Nakoni kanoana

Kiiba nakoni kanoana

Te koaua bwa mwakurian taian gene, boni ngaia te anga ae kona iai ni kaananauaki te maiu?

Ukeran te Maiu ae Ananau

Ukeran te Maiu ae Ananau

“I nora te mwakuri ae e a tia n anga te Atua nakoia natiia aomata, ae a teimatoa ni katabetabeaki iai. E katamaroai bwaai nako n taia. E karina naba i nanoia te iango ni kaineti ma te maiu n aki toki.”​Te Minita 3:10, 11.

ANA taeka rimoa te Uea ae wanawana are Toromon aei, e kaota raoi aia namakin aomata ibukin te maiu. Tao ibukina bwa e kimototo te maiu aei ao e aki kona n totokoaki te mate, ai irabubua ngkai aia ririki aomata ni kariaa te maiu ae raoiroi riki. A a tia ni kabanea iranga te ririki n ukera te anga ae e na ananau iai maiuia.

N te katoto, Gilgamesh ae uean Sumeria. A bati otokaraki aika taekina maiun teuaei. Teuana mai iai e oti n rongorongon te Epic of Gilgamesh, ae taekinaki iai bwa e nako n te mwananga ae karuanikai ibukin ukeran totokoan te mate, ma e aki roko n te reke.

Te tia rabakau n ana laboratory i marenan tao 500 C.E nakon 1,500 C.E

N te kaaua n tienture B.C.E., ao a kataia taan rabakau i Tiaina ni karaoa te bwainnaoraki ae aongkoa e na kaananaua te maiu. A karaoa te moi ae renganaki ma boitin tabeua n aron te mercury ao te arsenic. E iangoaki bwa aei te bwainnaoraki are a mate iai embera tabeman mai Tiaina. Tao i marenan 500 C.E. nakon 1,500 C.E. i Eurobe, ao iai taan rabakau ake a kataia ni karaoa te koora ae kona n nimaki, bwa a taku bwa e na kona ni kaananaua te maiu.

N taai aikai, a kataia taan rabakau tabeman i aon te rabwata ma te gene n ukera bukin rikin te kara. E oti n aia kakaaemwaaka taan rabakau aikai bwa a bon teimatoa naba ngkai aomata n ukera aron totokoan te kara ma te mate. Ma tera mwini kakaae akanne?

E A TIA TE ATUA NI “KARINA NABA I NANOIA TE IANGO NI KAINETI MA TE MAIU N AKI TOKI.”​—TE MINITA 3:​10, 11

KAKAAEANI BUKIN RIKIN TE KARA NI BOONG AIKAI

A a tia taan rabakau i aon aia cell aomata ni kaotii aia ribooti aika 300 tabun ake a kabwarabwaraa bukin rikirakera ni kara ao ni mate. N ririki aika tibwa nako ao a a tia taan rabakau ni bwain te rabwata ni kona ni kabentaai taian gene ao protein bwa a na kakiriariaa te rikirake ni kara, n aia kakatai irouia maan ao ni bon aia cell aomata. Ibukin anne, a anga aia mwane kaubwai ibukini kakaaean te anga ae ti na totokoa iai te kangaanga ae te mate. Tera ae a a tia ni karaoia?

A kataia ni kaananaua abwakin te maiu. A iangoia tabeman taan rabakau ni bwain te rabwata bwa ti rikirake ni kara ngkana e rotaki te bwai ae aranaki bwa te telomere ae baika a mena i tabon te chromosome. Te telomere e kamanoi rongorongo ake n ara cell, ngkana a bwenaua cell aikai ni kamwaitiia. Ma ni katoatai are a bwenaua iai cell aikai, ao e a uarereke naba te telomere. Ngkana e a aki kona ni manga bwenaua riki te cell, ao ikanne are e a roko naba iai te kara.

N 2009 ao e a reke te kaniwanga ae te Nobel laureate iroun Elizabeth Blackburn ma kaain ana tiim ibukini kunean te bae kona ni kakiriariaa uarereken te telomere, are e reke man tokin ana mwakuri te cell. Ma e oti n aia ribooti anne bwa te telomere “bon akea te mwaaka iai, ae nanona e aki kona ni kaananaua riki maiura nakon ae ti taneiai iai.”

Manga kaboouan ana mwakuri te cell, bon te anga teuana ibukini kakiriariaan te kara. Ngkana a a rangi ni kara ara cell ao a aikoa kona ni manga bwenaua riki i bon irouia, a kona n anga rongorongo aika kairua nakon tautian te rabwata ake i rarikia, ike e a riki iai te baauraura, te maraki ae wenemaan, ao ai te aoraki. N taai aika tibwa nako ao a a tia taan rabakau mai Buranti ni manga kabooui cell ake a anai mairouia kaara, ae tabeman i buakoia 100 tabun aia ririki. E taku te mataniwi n te tiim ni kakaae aei ae Professor Jean-Marc Lemaître, bwa e oti n aia mwakuri aei aroni “katokan te kara” n taian cell.

E KONA TE RABAKAU N AONNABA NI KAANANAUA MAIURA?

A aki bane taan rabakau ni kakoauaa ae bwainnaoraki aika aongkoa a kona n totokoa te kara, a kona ni kaananaua riki maiuia aomata ae ngkai. E koaua ae e ririkirake abwakini maiuia aomata man te ka-19 n tienture. Ma e riki aei ibukin rikiraken te kakaitiaki, nakoraoin riki aron totokoan aoraki aika ewewe, ao ai antibiotics ma iiti aika totokoi mannaoraki. A kakoauaa taan rabakau tabeman i aon te gene bwa e aki kona ni keerake riki abwakini maiuia aomata ngkoa, n aron ae e taneiai te aba iai ngkai.

Tao 3,500 te ririki n nako ao e korea ae kangai te tia korea te Baibara are Mote: “Abwakini maiura bon 70 te ririki, ke 80 ngkana e boni korakora te aomata, ma a onrake n te kangaanga ma te rawawata, a waekoa n nako, ao ai akea naba ngaira.” (Taian Areru 90:10) N aki ongea aia kakorakora aomata ni kaananaua maiura, ma e bon tiku naba aroni maiura aei n aron are e taekinna Mote.

Ma karikibwai n aroni kabatinou aika uraura ke aekani bwain taari teuana aika mena n te aubunga, a kona ni maiu i nanon 200 tabun te ririki, ao aroka n aron te giant sequoia a maiu i nanon iranga te ririki. Ngkana ti kabotaua abwakini maiura ma baikai ke baika maiu riki tabeua, tiaki ti kona n titirakinira aei, ‘Te koaua bwa tii 70 ke 80 te ririki tokini maiura?’