Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Kuijidisa o Mak’â Nzambi ku Xipânha Medieval

Kuijidisa o Mak’â Nzambi ku Xipânha Medieval

“Kioso ki ngenda njila iami ia kuia ku Xipânha, nga mesena ngi mi mona mu ku bhita, enu ue phala mu ngi xinjikile mu kuia koko, ki ngi mona kuila o vondadi ia ngi sosoloka kiá ia ku di mona ni enu.”—Loma 15:24.

O POXOLO Phaulu ua soneka o izuelu íii ku Jikidistá ni akuâ mu Loma, nange ku muvu 56 K.K. O Bibidia ki i zuela se mu kidi Phaulu ua bandele muene ku Xipânha. Né muene se kiene kia bhiti, bhu kaxi ka Phaulu mba ka Jikidistá ja mukuá, o njimbu iambote ia Mak’â Nzambi, o Bibidia, ia bhixila ku ixi ia Xipânha ku hama ia kaiiadi K.K.

Mu ku bhita kithangana, o Jikidistá a mateka o ku dibandekesa mu Xipânha. Mu kiki, kua bhingile kuila o athu kuenhoko a kala ni Bibidia mu dimi dia Latini. Kiki kia bhiti mukonda mu hama ia kaiiadi, o Xipânha akexile mu i tumina mu mivu iavulu ku nguvulu ia akua Loma, ni kuila o dimi dia Latini diene dia kexile mu zuela o athu mu Kibatu kioso kia Loma.

O BIBIDIA MU DIMI DIA LATINI IA KUATEKESA KIAVULU

Mu dimatekenu o Jikidistá akua Xipânha a lungulula madivulu avulu mu dimi dia Latini, a ejiia mu dijina dia, Vetus Latina Hispana. O Bibidia jiji mu dimi dia Latini akexile mu ji tanga ku athu mu ixi ia Xipânha mu mivu ande dia Jerome ku zubha o Bibidia iê Vulgata, mu dimi dia Latini ku dimatekenu dia hama jitanu K.K.

O Bibidia ia Jerome—a zubha o ku i lungulula mu Beleme, mu mbanza ia Palestina—ia bhixila ni lusolo ku mbanza ia Xipânha. Kioso Lucinius, mutangi ua Bibidia, kievu kuila Jerome ua kexile mu lungulula Bibidia mu dimi dia Latini, muéne ua mesenene Bibidia imoxi ni lusolo luoso. Muéne ua tumikisa samanu dia asoneki mu Beleme phala ku katula kopia imoxi ni ku i bheka ku Xipânha. Hama ja mivu ku pholo, o Bibidia Vulgata bhofele-bhofele ja kexile dingi ni fuma, o Bibidia, Vetus Latina Hispana, ndenge. O Bibidia jenhojo mu dimi dia Latini, ja bhangesa athu avulu ku tanga o Bibidia ni ku tendela o njimbu iê. Maji mukonda dia unguvulu ua Loma ku bhixila ku disukilu diê, kua tukuluka madimi engi a ubhe.

BIBIDIA MU DIMI DIA GÓTICA

Ku hama dikuinhi ni kitanu, o visigodos ni akua diembu dia Germânica a bokona ku Xipânha, kienhiki kua tukuluka dimi dienge dia ubhe—dimi Gótica—dia tula katé ku península. O athu enhá a tokalele mu ngeleja ia Ariano, ia a kexile mu dituna o ulongelu ua Tilindade. Ene a bheka uá o Mikanda iâ ikola—o Bibidia Gótica Úlfilas. O Bibidia íii a i tange ku Xipânha katé ku disukilu dia hama jisamanu, kioso o Sobha Recaredo, o sobha visigodos, kia kituka mukua Katolika, iu ua xisa o ngeleja ia Ariano. Muéne ua tumu ku bhongolola o madivulu moso a ngeleja ia Ariano ni ku a buikisa katé muene ni Bibidia ia Ulfilas. Mukonda dia kiki, o madivulu moso mu dimi dia Gótica a jimi mu ixi ioso ia Xipânha.

Izuelu ia Bibidia io soneke mu matadi mu dimi dia tundu mu dimi dia Latini, ku hama ia kasamanu K.K.

Maji o Mak’â Nzambi a suluka ni ku di muanga ku ixi ia Xipânha mu kithangana kieniókio. Katu-ku o dimi dia Gótica, mu ixi ia Xipânha akexile hanji mu zuela-mu o dimi dia Latini, mua tundu o madimi a Loma ene mu zuela mu Península Ibérica. * O madukumendu o kulu mu dimi dia Latini a ejiia kala Visigóticas ia matadi mukonda a i soneka mu matadi. A i soneka ku hama ia kasamanu ni kasambuadi, saí matadi a soneka-mu izuelu i tu sanga mu divulu dia Jisálamu ni divulu dia Matesu, Marku, Luka ni Nzuá. Saí ditadi a soneka-mu o divulu dia Jisálamu kibatulu 16.

O ku soneka o izuelu ia Mikanda ikola ku matadi, kulondekesa kuila, katé muene ni athu a lenduka, akexile ué mu tanga o Mak’â Nzambi mu kithangana kieniókio. Nange o jimesene ja ku longa akexile mu bhana o izuelu íii ia Bibidia ku maxibulu mâ akexile mu di longa o ku tanga ni ku soneka. O matadi ka bhingile kitadi kiavulu phala ku a sumba kala o ji papela ja mukuá mua kexile mu soneka o ji monge o Bibidia jâ.

Milongi ia tundu mu Bibidia ia León. Maji sumbala o Bibidia jiji ja iukile kiavulu, ka kuatekesa kiavulu mu ku muanga o njimbu ia Mak’â Nzambi ku athu

Saí Bibidia ia katunda, a i bhake mu ngeleja ia San Isidoro mu mbanza ia León, mu ixi ia Xipânha. O Bibidia íii a i soneka ku muvu 960 K.K., iala ni 516 a ji mbandu jala ni 47 a sentimetulu mu ku lebha ni 34 a polegada, iala 18 dia kilograma mu ku nema. O Bibidia ia mukuá, iala mu Kididi kia ku Bhaka Madivulu ku Vaticano, o Bibidia ia Ripoll, a i soneka ku muvu 1020 K.K. Iene iala ni jikolo javulu kala o Bibidia ja mukuá ja Idade Média. Phala ku bhanga o Bibidia ni ku ta-mu ji kolo, o monge ua tokalele ku ngastala kizuua kia muvimba mu ku soneka mukanda umoxi mba semana imoxi mu ku pelepalala o diambu. Maji sumbala o ji Bibidia jiji ja iukile kiavulu, ka kuatekesa kiavulu mu ku muanga o njimbu ia Mak’â Nzambi ku athu.

O BIBIDIA MU DIMI DIA ÁRABE

Ku hama ia kanake, ku ixi ia Xipânha kua tukuluka madimi engi mukonda akua Islão a tambula o peninsula. Mu ibatu ia tambuile akua Muxulumanu, akexile mu zuela Árabe, Latini ndenge, mukonda dia kiki a tokalele ku kala ni Bibidia mu dimi didi dia Árabe.

Tundé ku hama ia katanu katé ku hama ia kanake, o Bibidia mu dimi dia Latini ni Árabe ia kuatekesa o athu akua Xipânha kuijiia Nzambi

Madivulu avulu a a lungulula mu dimi dia Árabe—benge-benge o divulu dia Matesu, Marku, Luka ni Nzuá—akexile mu Xipânha Medieval. Nange ku hama ia kanake, John, bispu ia mbanza ia Seville, ua lungulula o Bibidia ioso mu dimi dia Árabe. Maji madivulu avulu a Bibidia a jimbidila. O divulu dia Matesu, Marku, Luka, ni Nzuá, a a lungulula ku hama ia dikuinhi a a bhake mu ngeleja ia León, mu ixi ia Xipânha.

Divulu dia Matesu, Marku, Luka ni Nzuá a di lungulula mu dimi dia Árabe ku hama ia dikuinhi K.K.

O BIBIDIA MU DIMI DIA XIPÂNHA JA MONEKA

Ku disukilu dia Idade Média, o dimi dia Castiliano, mba dia Xipânha, a mateka o ku di zuela mu Peninsula Ibérica. O dimi didi dia ubhe dieji kuatekesa kiavulu mu ku muanga o Mak’â Nzambi. * O Bibidia ia dianga mu ku i lungulula mu dimi dia Xipânha, ia moneka mu divulu, Fazenda de Ultra Mar, io soneke ku hama ia 13. O divulu di tanga o musoso ua akua Izalaiele kia kexile mu nhunga mu kikangalakata, diala ué ni madivulu a dianga a Bibidia ni madivulu a mukuá dingi a Bibidia ia Hebalaiku, iala ué ni divulu dia Matesu, Marku, Luka ni Nzuá ni Mikanda ia Bibidia.

Sobha Alfonso X ua kuatekesa o kikalakalu kia ku lungulula mu dimi dia Xipânha

O atuameni a ngeleja ka sangulukile ni Bibidia íii. Ku muvu 1234, mu Kiônge kia Tarragona, a zuela-mu kuila, o madivulu oso a Bibidia mu dimi dia uvualukilu a tokalele ku i bhana ku atuameni a ngeleja phala ku i ta mu túbhia. Maji o ngonge íii ki i fidisa o athu ku lungulula o Bibidia. O Sobha Alfonso X (1252-1284), a mu mona kala o muthu ua mateka o ku soneka o ima mu dimi dia Xipânha, ua mesenene Bibidia mu dimi dia ubhe iu ua kuatekesa o kikalakalu kiki. Mu kithangana kieniókio, a lungulula madivulu avulu kala o Bibidia ia Pre-Alfonsine, ni Bibidia ia Alfonsine, ia moneka ku pholo, didi o divulu dia betele o kota mu ku di lungulula mu kithangana kieniókio.

Mbandu ja Bibidia ja Pre-Alfonsine ku hama ia 13 (ku kiasu) ni ja Bibidia ja Alfonsine (ku kadilu), jala kumoxi ni ji Bibidia ja tenena kiá jala mu dimi dia Xipânha

O Bibidia jiiadi jiji ja kuatekesa mu ku kolesa o dimi didi dia ubhe dia Xipânha. Ia lungu ni Bibidia ia Pre-Alfonsine, o ngijiie Thomas Montgomery, uambe: “O muthu ua lungulula o Bibidia íii, ua soneka divulu dia katunda, divulu dia kidi, diala ni izuelu ia uabha. . . . O izuelu ki i bhonzo phala ku i tanga, i kuatekesa o athu ka di longo kiavulu o dimi dia Latini.”

Maji o Bibidia ja dianga mu dimi dia Xipânha, a ji katula mu dimi dia Vulgata Latini kana mu madimi o kulu. Ku hama ia 14, o Jijudé akua ku tokuesa o Bibidia a soneka madivulu avulu a Bibidia ia Hebalaiku mu dimi dia Xipânha. Mu kithangana kieniókio, o ixi ia Xipânha ia betele mu ku kala ni Jijudé, jixi ja mukua ja Europa ndenge, o Jijudé akexile mu lungulula akexile ni madivulu ambote mu dimi dia Hebalaiku ia kexile mu a kuatekesa mu kikalakalu kiâ kia ku lungulula. *

Mu kifika, o Bibidia Alba, a zubha o ku i soneka ku hama ia 15. O diiala dia fuma, Luis de Guzmán, ua tumikisa Rabbi Moisés Arragel phala ku lungulula o Bibidia mu dimi dia castizo (kilombolola ku zela) mu dimi dia Xipânha. Muéne ua londekesa ima iiadi ia mu bhangesa ku mesena o Bibidia íii ia ubhe. Kia dianga, muéne uambe: “O ji Bibidia ji tu sanga lelu mu Dimi dia tundu mu Latini, ki ji tanga o kidi kana,” kia kaiiadi, “O athu kála etu a bhingi kiavulu kikuatekesu phala ku tendela o ibatulu ia Bibidia ia bhonzo o ku i tendela.” O kibhingilu kiê kilondekesa kuila o athu mu izuua iê a mesenene kiavulu ku tanga o Bibidia ni ku i tendela. Kiki kilondekesa kuila o Mikanda Ikola mu dimi dia uvualukilu ia kexile kiá mu ixi ia Xipânha.

Ni kikuatekesu kia alunguludi akua Xipânha Medieval, ni asoneki a mukuá, o athu a di longele kiavulu mu ixi ia Xipânha a tenene ku tanga o Bibidia mu dimi diâ dia uvualukilu ni ku i tendela kiambote. Mukonda dia kiki, o mukua musoso Juan Orts González ua mono kuila, “o athu akua Xipânha ejidile kiambote o Bibidia, o athu akua Alemanha mba akua Inglaterra akexile ku muenhu ande dia Luther ku mu vuala, ndenge.”

“O athu akua Xipânha ejidile kiambote o Bibidia, o athu akua Alemanha mba akua Inglaterra akexile ku muenhu ande dia Luther ku mu vuala, ndenge.”—Mukua musoso Juan Orts González

Maji mu ku zukama o hama ia 15, o kibuka kia ku tokuesa o maka mu ixi ia Xipânha kia kidika o kikalakalu kia ku lungulula ni ku kala ni Mikanda Ikola kubhata mu dimi dioso-dioso dia uvualukilu. A kidika o Bibidia mu ixi ioso ia Xipânha mu mivu iavulu. O Bibidia a i balakala mu 300 ja mivu. Mu mivu ioso ioio, saí alunguludi a lungulula mu ixi iéngi ji Bibidia ja ubhe mu dimi dia Xipânha ni ku ji tumikisa mu ixi ia Xipânha. *

Kala kilondekesa o Bibidia mu Xipânha medieval, o jinguma a bhange ioso phala ku jima o Mak’â Nzambi mu maukexilu avulu. Maji a lembua ku jima o maka a Muteni-a-Ioso.—Jisálamu 83:1; 94:20.

O nguzu ia bhange o akua ku tokuesa ia kuatekesa phala o Bibidia ku kala mu kibatu kioso kia Xipânha medieval. O alunguludi a lelu ene mu kaiela o makanda a ió a lungulula o Mikanda Ikola mu dimi dia Latini, Gótica, Árabe, ni dimi dia Xipânha. Mukonda dia kiki, mazunda ni mazunda ja athu a zuela o dimi dia Xipânha lelu a tena ku tanga o Mak’â Nzambi mu dimi diâ dia uvualukilu.

^ kax. 10 Kala o dimi dia Castelhano, Catalão, Galega, ni Putu.

^ kax. 17 Lelu, o dimi dia Xipânha, dimi dia uvualukilu dia 540 ja mazunda ja athu.

^ kax. 20 Tanga o milongi: “O Nome Divino e a Busca de Alfonso de Zamora Pela Exatidão Textual,” mu Mulangidi 1 ua Kaiadi ua 2011 mu phutu.

^ kax. 23 Tanga o milongi, “A luta de Casiodoro de Reina pela Bíblia em espanhol,” mu Mulangidi 1 ua Kanake ua 1996 mu phutu.