1, 2. a) ¿Imakunan kay pachapi junt’a kashan? b) ¿Ima tapuykunamantan kaypi yachasun?

EUROPA ladomanta juj hermanan nin: “Llaqtaypiqa nishun injusticia kaq, juch’uychaymantapachan chayta rikuq kani. Chaymi guerrapi jatariq runakunata apoyaq kani. Juj terroristawanmi tiyaranipas”, nispa. África ladomanta juj hermanon nillantaq: “Manaraq Testigo kashaspayqa allinpaqmi qhawariq kani jujkuna wañuchiyta. Noqaqa llaqtaytan rikuq kani juj llaqtakunamanta aswan allinpaq. Juj partidomanmi jaykuranipas. Chaypin yachachiwaranku juj partidomanta runakuna wañuchiyta. Mayninpiqa llaqtamasiykuta imaraqmi wañuchiq kayku”, nispa. Europa ladomanta juj hermanan nillantaq: “Noqaqa nishutan jujkunata cheqnikuq kani. Juj nacionkunamanta kaqkunatapas juj religionmanta kaqkunatapas cheqnikuqmi kani”, nispa.

² Kay mundopiqa junt’an kashan t’aqanachiq runakuna, jujkunata cheqnikuq runakuna ima. Chaypaqmi wakinqa  imaymana partidokunata jatarichinku. Wakintaq llaqtankuman jamuq waj llaqtayoqkunata cheqnikunku. Bibliaq nisqan jina chay runakunaqa manan ima acuerdomanpas jaykuyta munankuchu (2 Tim. 3:1, 3). ¿Imatan ruwasunman ama chay runakuna jina t’aqa-t’aqa kananchispaq? Jesuspa ejemplontan qatikunanchis. ¿Imaraykun Jesús mana ima partidotapas apoyanmanchu karan? ¿Imaraykun qatikuqninkuna mana ima partidotapas apoyananchischu? ¿Imaraykun mana ima ch’aqwamanpas jaykunanchischu? Llapa chaykunapaqmi Jesusqa ejemplota churawaranchis. Chaymi kunan chay kinsantin tapuykunamanta astawan yachasun.

3, 4. a) ¿Imatan suyakusharanku Jesuspa tiemponpi judiokuna? b) ¿Imapin piensasharanku Jesuspa discipulonkunapas?

³ Jesuspa tiemponpi judiokunaqa t’aqakuytan munasharanku Roma nacionmanta. “Celote” nisqa partidomanta runakunan astawan chay piensayman tanqaqku llapa judiokunata. Chay runakunaqa Galileamanta Judas sutiyoq runaq piensaynintan qatikuqku. Chay runan askha runakunata engañasqa “noqan libraq mesías kani” nispa. Josefo sutiyoq runaq nisqan jina, Judasqa ‘llapa runakunatas tanqasqa Roma rey contra jatarinankupaq. “Imapaqmi yanqa contribucionkunata pagankichis” nispas niq’. Chaysi romanokunaqa wañuchipusqaku chay runata (Hech. 5:37). Wakin celotekunaqa jujkunata sarunchasparaqsi tarisqaku imachus munasqankuta.

⁴ Judiokunaqa llapankupunin suyakusharanku Mesías chayamuspa Roma nacionmanta librananta. Israeltapas jujmanta jatun nacionman tukuchinantawan (Luc. 2:38; 3:15). Yaqa llapankun nisharanku: “Mesiasqa jujmantachá kay pachapi gobiernanqa. Karu llaqtakunapi tiyaq llaqtamasinchiskunapas kutimpunqakuchá”, nispa. Chaymi bautizaq Juanpas Jesusta tapuchiran: “¿Qanchu kanki jamunan karan chay, icha jujtachu suyakusaqku?”, nispa (Mat. 11:2, 3). Yaqapaschá Juanqa nisharan: “¿Imaynapitaq mana libranchu kay pobre judiokunatari?”, nispa. Chaypaschá chhaynataqa tapuchiran. Kausarimpusqan qhepaman Emaús llaqtata rishaqtinpas iskay discipulokunan Jesusta niranku: “Noqaykuqa: ‘Paychá Israel llaqtataqa kacharichinqa’, nispan nisharayku”, nispa (leey Lucas 24:21). Chay p’unchaykuna qhepallamanmi apostolkunañataq Jesusta niranku: “¿Señor, wajmantachu Diospa gobiernonta Israelpi jatarichishanki?”, nispa (Hech. 1:6).

5. a) ¿Imaraykun Galileamanta runakuna munasharanku Jesús reyninku kananta? b) ¿Ima niranmi Jesús ama chaypi piensanankupaq?

⁵ Rikusqanchis jina judiokunaqa Mesías problemankuta allichanantan munasharanku. Chaychá Galileapi runakunapas Jesustaqa rey kananpaq churayta munasharanku. Yaqapaschá nisharanku: “Allintataq yachachin chayqa, onqosqakunatapas qhaliyachintaq runakunamanpas mijuchintaq chayqa, pay-yá rey kachun”, nispa. Chaychá 5.000 qharikunata mijuchisqan qhepamanqa rey kananpaq “jap’iyta munasharanku”. Jesusmi ichaqa  ‘chayta reparaspa wajmanta orqoman sapallan wicharan’ (Juan 6:10-15). Paqaristin p’unchaytaq Jesusqa Galilea qochaq chimpanpi chay runakunata rimapayallarantaq, chaypin willaran imapaqchus jamuran chayta. Chaymantataq niran: “Ama ismuq mijunaraykuqa llank’aychischu, aswanpas mana ismuq mijunarayku llank’aychis, chhaynapi wiñay kausayniyoq kanaykichispaq”, nispa (Juan 6:25-27).

6. ¿Imaraykun nisunman “Jesusqa manan munaranchu kay pachapi politicaman chaqrukuyta” nispa? (3 paginapi ñaupaq kaq dibujota qhaway.)

⁶ Jesuspa wakin discipulonkunaqa Jerusalenpi Jesús gobiernayta qallarinanpaqmi piensasharanku. Ama chaypi piensashanankupaqmi Jesusqa paykunaman willaran mina qolqemanta juj willakuyta. Chaypin payqa comparakuran reykunaq familianpi naceq runawan. Chay runaqa viajepin karuta rinan karan (Luc. 19:11-13, 15). Juj kutinmi Jesusqa willakullarantaq imaraykus politicapi mana participanchu chayta. Poncio Pilaton tapuran: “¿Qanchu kanki judío runakunaq reynin?”, nispa (Juan 18:33). Yaqapaschá chaytaqa tapuran pipas pay contra jatarinanta manchakuspa. Ñaupaqpi rimamusqanchis jina chaykunaqa pasallaqpunin chay tiempopiqa. Jesusmi ichaqa niran: “Gobiernoyqa manan kay pachamantachu”, nispa (Juan 18:36). Rikusqanchis jina Jesuspa gobiernonqa manan kay pachamantachu kanan karan aswanmi janaq pachamanta. Chaymantapas Jesusqa ‘cheqaq kaqmanta willananpaqmi kay pachamanqa jamuran’ (leey Juan 18:37).

7. ¿Imaraykun mana facilchu kanman politicamanta t’aqakuy?

⁷ Jesusqa allintan umanpi sonqopi jap’iran imapaqchus kay pachaman jamuran chayta. Noqanchispas allintan yachananchis imapaqchus Dios pusamuwaranchis chayta. Chhaynapin mana sonqonchispas  ni umanchispas apawasunchu ima partidomanpas. Ichaqa manapaschá facilchu chayqa kanqa. Juj watukuq umallin nin: “Visitasqayku llaqtakunapiqa astawanmi runakunaqa mana allinman tukupushanku. Paykunaqa politicapin nishuta confianku. Hermanokunan ichaqa manan chhaynachu kanku. Paykunaqa Diospa gobiernonmanta willaypin ocupasqa kashanku. Diospin tukuy sonqo confianku”, nispa.

8. ¿Imakunapin tarikusharanku Jesuspa tiemponpi judiokuna?

⁸ Runakunaqa ima injusticiatapas rikuspankun astawan politicaman jaykunku. Jesuspa tiemponpipas impuestokunaq kausanpin runakunaqa imaymana partidokunaman jaykuranku. Galileamanta Judaspas romanokuna nishuta impuestota mañakusqankuwanmi Roma contra jatariran. Paykunaqa chajrankuchus kan, wasinkuchus kan, imankuchus kan chaykunamantan impuestota mañakuqku. Impuesto cobraqkunapas nishu suwallañan karanku. Chaymantapas paykunaqa autoridadkunamanmi pagaqku ima puestomanpas jaykunankupaq. Jericó llaqtapi impuesto cobraq Zaqueopas runakunaq qolqenta qechusqanwanmi qhapaq karan (Luc. 19:2, 8). ¡Maytachá impuesto cobraqkunaqa runakunata waqachiqku!

9, 10. a) ¿Imaynatan enemigonkuna Jesusta urmachiyta munaranku? b) ¿Imatan yachasunman Jesuspa imachus nisqanmanta? (3 paginapi iskay kaq dibujota qhaway.)

⁹ Manapunin judiokunaqa allinpaqchu qhawariranku imaymanamanta impuesto pagayta. Chaymi Jesuspa enemigonkunaqa Jesusta tapuranku: “¿Allinchu Roma reyman impuesto pagay, icha manachu?”, nispa (leey Mateo 22:16-18). ¿Imatan chaywan munashankuman karan chay runakuna? Sichus Jesús malta rimanman karan impuestomanta chayqa, yaqapaschá ninkuman karan “Roma contran jatarishan” nispa. “Paganaykichismi” ninman karan chayqa, discipulonkunapaschá saqepunman karan.

¹⁰ Chaymi Jesusqa mana mayqen partemantapas churakunanpaq allin yuyaywan niran: “Roma reypa kaqtaqa Roma reyman qopuychis, Diospa kaqtataq Diosman qopuychis”, nispa (Mat. 22:21). Jesusqa allintan yacharan impuesto cobraqkunaqa qolqe suwakuna kasqanta. Ichaqa manan chayllapichu payqa piensaran, aswanmi Diospa gobiernonmanta willayman yuyayta churaran. Pay jinan noqanchispas chay gobiernollapi confiananchis, manataqmi kay pachapiqa ima partidotapas apoyananchischu. Allinpaqña imapas qhawarikunman chaypas manan chaymanqa metekunanchischu. Manataqmi ima problemamanpas “chhaynan kanan o manan chhaynachu kanan” ninanchischu. Diospa gobiernollanmi tukuy imatapas allichanqa, chaytan allinta jap’inanchis sonqonchispi umanchispi ima.

11. ¿Imatan ruwananchis sonqonchispi ama ima cheqnipakuypas kananpaq?

¹¹ Askha Testigokunan imachus piensasqankuta cambiaspa sumaqta kausashanku. Jujninmi kashan Gran Bretaña ladomanta juj hermananchis. Paymi nin: “Noqaqa ‘Sociología’ nisqatan universidadpi estudiarani. Tukusqay qhepamanqa  jujniraymi piensayniy karan. Yanakuna imaymana injusticiata pasasqaykuraykun paykunata defiendeyta munasharani. Maypiña imataña rimaspaypas noqaqa venceqpunin kani. Chayllamanmi Biblia estudiayta qallarirani, chayraqmi cuentata qokurani qhawanakuyqa cheqninakuypas runaq sonqonpi kasqanta. Chaymi noqaqa llapa mana allinkunata sonqoymanta orqonay karan. Juj blancona hermanan noqataqa yanapawaran. Kunanqa precursora jinan yanapakushani señas congregacionpi. Kallpachakushanin imaymana clase runakunaman chayanaypaq”, nispa.

12. ¿Ima levaduramantan cuidakunanku karan Jesuspa discipulonkuna?

¹² Jesuspa tiemponpi religionkunaqa politicawan chaqrusqan kasharan. La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús nisqa libroq nisqan jina, religionkunaqa t’aqa-t’aqan kasharan imaynan politicapipas imaymana partidokuna kan jinata. Chaymi Jesusqa discipulonkunata niran: “Allinta ñawiykichista kichariychis; cuidakuychis fariseokunaq levaduranmanta Herodespa levaduranmantawan”, nispa (Mar. 8:15). Herodesmanta rimaspaqa yaqapaschá Jesusqa rimasharan Herodespa partidonpi kaqkunamanta. Juj grupoqa karan fariseokunan, paykunaqa t’aqakuytan munasharanku Romamanta. Mateoq willasqan jina Jesusqa rimallarantaqmi saduceokunamantapas. Paykunaqa allin puestokunapi kasqankuraykun mana munasharankuchu Romamanta t’aqakuyta. Paykunaq levaduranmanta otaq yachachikuyninmantan Jesuspa discipulonkunaqa cuidakunanku karan (Mat. 16:6, 12). Chaykunataqa rimaran rey kananpaq churayta munasqanku qhepallamanmi.

13, 14. a) ¿Iman kanqapuni religión politicapi participaqtin? b) Ima injusticiaña kanman chaypas, ¿imaraykun manapuni maqanakuyman jaykunanchischu? (3 paginapi kinsa kaq dibujota qhaway.)

¹³ Religionchus politicaman metekun chayqa kanpunin ima ch’aqwapas. Chaymi Jesusqa discipulonkunata niran amapuni chaykunapi participanankupaq. Chayraykun sacerdotekunapas fariseokunapas Jesustaqa wañuchiyta munaranku. Chaymantapas paykunaqa manchakusharankun runakuna manaña paykunapi creenanta. Nirankun: “Jinallata qhawasun chayqa, llapa runachá paypi iñipunqaku, jinaqtintaq Roma llaqta runakuna jamuspa templonchista llaqtanchistawan qechupuwasunchis”, nispa (Juan 11:48). Chaymi uma sacerdote Caifasqa lliuta tanqaran Jesusta wañuchinankupaq (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Caifasqa tutallapin soldadokunata kacharan Jesusta jap’imunankupaq. Jesusqa yacharanmi payta wañuchiy munasqankuta, chaymi última vezta cenashaqtinku apostolninkunata niran espadata maskhakamunankupaq. Chaywanmi juj allin yachachikuyta paykunaman saqenan karan  (Luc. 22:36-38). Chay tutapin chay soldadokunaqa Jesusta jap’iq jamuranku, chayta rikuspan Pedroqa mana aguantakuyta atispa espadanta orqospa chay runakunamanta jujninta k’iriran (Juan 18:10). Jinan Jesusqa payta niran: “Espadaykita waqaychay churananman, pipas espadata jujpa contranpi oqariqqa espadallawantaqmi wañuchisqa kanqa”, nispa (Mat. 26:52, 53). ¿Ima ninantan chaywan nisharan? Discipulonkunaqa manan kay mundo runakuna jinachu kananku karan (leey Juan 17:16). Jehová Diosmanmi saqenanku karan tukuy ima injusticiatapas.

15, 16. a) ¿Imaynatan Diospa simin yanaparan cristianokunata ama kay pacha problemakunapi metekunankupaq? b) ¿Imawanmi Dios kusisqa kashan?

¹⁵ Qallariypi rimamusqanchis hermanokunapas Cristo jina kayta munaspankun cambiaranku vidankuta. Europa ladomanta hermanan nin: “Chayraqmi cuentata qokuni: Manan maqanakuypas ni qhawanakuypas thaj kaytaqa apamunmanchu. Chayta ruwaqkunaqa imaymanapin sufrinku, wakinqa wañuyta iman tarinku. Diosta reqsispayñan noqaqa thaj karani; paymi kay pachaman apamunqa justiciatapas sumaq kausaytapas. Chaytan noqaqa 25 wata jinaña lliuman willashani”, nispa. África ladomanta hermanopas ‘espirituq espadanwanmi’ cambiapun lanzankunata (Efes. 6:17). Arí, Diospa siminmanta willaspan kunanqa purishan. May llaqtamantaña runakuna kanku chaypas, chaytan payqa lliuman willashan. Europa ladomanta juj kaq hermanapas juj llaqtayoq hermanowanmi casarakapun.

¹⁶ Llapanchismi cambiananchis vidanchista piensayninchistapas. Kay pacha runakunaqa lamar-qocha jinan aytikushallan, manan thaj kausay kanchu (Is. 17:12; 57:20, 21; Apo. 13:1). Politicaqa nishutan runakunata t’aqanachin, cheqninachin, maqanachin ima. Arí, kay mundo runakunaqa imaymanapin t’aqanasqa kashanku. Diospa llaqtanpi kaqkunan ichaqa jujlla kashanchis. Diosqa maytachá kusikun chhayna thaj kausasqanchismanta jujlla kasqanchismantapas (leey Sofonías 3:17).

17. a) ¿Imakunatan ruwananchis jujlla kananchispaq? b) ¿Imamantan yachasun qatimuq estudiopi?

¹⁷ Kaypi yachasqanchis jina kinsa formapin noqanchisqa kallpachakunanchis jujlla kananchispaq. Ñaupaqta: Jehová Diospa gobiernonpin confiananchis, chay gobiernon ima injusticiatapas chinkachinqa. Iskaypi: Manan politicapiqa participananchischu ni ima partidotapas apoyananchischu. Kinsapi: Manan imaraykupas maqanakunanchischu ni pitapas cheqnikunanchischu. Runakunaqa yaqapaschá cheqnikuwasun, ¿imatan ruwasunman chay pasaqtin? Chaymantan qatimuq estudiopi yachasun, yachallasuntaqmi apostolkunaq ejemplonmantapas.