كيەلى كىتاپ شىندىقتارىن ىزدەگەن ۋلريح سۆينگلي
بۇگىندە كوپ ٴدىنشىل ادامدار سەنىمدەرى كيەلى كىتاپ شىندىقتارىنا نەگىزدەلگەن بە، جوق پا — سونى تەكسەرە الادى. ٴبىراق سوناۋ XVI عاسىردا ادامداردا مۇنداي مۇمكىندىك بولماعان، سەبەبى كيەلى كىتاپ ولاردىڭ ٶز انا تىلىندە جوق ەدى. شىركەۋگە باراتىن كەيبىر ادامدار عانا شىركەۋدىڭ ۇيرەتەتىنى مەن كيەلى كىتاپتا جازىلعانداردى سالىستىرا الاتىن. ٴدىن مۇعالىمدەرى بولسا جارىتىپ حالىققا كومەكتەسپەيتىن. «حريستيان شىركەۋىنىڭ تاريحى» دەگەن كىتاپتا: «شۆەيسارياداعى شىركەۋ بىلگەنىن ىستەيتىن. ٴدىن مۇعالىمدەرى ازعىن، ٶزىمشىل، ىرىمشىل بولاتىن»،— دەلىنگەن.
وسى ٴبىر كەزەڭدە ۋلريح سۆينگلي كيەلى كىتاپ شىندىعىن ىزدەي باستايدى. مۇنىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى؟ وزگەلەرمەن بىلگەندەرى جايلى قالاي ٴبولىستى؟ ونىڭ ٶمىرى مەن تانىتقان سەنىمى ٴبىز ٷشىن قالاي ۇلگى بولا الادى؟
سۆينگلي شىندىقتى ىزدەي باستادى
شامامەن 20 جاسىندا سۆينگلي كاتوليك شىركەۋىنىڭ ٴدىني قىزمەتكەرى بولۋ جايلى ويلانا باستايدى. ٴدىني قىزمەتكەر بولعىسى كەلەتىندەرگە قويىلاتىن تالاپتارعا ساي، سۆينگلي كيەلى كىتاپتى ەمەس، «شىركەۋ اكەلەرىنىڭ» جازبالارىن، فيلوسوفيانى جانە شىركەۋدىڭ ادەت-عۇرپىن زەرتتەۋ كەرەك ەدى.
سۆينگلي كيەلى كىتاپ شىندىقتارىمەن قالاي تانىسا باستادى؟ ول شۆەيساريانىڭ بازەل قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە، توماس ۆيتتەنباحتىڭ ۋاعىزىن تىڭدايدى. ول ۋاعىزىندا شىركەۋدەگى يندۋلگەنسيانى a ايىپتايدى. ٴبىر ٶمىربايان جازۋشىسى ايتقانداي، سۆينگلي «ادامداردىڭ كۇنالارى كەشىرىلۋ ٷشىن ٴماسىح ٶمىرىن ٴبىر رەت قيعانى جەتكىلىكتى ەكەنىن سول ۆيتتەنباحتان ەستىگەن» (پەتىردىڭ 1-حاتى 3:18). ادامداردىڭ كۇنالارى تەك يسانىڭ تولەمىنىڭ نەگىزىندە كەشىرىلەتىنىن تۇسىنگەندە، سۆينگلي شىركەۋدەگى ٴدىنباسىلار كۇنانىڭ قۇنىن اقشامەن وتەي الادى دەگەن ٸلىمدى جوققا شىعارادى (ەلشىلەردىڭ ىستەرى 8:20). ٴبىراق سوندا دا ول ٵرى قاراي دا ٴبىلىم الىپ، 22 جاسىندا كاتوليك شىركەۋىنىڭ پاستورى بولادى.
20 جاس شاماسىندا سۆينگلي «جاڭا وسيەت» دەپ اتالعان ٴتۇپنۇسقا تىلدەگى كيەلى كىتاپتى ٴتۇسىنۋ ٷشىن گرەك ٴتىلىن ۇيرەنەدى. سونداي-اق ول ەرازمنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ، كيەلى كىتاپتا دا ايتىلعانداي، قۇداي مەن ادامداردىڭ اراسىنداعى جالعىز كەلىستىرۋشى يسا ٴماسىح ەكەنىن بىلەدى (تىموتەگە 1-حات 2:5). سودان كاتوليك شىركەۋىنىڭ «ادامدار قۇدايعا اۋليەلەر ارقىلى عانا جاقىنداي الادى» دەگەن ىلىمىنە كۇماندانا باستايدى.
سۆينگلي شامامەن 30 جاسقا كەلگەندە، شىندىقتى تابۋ ٷشىن كوبىرەك ىزدەنىس جۇرگىزەدى. سول ارالىقتا يتاليانى باسىپ الۋ ٷشىن ەۋروپا بويىنشا بولعان سوعىستاردا كاپەللان بولىپ، ياعني اسكەردە ٴدىني قىزمەتكەر بولىپ قىزمەت ەتەدى. 1515-جىلى مارينيانو شايقاسىندا ول كاتوليكتەردىڭ ٴبىر-ٴبىرىن قىرىپ سالعانىن كورەدى. بىرنەشە جىلدان كەيىن سۆينگلي ٶز قولىمەن گرەك جازبالارىنىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، ٴتىپتى ونىڭ كوپ جەرلەرىن جاتتاپ الادى. ال 1519-جىلدارى ول ساياسي ىقپالى دۇركىرەپ تۇرعان شۆەيساريانىڭ سيۋريح قالاسىندا تۇرىپ جاتقاندا كاتوليك شىركەۋى كيەلى كىتاپتا جوق ىلىمدەردى ۇيرەتپەۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. ول باسقالارعا دا وسىنداي تۇجىرىمعا كەلۋ ٷشىن نە ىستەي الار ەدى؟
«بۇنداي ۋاعىزدى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەنبىز»
سۆينگلي ادامدار كيەلى كىتاپتاعى شىندىقتى ەستىسە، شىركەۋدىڭ وتىرىگىنەن باس تارتادى دەپ ويلادى. سودان سيۋريحتەگى بەدەلدى گروسميۋنستەر شىركەۋىنىڭ ٴدىني قىزمەتكەرى بولىپ تاعايىندالعاندا، ٶز ۋاعىزىن جۇرگىزۋدىڭ امالىن ويلاستىردى. ول عاسىرلار بويى شىركەۋلەردە وقىلىپ كەلگەن لاتىن لەكسيوناريي b كىتابىن وقۋعا تيىم سالدى. قايتا، ىزگى حاباردى تىكەلەي كيەلى كىتاپتان ۋاعىزداپ، ونى باستان اياق تاراۋ-تاراۋ بويىنشا وقيتىن. شىركەۋ اكەلەرىنىڭ يدەيالارىنا جۇگىنبەي، جازبالاردى جازبالاردىڭ كومەگىمەن ٴتۇسىندىرىپ بەرەتىن. مىسالى، ول تۇسىنۋگە قيىن تارماقتاردى جەڭىل تارماقتارمەن تۇسىندىرەتىن (تىموتەگە 2-حات 3:16).
Sergio Azenha/Alamy Stock Photo
سيۋريحتەگى گروسميۋنستەر شىركەۋى
سۆينگلي ادامدارعا كيەلى كىتاپتىڭ كۇندەلىكتى ومىردە پايدالى ەكەنىن كورسەتكىسى كەلدى. ول كيەلى كىتاپتىڭ مورالدىق نورمالارى جايلى ۇيرەتىپ، يسانىڭ اناسى ٴماريامعا عيبادات ەتۋ، اۋليەلەرگە دۇعا قىلۋ، كۇنانى اقشامەن وتەۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن جانە ٴدىنباسىلارىنىڭ ازعىندالىپ كەتكەنىن ٴتۇسىندىردى. بۇل قانداي ناتيجە بەردى؟ ونىڭ ٴبىرىنشى ۋاعىزىنان كەيىن كەيبىر ادامدار بىلاي دەگەن: «بۇنداي ۋاعىزدى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەنبىز». ال ٴبىر تاريحشى بولسا سۆينگليدىڭ كاتوليك شىركەۋىندەگى تىڭدارماندارى جايلى بىلاي دەگەن: «پاستورلاردىڭ توپاستىعى مەن ازعىندىققا بەلشەسىنەن باتقانىن كورگەندە، ادامدار شىركەۋدەن كەتىپ قالعان ەدى، ال قازىر ولار قايتا ورالدى».
ادامدار شىركەۋدىڭ ىلىمدەرىنە قايشى كەلەتىن ىستەرگە بارماس ٷشىن، 1522-جىلى ٴدىنباسىلار سيۋريحتەگى ساياساتكەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. سودان سۆينگلي شىركەۋگە قارسى شىقتى دەپ ايىپتالادى. ال ٶز ويىنان وڭايلىقپەن اينىمايتىن سۆينگلي كاتوليك شىركەۋىنىڭ ٴدىني قىزمەتكەرى بولۋدان باس تارتادى.
سۆينگلي ەندى نە ىستەر ەكەن؟
سۆينگلي ەندى ٴدىني قىزمەتكەر بولماسا دا، ۋاعىزىن جالعاستىرىپ، باسقالارعا ٶزىنىڭ كوزقاراسىن دالەلدەۋدى دوعارمادى. ۋاعىزى كوپكە تاراعاندىقتان، ونىڭ اتى شىعا باستايدى. ناتيجەسىندە، سيۋريحتەگى ساياساتكەرلەرگە دە ىقپالى ٴجۇردى. وسى ىقپالىمەن ول سيۋريحتە رەفورمالار جاسادى. مىسالى، 1523-جىلى سيۋريحتەگى سوت جازبالارمەن دالەلدەنبەگەن كەز كەلگەن ٸلىمدى جوققا شىعاردى. ال 1524-جىلى پۇتقا تابىنۋشىلىقتى زاڭسىز دەپ تاپتى. سۋديالار، جەرگىلىكتى ۋاعىزداۋشىلار مەن قاراپايىم حالىق بىرىگىپ، قۇرباندىق ورىندارى، مۇسىندەر مەن باسقا دا ٴدىني بۇيىمداردى قيراتىپ تاستادى. بۇل تۋرالى «سۆينگلي — قۇدايدىڭ قارۋلانعان پايعامبارى» دەگەن كىتاپتا: «كەزىندە ۆيكينگتەردىڭ شىركەۋلەردى توناعانى بولماسا، باتىس شىركەۋلەرى بۇرىن-سوڭدى بۇنداي تالان-تاراجعا تۇسپەگەن»،— دەلىنگەن. 1525-جىلى سۆينگلي بيلىك وكىلدەرى ارقىلى شىركەۋ عيماراتتارىن اۋرۋحانالارعا اينالدىرىپ، موناحتار مەن موناح ايەلدەرگە ۇيلەنۋگە رۇقسات بەرگىزدى. سونداي-اق ول مەسسا ٴراسىمىن كيەلى كىتاپقا ساي قاراپايىم ەتىپ تويلاۋدى ۇسىندى (قورىنتتىقتارعا 1-حات 11:23—25). تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، سۆينگليدىڭ ەرەن ەڭبەگى سيۋريحتەگى ٴدىني جەتەكشىلەر مەن ساياساتكەرلەردىڭ باسىن بىرىكتىردى جانە رەفورمالاردىڭ جاسالۋىنا جول اشىپ، جاڭا پروتەستانت ٴدىنىنىڭ پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
1536-جىلى باسىلعان سيۋريح كيەلى كىتابى. ەحوبا كۋاگەرلەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك باس باسقارماسى، ۋورۆيك، نيۋ-يورك
سۆينگليدىڭ اتقارعان ەڭ ۇلكەن ەڭبەگى كيەلى كىتاپ اۋدارماسى بولدى. 1520-جىلدارى ول ٴتۇپنۇسقا تىلدەگى ەۆرەي، گرەك جازبالارى جانە «گرەك سەپتۋاگينتى» مەن «لاتىن ۆۋلگاتاسىنىڭ» ۇستىنەن جۇمىس ىستەگەن ٴبىر توپ عالىمعا جەتەكشىلىك ەتتى. ولار ٴماتىندى اۋدارعاندا وتە قاراپايىم ٴتاسىلدى قولداناتىن. مىسالى، ٵر تارماقتى ٴتۇپنۇسقا جانە باسقا دا بەدەلدى اۋدارمالاردان وقيتىن. كەيىن ٴبارى ونى تالقىلاپ، تاپقان مالىمەتتەرىن جازىپ قوياتىن. وسىلاي قۇداي ٴسوزىن ٴتۇسىندىرىپ، ونى اۋدارۋعا كۇش سالعاندارىنىڭ ارقاسىندا، 1531-جىلى سيۋريح كيەلى كىتابى جارىق كوردى.
سۆينگلي قانشا جەردەن جاقسى ادام بولسا دا، قاتال ٵرى يدەياسىن قولدامايتىنداردى جانى جاراتپايتىن ادام ەدى. مىسالى، 1525-جىلى ول اناباپتيستتەردىڭ سوت ىسىنە قاتىسادى. اناباپتيستتەر نارەستەنى شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكىزۋ كەرەك دەگەن سۆينگليدىڭ كوزقاراسىمەن كەلىسپەيتىن. سودان سوت نارەستەنى شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكىزۋگە كەلىسپەيتىندەردى ٶلىم جازاسىنا كەسۋ كەرەك دەگەن شەشىم شىعارعاندا، سۆينگلي بۇل سۇمدىق شەشىمدى تولىقتاي قولدادى. سونىمەن قاتار ول وزگەلەرگە جاڭا ىلىمدەردى قابىلداتقىزۋ ٷشىن بيلىك وكىلدەرىن اسكەري كۇشتى پايدالانۋعا شاقىردى. ٴبىراق شۆەيسارياداعى تامىرى مىقتى باسقا دا كاتوليك دىندەرى ونىڭ بۇل رەفورمالارىنا قارسى شىقتى. ناتيجەسىندە ازاماتتىق سوعىس بۇرق ەتتى. اسكەرگە ەرىپ سوعىسقا كەتكەن سۆينگلي 47 جاسىندا قازا تاپتى.
سۆينگليدەن قالعان اسىل مۇرا
پروتەستانت رەفورماتورلارى مارتين ليۋتەر، دجون كالۆين سياقتى سۆينگليدىڭ اتى جەر جارماسا دا، ٴسوز جوق، ونىڭ تاريحتا ويىپ الار ورنى بار. نەگىزى، سۆينگلي ريم كاتوليك شىركەۋىنىڭ ىلىمدەرىن جوققا شىعارۋدا ليۋتەردەن دە كوپ ەڭبەك ەتكەن ٵرى كالۆينگە ٶز يدەيالارىن تاراتۋعا جول اشقان. ونىڭ «رەفورماسيانىڭ ٷشىنشى اتاسى» دەپ اتالعانى دا بەكەر ەمەس.
سۆينگليدىڭ اتقارعان ەڭبەكتەرى ٴبىر جاعىنان جاقسى ناتيجە بەرسە، ٴبىر جاعىنان جامان سالدارى دا بولدى. ٶزىنىڭ يدەيالارىن تاراتۋ ٷشىن ول ساياساتقا باسىمەن كىرىپ، سوعىستارعا دا قاتىستى. بۇلاي ەتۋىمەن ول يسا ٴماسىحتىڭ ايتقاندارىنا كەرەعار ارەكەت ەتتى. ال يسا بولسا شاكىرتتەرىن ساياساتقا ارالاسپاۋعا، جاۋلارىن ولتىرۋگە ەمەس، جاقسى كورۋگە ۇيرەتكەن (ماتاي 5:43، 44؛ جوحان 6:14، 15).
دەسە دە سۆينگلي تاريحتا كيەلى كىتاپتى مۇقيات زەرتتەگەن جانە بىلگەندەرىن وزگەلەرمەن بولىسۋگە قۇشتار بولعان ادام رەتىندە قالدى. ول كوپتەگەن كيەلى كىتاپ شىندىقتارىن تاپتى ٵرى وزگەلەرگە دە سولاي ەتۋگە كومەكتەستى.
a يندۋلگەنسيا — ٴدىنباسىلارىنىڭ ادامعا كۇناسىنىڭ كەشىرىلگەنى تۋرالى بەرەتىن كۋالىك قاعازى. كوپشىلىكتىڭ ويىنشا، ونى العان ادام ولگەننەن كەيىن كۇنانى تازارتاتىن ورىنعا بارعاندا، جازاسى جەڭىلدەيدى نە مۇلدەم جازالانبايدى.
b لەكسيوناريي — جىل بويى وقىلاتىن الدىن الا تاڭدالعان كيەلى كىتاپ تارماقتارىنىڭ جيىنتىعى.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
كۇزەت مۇناراسى
قارسىلاستاردى جەڭگەن كىتاپ
كوپتەگەن ساياسي جانە ٴدىني جەتەكشىلەر كيەلى كىتاپتى يەمدەنگىسى، كوبەيتكىسى نە ونى اۋدارعىسى كەلگەن ادامداردى قۋدالادى. ٴبىراق ەشقايسىسى كيەلى كىتاپتى جويىپ جىبەرە المادى.
DOCUMENTARIES
ولار كيەلى جازبالاردى ٴقادىر تۇتتى — ٷزىندى (ۋيليام تيندال)
ونىڭ كيەلى كىتاپقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى اتقارعان جۇمىسىنان كورىندى. ونىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن بۇگىندە دە كورىپ جاتىرمىز.
سان ٴتۇرلى تاقىرىپتار
جوعالعان كيەلى كىتاپ اۋدارماسى قايتا تابىلدى
وتە باعالى كيەلى كىتاپ اۋدارماسىنىڭ جوعالىپ، 200 جىل وتە قايتا تابىلعانى جايلى ٴبىلىڭىز.
ٴبىز جونىندە
ەحوبا كۋاگەرلەرىنىڭ كەلۋىن ٶتىنۋ
كيەلى كىتاپقا قاتىستى سۇراقتارىڭىزدىڭ جاۋابىن الىڭىز نەمەسە ەحوبا كۋاگەرلەرى جايلى كوبىرەك ٴبىلىڭىز.
