faatasi ma tagata aʻoga na sa sauniuni e ō atu mo le galuega faamisionare. Sa ou iloa ia Aileen se uiga o le tumau, e lē faimea faapaʻole, ma e sogasogā, ma se uiga e agamalu ma tausaafia. Ou te matea na fefe o ia ina ua ou faailoa atu ma le faavalea loʻu faanaunauga fia faaipoipo ia te ia. Ae peitaʻi, na te leʻi teena! Na ma malilie o le a alu Aileen i lona tofiga faamisionare i Costa Rica ae ou alu i loʻu tofiga i le Gold Coast (Ghana i le taimi nei), i Aferika i Sisifo.

I le tasi taeao ia Me o le 1956, na ou alu ai i le ofisa o le uso o Nathan Knorr i le fogafale lona sefulu i Brooklyn, Niu Ioka. Sa avea o ia ma peresitene o le Sosaiete o le Olo Matamata i le taimi lena. Sa tofia ai aʻu e avea ma auauna o le lālā i le vaavaaia o le galuega talaʻi i le Gold Coast, Togoland (ua avea nei ma Togo), Ivory Coast (ua avea ma Côte d’Ivoire i le taimi nei), Upper Volta (ua avea nei ma Burkina Faso) ma Gambia.

Ou te manatua pea upu a le uso o Knorr e pei lava o lea na faatoʻā fai mai ananafi. Na ia faapea mai: “E lē faapea o le a e galue loa lava i le taimi  nei. Aua le faatopetopeina; ia aʻoaʻo ni aogā mai i uso ua iai le poto masani iinā. Pe a e sauni loa, ona amata loa lea ona e galue e avea o le auauna o le lālā. . . . O lau tusi lea o lou tofiga. E fitu aso mai le taimi e te taunuu atu ai, ona tatau loa lea ona e amata.”

Sa ou manatu e faapea, ‘E na o le fitu aso. Ae faapefea lana fautuaga, “aua le faatopetopeina”?’ Sa ou tuua lena talanoaga ma le ofo lava.

Na vave ona mavae atu isi aso na sosoo mai. E leʻi pine lava ae ou tū i le puipui o le vaa laʻuoloa lea na folau atu i le East River e pāsia ai ofisa o le Sosaiete i Brooklyn, ma amataina se malaga e 21 aso i le vasa agaʻi i le Gold Coast.

Sa ma fetusiaʻi pea ma Aileen i le meli. Na ma toe feiloaʻi i le 1958 ma faaipoipo ai ia Aokuso 23 o lena lava tausaga. E lē mafai lava ona ou lē faafetai atu ia Ieova mo lenei paaga lelei tele.

Sa ou talisapaia le faaeaga o le galulue faatasi ma uso misionare mo le 19 tausaga faapea oʻu uso ma tuafāfine Aferika i le ofisa o le lālā o le Sosaiete. Na amata mai le aiga Peteli i ni nai tagata toʻaitiiti seʻia oo atu i le pe tusa ma le toʻa 25 i lena vaitaimi. Sa avea na aso o ni luʻi, o ni taimi pisi, ma o ni aso fuatele mo i matou. E ui i lea, ae tatau lava ona ou taʻu saʻo atu. Ia te aʻu lava ia, sa avea moni le vevela ma le susū o le tau o se luʻi. E foliga mai sa masani ona ou afu ma na piipii ai lou tino, ma i nisi taimi, na lē lava ai le onosai. Ae peitaʻi, sa avea o se fiafiaga moni le auaunaga a o faateleina le faitau aofaʻi o i matou i Ghana, mai le sili atu i le 6,000 tagata talaʻi o le Malo i le 1956, e oo atu i le 21,000 i le 1975. Ma e matuā fiafia lava e vaai atu i le silia ma le 60,000 Molimau o loo pisi ai iinā i le taimi nei.

Se “Taeao” Ma te Leʻi Faatalitalia

E tusa o le 1970, na amata ai ona ou tofo i se faafitauli i loʻu soifua mālōlōina na faigatā lava ona iloaina. Na matuā māeʻa ona faia oʻu suʻesuʻega faafomaʻi ma na faapea mai, sa “lelei [loʻu] soifua mālōlōina.” Ae aiseā na oo ai pea ia te aʻu se faalogona ou te lē o malosi, le matuā lē lavā ma le lē toʻafilemu? E lua mea na aumaia ai se tali, ma na avea o se mea na faateʻia ai. O le mea moni, e pei ona tusia e Iakopo: “E le iloa e outou se mea e tupu a taeao.”—Iakopo 4:14.

O le faamaoniga muamua, o le mea lea na tupu i le alii talavou lea na ou molimau atu i ai a o tietie o ia i laʻu taavale agaʻi atu i le aai. E aunoa lava ma sina ou iloa e faapea, o taimi uma lava, sa ou talanoa ai pea lava pea e aunoa ma le mālōlō, sa vave laʻu tautala ma matuā faamamafa upu i taimi taʻitasi. Ina ua ma taunuu i le mea e fia alu i ai lenei tamāloa, na faateʻia aʻu ina ua ia oso i fafo mai le loli ma alu ma le atoa. O le natura o le toʻatele o tagata Ghana, e masani ona toʻafilemu, o ni tagata e lē gaoiā, e lē faateʻia gofie i se mea. E lē talafeagai ai la ma uiga o lea tamāloa. Sa ou nofo ai iinā ma mafaufau. Na ou iloa ane ai sa iai soʻu faafitauli. Ou te leʻi iloaina moni lava po o le ā le faafitauli. Ae sa iai moni lava soʻu faafitauli.

O lona lua, ina ua uma se talanoaga patino o le suʻesuʻeina o aʻu, na faapea mai ai Aileen: “Ia, afai e lē o se faafitauli lenei o le tino, o lona uiga la o se faafitauli o le mafaufau.” O lea sa ou tusia ai ma le faaeteete oʻu āuga uma ma ou alu ai loa e vaai se fomaʻi o le mafaufau. Ina ua ou faalau atu i ai laʻu lisi, na ia tali mai: “O le mea lenei o se tulaga masani. O loo e aafia i se mafatiaga o le mafaufau, e taʻua o le bipolar mood disorder.”

 Sa matuā faateʻia lava aʻu! Sa agaʻi pea ina faateleina le tulaga faalētonu a o ou taumafai e tauivi mo le isi lua tausaga na sosoo ai. Sa ou saʻili pea mo se vaifofō. Ae e leai se tasi na iloa moni se mea e fai. Pagā se tauiviga e ono faavaivaia ai!

O le faanaunauga masani sa ia i maʻua o le taofimau pea lea i le faaeaga o le auaunaga faataimi atoa e avea o se galuega faifai pea i o ma olaga, ma sa tele lava mea na manaʻomia ona faia. Sa tele ni tatalo faatauanau mai loʻu loto na ou faia e faapea: “Ieova e, afai e te finagalo i ai ou ‘te ola, ou te faia lava le mea lea.’” (Iakopo 4:15) Ae sa lē o le mea lena na iai. O lea, i le fesagaʻia o le mea moni, na ma fuafua ai e tuua Ghana ma le toʻatele o a ma uō mamae ae toe foʻi atu i Kanata ia Iuni 1975.

Saunia e Ieova le Fesoasoani e Ala i Ona Tagata

Sa leʻi pine ae ou iloa ua lē o toe matuā manaʻomia aʻu, ma e lē na o aʻu o maua ai i lea faafitauli. Ua oo ina ou iloa uiga moni o upu i le 1 Peteru 5:9, (LF): “[Ia] iloa o loo oono lo outou au uso o i le lalolagi i ia lava mea tiga.” I le iloaina o le uiga o lenei mau, na amata ai ona ou iloaina moni le auala o loo tausia ai i maʻua uma e Ieova e ui i lenei suiga e leʻi mananaʻo ai. Maʻeu le matagofie o le fesoasoani mai a le “au uso” i le anoanoaʻi o auala!

E ui sa leʻi tele ni a ma mea faitino, ae sa leʻi tuulafoaʻia i maʻua e Ieova. Sa ia uunaʻia a ma uō i Ghana e fesoasoani mai ia i maʻua i le itu faaletino ma isi mea. I ni lagona matuā faalotolotolua, na ma tuua ai i latou o ē na sili atu ona ma fiafia i ai ma foʻi atu e taulimaina lenei “taeao” sa leʻi faatalitalia.

Na ave i maʻua ma le agalelei e le uso o Aileen, o Lenora i lo la fale ma lana tane, o Alvin Friesen, o ē na saunia ma le limafoaʻi mea sa ma manaʻomia mo ni masina se tele. Na valoia mai ma le mautinoa e se tasi fomaʻi lauiloa o le mafaufau e faapea: “O le a e toe malosi i totonu o le ono masina.” Atonu na fai mai lena tala ina ia faamautūina ai loʻu mautinoa, ae sa leʻi faataunuuina ana upu e oo lava i le mavae atu o tausaga e ono. E oo mai lava i aso nei, o loo ou feagai ai pea ma se ituaiga faalētonu o le mafaufau e taʻua o le bipolar mood disorder. Ua na o se faaupuga faaaloalo lena mo lenei maʻi, ae ua iloa lelei lava e i latou o loo aafia ai e faapea, e leai lava se auala e mafai ai e lena faaupuga faaaloalo ona faamāmāina ai āuga mafatia o le maʻi.

I lena taimi, sa mafatia ai le uso o Knorr mai se maʻi na iʻu ai i lona maliu ia Iuni, 1977. E ui lava i lena tulaga, ae sa mafai lava ona ia maua le taimi ma le malosi e tusi mai ai ni tusi faalaeiau uumi faatasi ma upu faamāfanafana ma fautuaga. O loo ou faapelepeleina pea na tusi. Sa tele le aogā o ana upu i le faatoʻafilemuina o faalogona lē talafeagai o le lē taulau sa oo mai pea.

I le faaiʻuga o le 1975, sa ma tuua ai le faaeaga tautele o le auaunaga faataimi atoa ma uaʻi atu i le faaleleia o loʻu soifua mālōlōina. O le malamalama masani lava o le ao sa tigā ai oʻu mata. O ni tamaʻi paʻō faafuaseʻi maʻatiʻati sa pei o le pāpā o se fana. O le toʻatele o tagata feoaʻi solo sa matuā atuatuvale ai oʻu faalogona. O se tauiviga matuā faigatā foʻi le na o le auai i sauniga faa-Kerisiano. Ae peitaʻi, sa ou matuā talitonu atoatoa i le tāua o le aufaatasiga faaleagaga. Ina ia faafetaiaʻia lea tulaga, sa masani ai ona ou alu i le Maota o le Malo pe a uma ona nofoi le aofia, ma ou te alu ese pe a uma le polokalame a o leʻi amata ona tutū i luga tagata.

O le auai i le faiva i le fanua na aumaia ai foʻi se isi luʻi tele. I nisi taimi, e tusa lava po ua taunuu i se fale, ae sa leai se lototele ia te aʻu e faatatagiina ai le logo o le faitotoʻa. Ae peitaʻi, ou te leʻi faavaivai ai lava, auā ua ou iloa o la tatou faiva o le faaolataga lea mo i tatou lava faapea ma le toʻatele o nisi e tali lelei mai. (1 Timoteo 4:16) Ina ua mavae sina taimi, sa mafai ai ona ou pulea oʻu faalogona, ma alu atu ai i le isi fale e sosoo ai, ma toe taumafai ai foʻi. O le faaauau pea ona auai i le faiva, sa mafai ai ona ou maua pea se malosi talafeagai faaleagaga, ma na faateleina ai e lena mea loʻu tomai e feagai ai ma le maʻi.

Ona o le tulaga masani o le oso pea o le maʻi o le bipolar mood disorder, ua oo ai ina ou iloa e faapea, e foliga mai o le a avea pea lenei maʻi ma oʻu maʻi tumau i lenei faiga o mea. I le 1981 na aumai ai i le Awake! se faasologa matuā lelei lava o ni mataupu. * E ala i na mataupu, na amata ai ona  ou malamalama lelei i le natura o lenei maʻi ma aʻoaʻoina atili ai ni auala aogā i le feagai ai ma le maʻi.

Aʻoaʻoina Ina ia Mafai Ona Fesagaʻia

Sa faia nei mea uma faatasi ma ni faataulaga ma ni fetuutuunaʻiga i le vaega a laʻu avā. Afai o loo e tausia se maʻi faapena, e foliga mai la o le a e talisapaia mea na ia mātauina:

“E foliga mai, o se maʻi tau i faalogona e vave ai lava ona suia uiga totino o le tagata. I ni nai itula, e mafai e lē o loo mafatia ona suia mai i le avea o se tagata tiotio, ma faalaeiau i ni fuafuaga ma manatu fou i se tasi, i le avea ma se tagata ua matuā vaivai ma musuā, ma e oo lava foʻi ina ita. Afai e lē iloa e faapea o se maʻi, e ono tupu mai ai nisi faalogona ita ma le fenuminumiaʻi i isi. E manino lava la, e tatau loa ona suia vave fuafuaga, ma tau faasaga i faalogona lē fiafia po o le amata ona teena.”

A o aʻu, pe a oo ina ou lagona loʻu matuā malosi lava, ona ou popole ai lea. Auā ua ou iloa lelei lava le mea e sosoo mai ma le faalogona e pei e “matuā fiafia lava” o le a tofu atu foʻi i se uiga “mafatia.” I loʻu tulaga, e sili atu ia te aʻu le “mafatia” i lo o le “matuā fiafia lava” auā ona o le mafatia e masani ona ou lē gaoioi mo ni nai aso, ma faapea ai ona ou lē aafia i se mea lē talafeagai. E fesoasoani tele Aileen e ala i le lapataʻia o aʻu ina ia aua le soona gaoiā ma e lagolagosua ia te aʻu pe a oo i taimi ou te mafatia ai.

E iai le tulaga matuā lamatia pe afai e teena isi tagata uma pe a oo i le taimi e oso malosi ai le maʻi. E matuā lē toe fia manaʻo ai lava le tagata maʻi i se isi tagata pe a oo ina mafatia le mafaufau pe e lē taulau foʻi ona iloa e uiga i faalogona ma tali mai a isi i le taimi e oso ai le maʻi. I aso ua mavae, sa faigatā ai ia te aʻu ona talia faamaoniga e uiga i le faafitauli i loʻu mafaufau ma faalogona. Sa ou tau faasaga i mafaufauga e faapea, o le faafitauli e pogai ona o se isi mea e ese mai, e pei o se taumafaiga ua lē taulau po o se isi tagata. I lea taimi mea lea taimi, ou te faamanatu ai pea ia te aʻu e faapea, ʻE leai lava se mea ua suia i loʻu siʻomaga. O le faafitauli e sau mai totonu ae lē o fafo.’ Na faasolosolo mālie ai lava lea ona suia oʻu mafaufauga.

I le faagasologa o tausaga, sa ma taufai aʻoaʻoina ai ina ia tautala saʻo ma ia faamaoni ia i maʻua lava faapea ma isi e uiga i loʻu tulaga. E ma te taumafai lava ia iai se uiga mautinoa ma aua le faatagaina le maʻi e pulea o ma olaga.

Se “Taeao” e Sili Atu Ona Lelei

E ala i tatalo faatauanau ma le tele o tauiviga, ua ma maua ai aogā e ala i le faamanuiaga ma le lagolagosua a Ieova. Ua oo uma nei i maʻua i tausaga matua. O loo tausia pea aʻu i le vaaiga a fomaʻi ae o loo maua pea ni aʻu fualaau i se tulaga talafeagai, ma o loo tumau pea loʻu malosi. Ma te talisapaia so o se faaeaga o le auaunaga e mafai ona ma maua. O loo ou auauna pea o se toeaina i le faapotopotoga. E ma te taumafai pea lava e lagolagosua i isi o i le faatuatua.

E moni, e pei ona fai mai le Iakopo 4:14: “E le iloa e outou se mea e tupu a taeao.” O le tulaga lena o loo iai mea a o faaauau ona iai pea lenei faiga o mea. Ae peitaʻi, ua moni ai upu i le Iakopo 1:12: “Amuia le tagata o lē onosai i le faaosoosoga; auā a uma ona tofotofoina e maua e ia le pale o le ola, ua folafolaina mai e le Alii i e alolofa atu ia te ia.” Tau ina ia tatou tutumau uma lava i aso nei ma mauaina faamanuiaga ua taofia e Ieova mo a taeao.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Faamatalaga i le itulau 26]

Nofo toʻatasi i loʻu potu tusiata

[Faamatalaga i le itulau 26]

I maʻua ma laʻu avā o Aileen

[Faamatalaga i le itulau 28]

I le Tauaofiaga o le “Tala Lelei e Faavavau” na faia i Tema, i Ghana, i le 1963