Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Namɔ Ji Pontio Pilato?

Namɔ Ji Pontio Pilato?

Namɔ Ji Pontio Pilato?

“PILATO ji mɔ ko ni hi shi ní baa mɔ shi, ní wa akɛ eeehé mɔ eye, ni mɛi kã he amɛsusuɔ mɔ ni eji he. Mɛi komɛi kɛɔ akɛ eji hetselɔ, ni kɛha mɛi krokomɛi lɛ, eji mɔ ko ni haa anaa gbɔjɔmɔ diɛŋtsɛ ni yɔɔ adesai ahe, ni ákɛ eji maŋkwralɔ ko ní srɔto ko bɛ ekɛ maŋkwralɔi krokomɛi ní jieɔ mɔ amɛhaa bɔni afee ni amɛkɛha toiŋjɔlɛ aba lɛ teŋ.”—Wolo ni ji Pontius Pilate, ní Ann Wroe ŋma lɛ.

Kɛ́ okɛ susumɔi ní mɛi hiɛ yɛ Pontio Pilato he nɛɛ ateŋ eko kpãa gbee loo okɛ eko kpãaa gbee jio, gbɛ nɔ ní etsɔ ekɛ Yesu Kristo ye eha lɛ ha efee gbɛi eha ehe. Namɔ ji Pilato? Mɛni ale yɛ ehe? Kɛ́ wɔnu hegbɛ ni no mli lɛ eyɔɔ lɛ shishi jogbaŋŋ lɛ, no baaye abua wɔ koni nifeemɔi ni fe ekrokomɛi fɛɛ ni etee nɔ yɛ shikpɔŋ nɔ lɛ he shishinumɔ ni wɔyɔɔ lɛ aya hiɛ.

Hegbɛ ní Ená, Esɔ̃i, kɛ Hewalɛ ní No Mli lɛ Eyɔɔ

Yɛ afi 26 Ŋ.B. lɛ, Roma Maŋtsɛ Tiberio hala Pilato ákɛ amralo koni ekwɛ Yudea kpokpaa lɛ nɔ. Mɛi ni akɛ hegbɛ ni tamɔ nɛkɛ haa amɛ ji hiɛnaanɔbii ni jɛ abladei awekui ni baa shi amli, ni esoro amɛ kwraa yɛ abladei ní ahalaa amɛ ákɛ bɛgwafoi lɛ ahe. Ekolɛ, beni Pilato bote asraafoi anitsumɔ mli lɛ, no mli lɛ eji asraafoi ní buɔ mɛi ahe lɛ anɔ onukpa loo tatsɛ; ni ená onukpayeli hegbɛi srɔtoi yɛ asraafoi anitsumɔ lɛ mli; ni beni ahala lɛ akɛ amralo lɛ, no mli lɛ eyeko afii 30.

Pilato woɔ kooloi ahewolo atade kɛ eniji kukuji kɛ dade dama eshwieɔ esraafoi atade lɛ nɔ. Kɛ́ eeje kpo lɛ, ewoɔ atade yɛŋ kakadaŋŋ ní akɛ afaseo su mama emu naa. Ekolɛ, ekuɔ eyitsɔi ni ebaa shi, ni eshɛɔ etsɛŋ hu. Eyɛ amli akɛ mɛi komɛi susuɔ akɛ ejɛ Spain moŋ, shi egbɛi tsɔɔ akɛ ejɛ Pontii weku ní Sambii abladei ni jɛ Italia wuoyigbɛ lɛ jɛ mli lɛ mli.

Bei pii lɛ, atsuɔ amraloi ni hiɛ gbɛnaa tamɔ Pilato lɛ kɛyaa kpokpai ní be fɛɛ be lɛ naagbai yɛ jɛmɛ lɛ anɔ. Romabii lɛ bu Yudea amɛfata kpokpai ni tamɔ nakai lɛ ahe. Atsu Pilato kɛtee jɛmɛ koni eyakwɛ ni toiŋjɔlɛ ahi jɛmɛ, ní asaŋ ekwɛ tooi srɔtoi ni awoɔ lɛ anɔ. Yudafoi asaneyelihei lɛ ajɛɔ akojoɔ saji fɛɛ, shi ashiɔ saji ni kɔɔ gbele fɔbuu he lɛ ahaa kojolɔ nukpa ni ji amralo lɛ.

Pilato kɛ eŋa, ewoloŋmalɔi, enanemɛi, kɛ etsuji fioo ni eyɔɔ lɛ hi Kaisarea ní lɛjiadaamɔhe yɔɔ jɛmɛ lɛ. Pilato ji tatsɛnukpa ní kwɛɔ asraafoi akui srɔtoi enumɔ nɔ, ni asraafoi 500 kɛmɔ 1,000 yɔɔ kuu fɛɛ kuu mli, ni ekwɛɔ asraafoi okpɔŋɔnɔtaralɔi aaafee 500 hu anɔ. Asraafoi ni yɔɔ eshishi lɛ fɔɔ mlatɔlɔi agbee. Yɛ toiŋjɔlɛ beaŋ lɛ, akɛ mlatɔlɔi yaa kojomɔhe ni ayeɔ amɛsane agbeɔ naa dani agbeɔ amɛ, shi yɛ atuatsemɔ be mli lɛ, agbeɔ atuatselɔi lɛ amrɔ nɔŋŋ kɛ́ nine shɛ amɛnɔ, ni bei pii lɛ, abuaa amɛnaa ni agbeɔ amɛ shikome. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, beni Spartacus nyiɛ atuatselɔi komɛi ahiɛ kɛtse atua lɛ, Romabii lɛ gbe nyɔji 6,000 bɔni afee ni amɛkɛku atuatsemɔ lɛ naa. Kulɛ gbɛjianɔtoo ni yɔɔ Roma nɔyeli lɛ mli ji akɛ, kɛ́ naagba ko te shi yɛ Yudea lɛ, amralo ni yɔɔ jɛmɛ lɛ baanyɛ ekɛ amralo ni yɔɔ Syria ni ji Roma nɔyelɔ lɛ najiaŋdamɔlɔ kɛ tatsɛnukpa ni kwɛɔ asraafoi akpekpei anɔ lɛ ayasusu naagba lɛ he. Shi beni Pilato yeɔ amralo lɛ, be kpalaŋŋ ho ni abɛ amralo yɛ Syria, ni no ha ehe bahia koni Pilato atsu naagbai ni teɔ shi lɛ ahe nii oya.

Amraloi lɛ kɛ Roma nɔyelɔ lɛ shãraa be fɛɛ be. Esa akɛ amɛbɔ lɛ saji ni saa maŋtsɛ ni eji lɛ he loo saji ni baanyɛ ekɛ Roma nɔyeli lɛ awo oshara mli lɛ he amaniɛ bɔni afee ni kɛ́ ehe baahia ni ewo akpɔ lɛ, ni efee nakai. Amralo ko baasumɔ koni lɛ tsutsu eyabɔ nɔyelɔ lɛ nibii ni yaa nɔ yɛ ekpokpaa lɛ nɔ lɛ he amaniɛ dani mɛi krokomɛi ayafolɔ enaa. Naagbai ni tetee shi yɛ Yudea lɛ ha Pilato hao diɛŋtsɛ.

Yɛ Pilato he saji ni yɔɔ Sanekpakpai lɛ amli lɛ sɛɛ lɛ, yinɔsaneŋmalɔ Flavius Josephus kɛ yinɔsaneŋmalɔ Philo ji mɛi titri ni ŋmala ehe saji amɛshwie shi. Romanyo yinɔsaneŋmalɔ Tacitus hu tsɔɔ akɛ Pilato ha agbe Christus (Kristo) ní gbɛi kã Kristofoi anɔ lɛ.

Átee Yudafoi lɛ Amlifu Shi

Josephus tsɔɔ akɛ akɛni amraloi ní atsu kɛtee Yudea lɛ le akɛ Yudafoi lɛ miihi amagai hewɔ lɛ, amɛhaaa ayashĩ aflaŋaa ni atɛŋ nɔyelɔ lɛ he mfoniri yɛ mli lɛ eko yɛ Yerusalem. Shi Pilato ha afee nakai, ni enɛ ha Yudafoi lɛ amli fu, ni amɛsha shi kɛtee Kaisarea amɛyabɔ lɛ amaniɛ akɛ amɛbɛ nɔ ni yaa nɔ lɛ he miishɛɛ. Gbii enumɔ ho ní Pilato tsuuu sane ni amɛkɛyafɔ̃ ehiɛ lɛ he nii. Gbi ni ji ekpaa lɛ nɔ lɛ, efã esraafoi lɛ koni amɛbɔle maŋbii ni amɛbabua amɛhe naa ní wieɔ eshiɔ nɔ ni efee lɛ ahe, ni eha awo amɛhe gbeyei akɛ kɛ́ amɛshiii kɛyaaa amɛshiai amli lɛ, ebaaha agbe amɛ. Beni Yudafoi lɛ ha Pilato le akɛ amɛbaasumɔ ni amɛgboi moŋ fe nɔ ni amɛaakwɛ ni aku amɛ-Mla lɛ mli lɛ, no ha ehe jɔ, ni eha ayajie aflaŋai lɛ.

Bei komɛi lɛ, Pilato kɛ nɔnyɛɛ feɔ nii. Nɔ ko ni amralo nɛɛ fee ni Josephus ŋma he sane efɔ̃ shi lɛ tsɔɔ akɛ, be ko lɛ eyajie shika kɛjɛ sɔlemɔwe lɛ shikatoohe lɛ, ni ekɛtsa nujɔɔ koni nu atsɔ mli kɛba Yerusalem. Pilato diɛŋtsɛ kɛ ehewalɛ eyalooo shika lɛ yɛ sɔlemɔwe lɛ ejaakɛ ele akɛ eji musubɔɔ ákɛ aaayahà nii yɛ sɔlemɔwe lɛ, ni ákɛ nakai ní eeefee lɛ baaha Yudafoi lɛ amli afu ní amɛbi Tiberio koni eshɔ̃ hegbɛ ni eyɔɔ ákɛ amralo lɛ yɛ edɛŋ. No hewɔ lɛ, etamɔ nɔ ni Pilato kɛ onukpai komɛi ni yɔɔ sɔlemɔwe lɛ fee ekome ni enine shɛ nakai shika lɛ nɔ. Abaanyɛ akɔ shika kɛjɛ fotro ni atsɛ́ɔ lɛ “korban” lɛ mli ni akɛtsu nibii ni he baaba sɛɛnamɔ kɛha maŋbii lɛ ni tɔmɔ bɛ he. Shi Yudafoi akpekpei abɔ bua amɛhe naa ni amɛkɛ mlifu kɛ bolɔmɔ wie amɛshi nifeemɔ nɛɛ akɛ esaaa.

Pilato fã asraafoi koni amɛbote gbɔmɛi ni kɛ bolɔmɔ wieɔ amɛshiɔ nɔ ni efee lɛ ateŋ ni amɛkɛ tso kpotii ayi amɛ, shi amɛkɛ akpɔlɔi akata amɛteŋ mɔ ko he. Ekã shi faŋŋ akɛ eetao ni ekudɔ gbɔmɛi lɛ yɛ gbɛ ni haŋ ashwie la shi babaoo nɔ. Etamɔ nɔ ni eye omanye yɛ enɛ feemɔ mli, shi kɛlɛ, mɛi komɛi awala ŋmɛɛ amɛ. Ekolɛ, beni mɛi komɛi babɔ Yesu amaniɛ akɛ Pilato eŋɔ Galileabii komɛi alá efutu amɛfɔlei lɛ, no mli lɛ mɛi ni agbe yɛ sane ni ba nɛɛ mli lɛ ahe amɛwieɔ lɛ.—Luka 13:1.

“Mɛni Ji Anɔkwale?”

Bɔ ni Pilato tsu naafolɔmɔi ni Yudafoi osɔfonukpai kɛ maŋ onukpai lɛ kɛshi Yesu akɛ eetsɛ́ ehe Maŋtsɛ lɛ he nii eha lɛ ji nɔ ni ha Pilato ná gbɛi gbonyo. Beni Yesu ha Pilato le akɛ eba koni ebaye anɔkwale lɛ he odase lɛ, Pilato na akɛ ejaaa akɛ amɔ Yesu ejaakɛ ehe bɛ oshara kɛha Roma nɔyeli lɛ. Akɛni Pilato susuɔ akɛ anɔkwale ji saneyitso ko ni shishinumɔ wa hewɔ lɛ, ebi akɛ: “Mɛni ji anɔkwale?” Te ekojo sane ni akɛbafɔ̃ ehiɛ lɛ eha tɛŋŋ? Ejaje akɛ: “Mi lɛ minaaa fɔbuu sane ko kwraa yɛ ehe.”—Yohane 18:37, 38; Luka 23:4.

Kulɛ esa akɛ nɔ ni ewie nɛɛ aha akɛ Yesu kojomɔ lɛ aba naagbee, shi Yudafoi lɛ tee nɔ amɛfolɔ Yesu naa akɛ eji maŋjwalɔ. Pilato le jogbaŋŋ akɛ nyɛ̃ɛ ni osɔfonukpai lɛ nyɛ̃ɔ Yesu hewɔ amɛtuu lɛ amɛwo edɛŋ koni ekojo lɛ lɛ. Ni ele hu akɛ kɛ́ eŋmɛɛ Yesu he lɛ, no kɛ naagba baaba, ni esumɔɔɔ akɛ nɔ ko ni tamɔ nakai baa. Mra mli lɛ, Baraba kɛ mɛi komɛi ni fata ehe lɛ tse atua, ni mɛi pii awala ŋmɛɛ amɛ yɛ nakai atuatsemɔ lɛ mli, ni no ha amɔ lɛ kɛ mɛi ni fata ehe lɛ awo tsuŋ, ni Pilato sumɔɔɔ akɛ naagba ni tamɔ nakai teɔ shi dɔŋŋ. (Marko 15:7, 10; Luka 23:2) Kɛfata he lɛ, naagbai komɛi ni te shi yɛ Pilato kɛ Yudafoi lɛ ateŋ yɛ be ni tsɔ hiɛ lɛ mli lɛ ha ehe guɔ gbo yɛ Tiberio ni ji nɔyelɔ ko ni kɛ amraloi ni yitseiaŋ wala lɛ yeɔ kɛ joomɔ lɛ hiɛ. Ni kɛlɛ, kɛ́ eyabo Yudafoi lɛ atoi ni etsu nɔ ni amɛtao ni efee lɛ he nii lɛ, abaabu no akɛ eji gbɔjɔmɔ yɛ egbɛfaŋ. Enɛ hewɔ lɛ, Pilato yiŋ fee lɛ yaa, ni enaaa nɔ ni efeɔ.

Beni Pilato ná le maŋ nɔ ni Yesu jɛ lɛ, ebɔ mɔdɛŋ akɛ ekɛ sane lɛ ayaha Herode Antipa ní no mli lɛ eyeɔ nɔ yɛ Galilea lɛ koni eye. Shi beni Pilato eyayeee omanye yɛ enɛ feemɔ mli lɛ, ebɔ mɔdɛŋ ekɛ maŋbii ni amɛbabua amɛhe naa yɛ emaŋtsɛwe lɛ awie koni amɛha eŋmɛɛ Yesu he, taakɛ bɔ ni amɛhaa aŋmɛɛɔ gboklɛfonyo kome he yɛ Hehoo gbijurɔyeli lɛ nɔ lɛ. Shi maŋbii lɛ bolɔ kɛ gbee ni wa akɛ aŋmɛɛ Baraba moŋ he.—Luka 23:5-19.

Kulɛ Pilato baasumɔ ni eye jalɛsane, shi esumɔɔɔ ni hegbɛ ni eyɔɔ lɛ ŋmɛɛɔ lɛ, ni eesumɔ ni esa maŋbii lɛ hu ahiɛ. Naagbee lɛ, ená he miishɛɛ akɛ eeebu hegbɛ ni eyɔɔ lɛ moŋ he fe nɔ ni ekɛ ehe nilee aaatsu nii ni eye jalɛsane. Ebi koni abaha lɛ nu, kɛkɛ ni efɔ edɛŋ ákɛ eyeee fɔ yɛ gbele fɔbuu ni ekpɛlɛ ni atsu he nii lɛ mli. * Eyɛ mli akɛ Pilato le akɛ Yesu yeɔ bem moŋ, shi eha asraafoi yi lɛ, ni amɛye ehe fɛo, amɛgbala lɛ mãi, ni amɛtsɛ̃ lajɔ hu amɛshwie ehiɛ.—Mateo 27:24-31.

Pilato ka nɔ ni ji naagbee nɔ̃ ákɛ ebaaŋmɛɛ Yesu he, shi maŋbii ni bua shi lɛ bolɔ akɛ, kɛ́ efeee nakai lɛ, belɛ ejeee Kaisare shieŋtsɛ. (Yohane 19:12) Beni Pilato nu wiemɔ nɛɛ, enijiaŋ je wui ni ebo maŋbii lɛ atoi. Beni woloŋlelɔ ko wieɔ yiŋ ní Pilato kpɛ nɛɛ he lɛ, etsɔɔ mli akɛ ekolɛ Pilato yasusu sane lɛ he yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ akɛ: “Sane nɛɛ he nitsumɔ waaa kwraa: maha agbe nuu lɛ. Ejaakɛ nilee yɛ mli ákɛ maha agbe Yudanyo ni he bɛ sɛɛnamɔ ko tsɔ lɛ fe nɔ ni maŋmɛɛ ehe ní no kɛ naagbai aba.”

Mɛni Ba Pilato Nɔ?

Pilato he sane ni ji naagbee nɔ̃ ní aŋma afɔ̃ shi lɛ hu kɔɔ naagba ko ni ekɛkpe lɛ he. Josephus tsɔɔ nɔ ni ba lɛ mli ákɛ Samariabii babaoo komɛi yabua amɛhe naa yɛ Gerizim Gɔŋ lɛ nɔ ákɛ amɛyaatao jwetri ko ní akɛɛ Mose kɛyato nakai gɔŋ lɛ nɔ lɛ. Pilato kɛ ehiŋmɛi kwɛɛɛ amɛ ni amɛfee nɔ ni amɛbaafee, shi moŋ etsu esraafoi lɛ ekomɛi ni amɛyagbe gbɔmɛi nɛɛ ateŋ mɛi saŋŋ. Samariabii lɛ yabɔ amralo ni Pilato yɔɔ eshishi ni ji Lucius Vitellius ní yeɔ amralo yɛ Syria lɛ amaniɛ. Atsɔɔɔ kɛji Vitellius yasusu akɛ Pilato fee nii kɛteke nɔ. Shi fɛɛ sɛɛ lɛ, efã Pilato koni eya Roma ni eyatsɔɔ nɔyelɔ lɛ nɔ hewɔ ni eye sane ni tamɔ nakai. Shi beni Pilato yashɛ lɛ, no mli lɛ nɔyelɔ Tiberio egbo.

Wolo tɛtrɛɛ ko tsɔɔ mli akɛ: “Yɛ sane nɛɛ sɛɛ lɛ, awieee Pilato he sane ko dɔŋŋ fe ehe adesãi komɛi kɛkɛ atãa.” Shi mɛi babaoo ebɔ mɔdɛŋ koni amɛha ale ehe saji krokomɛi. Akɛɔ akɛ Pilato batsɔ Kristofonyo. Etiopiabii “Kristofoi” ni yɔɔ sɔlemɔ wuji ni ale kɛjɛ blema lɛ amli lɛ bu lɛ amɛfata “hetselɔi” lɛ ahe. Eusebius ni ji woloŋmalɔ ni hi shi yɛ afi 200 afii lɛ anaagbee mli kɛyashi afi 300 afii lɛ ashishijee mli lɛ ji mɔ klɛŋklɛŋ ni ha ale akɛ Pilato yagbe ehe taakɛ Yuda Iskariot fee lɛ. Shi mɔ ko mɔ ko leee nɔ̃ tuuntu ni ba Pilato nɔ.

Ekolɛ, Pilato ji mɔ ko ni tsui wa, ní kɛ hiɛdɔɔ susuuu saji ahe, ní nineshi wa hu. Shi eye amralo afii nyɔŋma, ni amraloi ni atsu kɛtee Yudea lɛ ateŋ mɛi pii náaa afii ni shɛɔ nakai. No hewɔ lɛ, kɛha Romanyo lɛ, Pilato ji amralo ko ni tsu nii jogbaŋŋ. Mɛi komɛi kɛɔ akɛ eji yakagbɔmɔ ni kɛ hiɛgbele ha apiŋ Yesu ni agbe lɛ bɔni afee ni ekɛbáa lɛ diɛŋtsɛ eyi. Mɛi krokomɛi hu taa saji anaa akɛ sɔ̃ titri ni kã Pilato nɔ ákɛ amralo ji ní ekwɛ koni toiŋjɔlɛ ahi ekpokpaa lɛ nɔ, ni eha Roma nɔyeli lɛ hu ashwere, shi jeee ni ekojo saji.

Srɔtofeemɔ agbo yɛ Pilato beaŋ kɛ wɔgbii nɛɛ teŋ. Ni kɛlɛ, kojolɔ ko bɛ ní baanyɛ abu mɔ ko ni ele akɛ eyeɔ bem lɛ fɔ yɛ gbɛ ni ja nɔ. Kɛ́ jeee Yesu kojomɔ ní Pontio Pilato ná mli gbɛfaŋnɔ kulɛ, yinɔsane woji kɛkɛ ni baawie ehe taakɛ eji yɛ mɛi babaoo ni bɛ wala mli dɔŋŋ lɛ agbɛfaŋ lɛ.

[Shishigbɛ niŋmaa]

^ kk. 19 Yudafoi fɔɔ amɛdɛŋ yɛ saneyeli mli kɛtsɔɔ akɛ amɛyeee mɔ ko layisɔ̃, shi Romabii efeee nakai.—5 Mose 21:6, 7.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 11]

Ayana niŋmaa nɛɛ ní wieɔ Pontio Pilato he akɛ eji Yudea amralo lɛ yɛ Kaisarea