Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Mɛni Amɛna yɛ Yezreel?

Mɛni Amɛna yɛ Yezreel?

Mɛni Amɛna yɛ Yezreel?

AFII ohai abɔ ni eho nɛɛ lɛ, blema Yezreel maŋtiase lɛ ekã shi amaŋfɔ. Be ko ni eho lɛ mli lɛ, ale lɛ waa yɛ Biblia yinɔsane mli. Shi agbɛnɛ lɛ, akɛni efɛo fɛɛ elaaje ni shia srɔtoisrɔtoi ehà nɔ hewɔ lɛ, ebatsɔ he ko ni shia bua shi babaoo yɛ jɛmɛ, bo hu obaanyɛ otsɔɔ bɔ ni onaa lɛ. Nyɛsɛɛ afii nɛɛ amli lɛ, shitsalɔi je shishi ni amɛbɔi nibii ni eshwɛ ni yɔɔ Yezreel lɛ mli taomɔ. Mɛni nɛkɛ nibii ni hiɛ ekpata nɛɛ jieɔ lɛ kpo etsɔɔ yɛ Biblia mli saji amli?

Yezreel yɛ Biblia Beaŋ

Akɛni ekã Yezreel Jɔɔ lɛ bokagbɛ hewɔ lɛ, Yezreel fata blema Israel shikpɔji ni baa nii waa lɛ ahe. More gɔŋkpɔ lɛ kã jɔɔ lɛ sɛɛ tuuntu kɛmiiya kooyigbɛ, he ni Midianbii lɛ yabɔ nsra yɛ be mli ni amɛsaa amɛhe koni amɛyatutua Kojolɔ Gideon kɛ etabilɔi lɛ. Kɛmiiya bokagbɛ fioo lɛ anaa Harod nubu lɛ yɛ Gilboa Gɔŋ lɛ shishi. Biɛ ji he ni Yehowa tse Gideon asraafoi akpei abɔ lɛ anɔ kwraa kɛba 300 pɛ lɛ yɛ, bɔni afee ni ekɛtsɔɔ nyɛmɔ ni eyɔɔ ni ekɛaakpɔ ewebii ní asraafoi kãkãlɔi ahe ehiaaa lɛ. (Kojolɔi 7:1-25; Zakaria 4:6) Gilboa Gɔŋ lɛ masɛi ji he ni Filistibii lɛ ye Saul, ni ji Israel klɛŋklɛŋ maŋtsɛ lɛ nɔ kunim yɛ yɛ ta ni yɔɔ gbeyei waa ko mli ni agbe Yonatan kɛ Saul bii krokomɛi enyɔ yɛ mli lɛ, ni Saul diɛŋtsɛ gbe ehe lɛ.—1 Samuel 31:1-5.

Biblia mli saji ni kɔɔ blema Yezreel maŋtiase lɛ he lɛ kɛ srɔtofeemɔ agbo baa. Etsɔɔ bɔ ni akɛ hewalɛ tsu nii yɛ gbɛ ni ejaaa nɔ, kɛ Israel nɔyelɔi lɛ ahemɔkɛyeli kwamɔ nifeemɔ lɛ, kɛ agbɛnɛ hu Yehowa tsuji lɛ anɔkwayeli kɛ ekãafeemɔ lɛ. Yezreel ji he ni Maŋtsɛ Ahab—Israel akutsei nyɔŋma ni yɔɔ kooyigbɛ lɛ amaŋtsɛyeli lɛ nɔyelɔ ni hi shi yɛ afii ohai nyɔŋma D.Ŋ.B. lɛ teŋgbɛ lɛ—ma edehei ashihilɛhe lɛ yɛ, eyɛ mli akɛ nakai beaŋ lɛ, Samaria ji maŋ lɛ maŋtiase wulu moŋ. (1 Maŋtsɛmɛi 21:1) Yezreel ji he ni Yehowa gbalɔ Elia yɔɔ ni Ahab maŋsɛɛ ŋa Izebel kɛ gbele wo ehe gbeyei yɛ lɛ. No mli lɛ emli efu, akɛni Elia kɛ ekãa gbe Baal gbalɔi lɛ hewɔ beni etsɔɔ anɔkwafo ni Elia Nyɔŋmɔ lɛ ji lɛ sɛɛ yɛ Karmel Gɔŋ lɛ nɔ lɛ.—1 Maŋtsɛmɛi 18:36–19:2.

Agbɛnɛ Yezreel ji he ni afee efɔŋ ko yɛ. Agbe Nabot ni ji Yezreelnyo lɛ. Maŋtsɛ Ahab hiɛ yakɔ̃ Nabot weintrom lɛ nɔ. Beni maŋtsɛ lɛ bi koni Nabot kɛ shikpɔŋ lɛ aha lɛ lɛ, ekɛ anɔkwayeli here nɔ akɛ: “Yehowa akaha enɛ miigbale mi fɔ̃ɔ̃ŋfɔ akɛ maŋɔ mitsɛmɛi agboshinii lɛ mahao!” Nɛkɛ shishitoo mla naa hetoo nɛɛ esaaa Ahab hiɛ kwraa. Akɛni Maŋnyɛ Izebel na akɛ maŋtsɛ lɛ efee gblinii hewɔ lɛ, etsɛ koni aye sane lɛ ní akɛ shishitoo mlai ni yɔɔ lɛ tsuuu nii, ni efolɔ Nabot naa akɛ ebɔ musu. Abu Nabot ni efeko efɔŋ ko lɛ fɔ́ ni atswia lɛ tɛi ni egbo, ni maŋtsɛ lɛ yaŋɔ eweintrom lɛ.—1 Maŋtsɛmɛi 21:1-16.

Yɛ nɛkɛ nɔ fɔŋ feemɔ nɛɛ hewɔ lɛ, Elia gba akɛ: “Gbeei aaaye Izebel yɛ Yezreel gbogbo lɛ he.” Gbalɔ lɛ tee nɔ etsɔɔ akɛ: “Kɛ́ Ahab mɔ ko gbo yɛ maŋ lɛ, gbeei aaaye lɛ . . . Shi mɔ ko mɔ ko bɛ ni hɔ̃ɔ ehe eha efɔŋfeemɔ yɛ Yehowa hiɛ tamɔ Ahab, ejaakɛ eŋa Izebel tsirɛ eyi sɛɛ.” Shi kɛlɛ akɛni Ahab ba ehe shi yɛ gbalɔ lɛ hiɛ beni ejaje Yehowa fɔbuu kojomɔ eshi lɛ hewɔ lɛ, Yehowa jaje akɛ, nakai toigbalamɔ lɛ baŋ Ahab nɔ yɛ ewala be mli. (1 Maŋtsɛmɛi 21:23-29) Biblia lɛ tee nɔ etsɔɔ akɛ, afɔ Yehu mu akɛ Israel maŋtsɛ yɛ Elisha ni baye Elia sɛɛ lɛ beaŋ. Beni Yehu ta ekpɔŋɔ lɛ nɔ kɛyaa Yezreel lɛ, efã akɛ ashɛ Yezebel kɛtsɔ maŋtsɛ shia lɛ samfɛlɛ lɛ mli afɔ̃, ni aha okpɔŋɔi lɛ naanaa enɔ. Ana akɛ, tumu nɔ gbeei ye lɛ ni amɛshi eyitsoŋoŋo lɛ, kɛ enaji kɛ enine kɔkɔi kɛkɛ. (2 Maŋtsɛmɛi 9:30-37) Yɛ Ahab bihii 70 ni agbe amɛ lɛ ahe sane lɛ sɛɛ lɛ, aŋma Yezreel diɛŋtsɛ he naagbee sane ni yɔɔ Biblia lɛ mli lɛ. Yehu bua amɛyitsei lɛ anaa efee fɛɛ kui wuji enyɔ yɛ Yezreel maŋtiase lɛ agbo lɛ naa, ni yɛ no sɛɛ lɛ, ekpata hiɛnyiɛlɔi kɛ osɔfoi krokomɛi ni fata Ahab he yɛ ehemɔkɛyeli kwamɔ nifeemɔ nɔyeli lɛ mli lɛ hu ahiɛ.—2 Maŋtsɛmɛi 10:6-11.

Mɛni Shitsalɔi Ena?

Yɛ afi 1990 mli lɛ kui komɛi fee ekome ni amɛje Yezreel shitsaa nitsumɔ shishi. Mɛi ni fata he kɛtsu nii nɛɛ ji, Institute of Archaeology of Tel Aviv University (Shitsalɔi a-Nikasemɔhe ni Yɔɔ Tel Aviv Univɛsiti) lɛ (ní David Ussishkin ji amɛnajiaŋ damɔlɔ) kɛ British School of Archaeology ni yɔɔ Yerusalem (Ŋleshi Ablotsiri Shitsalɔi a-Skul) lɛ (ní John Woodhead ji amɛnajiaŋ damɔlɔ lɛ). Nitsulɔi ni kɛ amɛhe eha ni yifalɛ shɛɔ 80 kɛmiishɛ 100 kɛ bei srɔtoi kpawo (be lɛ eko fɛɛ eko shɛɔ otsii ekpaa) tsu nii yɛ nɛkɛ shikpɔŋ nɛɛ nɔ kɛjɛ afi 1990 kɛyashi afi 1996 mli.

Yɛ wɔ bei nɛɛ amli lɛ, yiŋtoo hewɔ ni ayatsaa he ko ji ni akɛpɛi jɛmɛ nibii amli ni akɛtsɔɔ bɔ ni jɛmɛ he hiaa ha, ni asusuuu ehe saji kɛ jwɛŋmɔi ni ahiɛ momo yɛ he lɛ he. No hewɔ lɛ, yɛ shitsalɔi ni kaseɔ Biblia shikpɔji ahe nii lɛ agbɛfaŋ lɛ, jeee Ŋmalɛi lɛ amli saji titri ji nɔ ni amɛkwɛɔ. Ebiɔ ni asusu saji krokomɛi kɛ nibii ni anaa ni eyeɔ he odase lɛ he, ní akwɛ mli jogbaŋŋ diɛŋtsɛ. Shi taakɛ John woodhead tsɔɔ lɛ, aŋmalako Yezreel he blema saji yɛ wolo ko wolo ko mli ni kɛ odaseyeli haa akɛ ja Biblia lɛ mli yitsei fioo komɛi amli pɛ kɛkɛ. No hewɔ lɛ, esa akɛ Biblia mli saji lɛ kɛ ebe he akɔntaabuu lɛ afata niiamlipɛimɔ fɛɛ ni afeɔ lɛ he. Mɛni shitsalɔi amɔdɛŋbɔɔ lɛ ejie lɛ kpo etsɔɔ?

Yɛ be mli ni atsaa mɔji ahe nibii kɛ shɔɔ nii lɛ, aha efee faŋŋ kɛjɛ shishijee akɛ, hei ni ekumɔ nɛɛ ehi shi kɛjɛ be ni ji Iron Age (Be ni Abaná Dade kɛ Nitsumɔ he Nilee) tɔ̃ɔ, ni nɛkɛ be nɛɛ kɛ Biblia mli Yezreel beaŋ yeɔ egbɔ pɛpɛɛpɛ. Shi beni shitsaa lɛ yaa nɔ lɛ, akɛ naakpɛɛ nibii pii kpe. Klɛŋklɛŋ nii ni ana lɛ kɔɔ bɔ ni maŋ lɛ da ha kɛ bɔ ni mɔji ni amamɔ lɛ dara waa ha lɛ he. No mli lɛ, shitsalɔi lɛ miikpa gbɛ akɛ amɛbaana he ko ni emɔji lɛ tamɔ blema Samaria ni ji Israel maŋtsɛyeli lɛ maŋtiase lɛ nɔ lɛ eko. Shi, yɛ be mli ni shitsaa lɛ yaa nɔ lɛ, amɛna faŋŋ akɛ, Yezreel da kwraa fe nomɛi. Edalɛ aaafee mitai 300 yɛ ekɛlɛ naa kɛ mitai 150 yɛ elɛɛmɔ naa lɛ yɛ egbogboi lɛ ahe, kɛ abu emɔji lɛ adaramɔ lɛ fɛɛ lɛ, anaa akɛ, amɛdara fe maŋtiase fɛɛ maŋtiase ni ana dã yɛ Israel kɛjɛ nakai beaŋ kɛbaa nɛɛ shii etɛ. Bu voo ni emli egbi ni emli kwɔ ni shɛɔ mitai 11 yɛ mɔji lɛ asɛɛ lɛ ji nɔ ni ebɔle amɛhe kɛkpe. Taakɛ Nilelɔ Ussishkin tsɔɔ lɛ, anako bu ni tamɔ nɛkɛ bu nɛɛ eko pɛŋ yɛ Biblia beaŋ. Ekɛɛ akɛ: “Wɔnaaa nɔ ko ni tamɔ enɛ yɛ Israel aahu kɛyashi Sɛŋmɔtso he Tawulɔi lɛ abeaŋ.”

Nɔ kroko ni akpa gbɛ akɛ abaana shi anaaa ji tsũi wuji ni yɔɔ maŋtiase lɛ teŋgbɛ lɛ. Akɛ sũ tsuru babaoo ni akɛba koni akɛma maŋtiase lɛ fee—kpoku ni kwɔ waa—yɛ mligbɛ. Second Preliminary Report lɛ bɔ Tel Yezreel shitsaa lɛ he amaniɛ akɛ, nɛkɛ kpoku ni nɔ kwɔ waa nɛɛ baanyɛ aye odase akɛ Yezreel jeee odehei amaŋ kɛkɛ. Ekɛɛ akɛ: “Wɔbaasumɔ ni wɔkɛɛ akɛ, eeenyɛ efee akɛ Yezreel ji Israel odehei lɛ asraafoi lɛ ashihilɛhe diɛŋtsɛ yɛ nakai beaŋ ni Omride [Omri kɛ eseshibii] lɛ maŋtsɛmɛi lɛ yeɔ nɔ lɛ . . . ni jɛmɛ ji he ni akɛ odehei atawuu shwiilii toɔ ní atsɔseɔ asraafoi okpɔŋɔ nɔtaralɔi yɛ.” Kɛ́ Woodhead kwɛ kpoku ni nɔ kwɔ nɛɛ dalɛ, kɛ agbɛnɛ hu ehe fɛɛ kɛkpe diɛŋtsɛ lɛ, enaa akɛ ekolɛ jɛmɛ baanyɛ afee he ni asraafoi babaoo diɛŋtsɛ yabuaa amɛhe naa yɛ ni amɛkɛ ta shwiili ni da fe fɛɛ yɛ Boka Teŋgbɛ yɛ nakai beaŋ lɛ tsuɔ nii koni amɛkɛtsɔɔ bɔ ni ehewalɛ naa wa waa ha.

Maŋtiase lɛ agbó lɛ he nibii ni atsa kɛjɛ shikpɔŋ lɛ ji nɔ ko ni shitsalɔi lɛ náa he miishɛɛ waa. Kɛ hoo lɛ, nɔ ni amɛna ji agbó ni kɛ mɔ boteɔ tsũi ejwɛ mli. Shi kɛlɛ, akɛni atsa tɛi nɛɛ saŋŋ yɛ jɛmɛ yɛ afii ohai abɔ ni eho lɛ amli lɛ hewɔ lɛ, anyɛɛɛ atsɔɔ nɔ pɔtɛɛ ni nibii ni ana lɛ ji. Woodhead susuɔ akɛ nibii ni ana lɛ tamɔ agbó ni kɛ mɔ boteɔ tsũi ekpaa mli, ni edalɛ tamɔ ekrokomɛi ni ana yɛ Meggido, Hazor kɛ Gezer lɛ pɛpɛɛpɛ. *

Nibii ni ana yɛ shitsaa lɛ mli lɛ, tsɔɔ bɔ ni maŋtiase ko ni ato shishi jogbaŋŋ lɛ kɛ be fioo ko pɛ hi shi lɛ, kɛ́ aasusu asraafoi lɛ ashihilɛ kɛ eshikpɔŋ lɛ shikamɔ lɛ he. Woodhead ma nɔ mi akɛ, Yezreel ji maŋtiase kpeteŋkpele ni he wa ni hi shi be kukuoo—ni akɛtsu nii yɛ afii nyɔŋmai fioo komɛi amli. Enɛ yɛ srɔto kwraa yɛ Biblia shikpɔji krokomɛi babaoo ni he hiaa yɛ Israel lɛ ahe, tamɔ Megido, Hazor, kɛ maŋtiase wulu ni ji Samaria lɛ, he ni atswa ama shi shii abɔ, ni alɛɛ mli, ni asaa ahi mli ekoŋŋ yɛ bei srɔtoisrɔtoi amli lɛ. Mɛni hewɔ ni nɛkɛ he fɛfɛo nɛɛ laaje oya yɛ shihilɛ mli nakai lɛ? Woodhead susu akɛ, ekolɛ, shwɛ fioo ni Ahab kɛ enɔyeli lɛ mli bii lɛ tsɔ maŋ lɛ nibii ni amɛkɛtsu nii yɛ gbɛ ni ejaaa nɔ lɛ nɔ amɛha maŋ lɛ nibii fɛɛ tã. Bɔ ni Yezreel da waa diɛŋtsɛ kɛ hewalɛ ni eyɔɔ lɛ yeɔ enɛ he odase. Etamɔ nɔ ni nɔyeli hee ni yɔɔ Yehu shishi lɛ sumɔɔɔ ni amɛkaiɔ nibii ni Ahab efee lɛ, ni no hewɔ amɛshi maŋtiase lɛ.

No hewɔ lɛ, nibii fɛɛ ni yeɔ nii ahe odase ni atsa kɛjɛ sũ mli lɛ maa nɔ mi akɛ Yezreel ji Israelbii lɛ amaŋ titri ni akɛtsuɔ nii yɛ be ni Abaná Dade kɛ Nitsumɔ he Nilee lɛ mli. Edalɛ kɛ mɔji ni yɔɔ mli lɛ kɛ bɔ ni atsɔɔ mli yɛ Biblia lɛ mli lɛ kpãa gbee akɛ eji Ahab kɛ Izebel odehei ashia ni ehe gbɛi. Okadii ni haa anaa akɛ mɛi ni hi jɛmɛ lɛ faaa yɛ nakai beaŋ lɛ kɛ saji ni yɔɔ Biblia lɛ mli ni kɔɔ maŋtiase lɛ he lɛ kpãa gbee: Nibii shwere yɛ jɛmɛ oya yɛ Ahab nɔyeli beaŋ, kɛkɛ ni no sɛɛ yɛ Yehowa famɔ naa lɛ, afee maŋ lɛ butuu yɛ faŋŋ mli beni Yehu “gbe mɛi fɛɛ ni shwɛ yɛ Ahab we lɛ yɛ Yezreel lɛ, kɛ egbɔmɛi wuji lɛ kɛ eshieŋtsɛmɛi lɛ kɛ esɔfoi lɛ fɛɛ kɛyashi beyinɔ ni eshwɛɛɛ emɔ ko mɔ ko.”—2 Maŋtsɛmɛi 10:11.

Yezreel Be He Akɔntaabuu

John Woodhead kpɛlɛ nɔ akɛ: “Ewa waa akɛ aaatsɔ shitsaa nifeemɔ nɔ ana be pɔtɛɛ ni ja kɛha be he akɔntaabuu.” No hewɔ lɛ, yɛ be mli ni shitsalɔi lɛ pɛiɔ nibii ni amɛnine eshɛ nɔ yɛ afii kpawo shitsaa lɛ mli lɛ mli lɛ, amɛkɛtoɔ nibii krokomɛi ni atsa shi ni ana yɛ hei krokomɛi lɛ ahe. Enɛ kɛ niiahesusumɔ ekoŋŋ, kɛ naataamɔ eba. Mɛni hewɔ? Nɔ hewɔ lɛ ji akɛ, kɛjɛ be mli ni shitsalɔ ni ji ŋmɛnɛŋmɛnɛ Israelnyo Yigael Yadin yatsa shi yɛ Megido yɛ afi 1960 afii lɛ amli lɛ kɛ afi 1970 afii lɛ shishijee mli lɛ, shitsalɔi lɛ ateŋ mɛi pii ma nɔ mi akɛ ena mɔji kɛ maŋtiase agboi ni afee yɛ Maŋtsɛ Salomo beaŋ. Shi agbɛnɛ lɛ mɔji, sũ mli nibii ni afee, kɛ agboi ni ana yɛ Yezreel lɛ miiha mɛi komɛi miije saji ni áwie nɛɛ ahe ŋwane.

Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, sũ mli nibii ni afee ni ana yɛ Yezreel lɛ je sũ mli nɔ ko ni ana yɛ Megido ni Yadin kɛɛ akɛ ejɛ Salomo nɔyeli lɛ beaŋ lɛ. Bɔ ni agboi ni ana yɛ hei enyɔ nɛɛ lɛ yɔɔ, kɛ amɛdaramɔ lɛ je amɛhe shi amɛjeee amɛhe waa tsɔ. Woodhead kɛɔ akɛ: “Odaseyeli he nibii ni ana lɛ fɛɛ haa asusuɔ akɛ Yezreel shikpɔŋ lɛ yɛ shihilɛ mli yɛ Salomo beaŋ tɔ̃ɔ aloo ekɛ be ni akɛha nibii ni ana yɛ hei krokomɛi [Megido kɛ Hazor] lɛ baa sɛɛ kɛyashiɔ Ahab beaŋ.” Akɛni Biblia lɛ feɔ lɛ faŋŋ akɛ Yezreel he ni ayatsa lɛ kɛ be ni Ahab hi shi lɛ kpãa gbee hewɔ lɛ, esusuɔ akɛ nilee yɛ mli akɛ aaakpɛlɛ sũ mli nibii ni ana lɛ nɔ akɛ egbalaa jwɛŋmɔ kɛyaa Ahab nɔyeli beaŋ. David Ussishkin fi sɛɛ akɛ: “Biblia lɛ kɛɔ akɛ Salomo to Megido shishi—ekɛɛɛ akɛ emamɔ agboi ni tamɔ nakai pɛpɛɛpɛ lɛ.”

Ani Abaanyɛ Ale Yezreel He Yinɔsane?

Ani nɛkɛ shitsaa he nibii ni ana nɛɛ kɛ naataamɔ ni etee lɛ shi lɛ haa ajeɔ saji ni yɔɔ Biblia lɛ mli ni kɔɔ Yezreel aloo Salomo he lɛ he ŋwane? Yɛ anɔkwale mli lɛ, shitsaa he naataamɔ nɛɛ kɔɔɔ saji ni yɔɔ Biblia lɛ mli lɛ he tsɔ. Gbɛ ni shitsalɔi kɛtsuɔ nii kɛpɛiɔ yinɔsane mli lɛ yɛ srɔto yɛ gbɛ ni Biblia mli sane tsɔɔ nɔ etsuɔ he nii ehaa lɛ he. Eteeɔ sanebimɔi srɔtoi ashi, ni emaa nɔ kroko moŋ nibii srɔtoi anɔ mi. Abaanyɛ akɛ Biblia kaselɔ kɛ shitsalɔ ato gbɛfalɔi ahe, shi amɛyeee egbɔ pɛpɛɛpɛ. Gbɛfalɔi lɛ ateŋ mɔ kome miifã gbɛ yɛ gbɛjegbɛ nɔ, ni mɔ kroko hu miinyiɛ nanegbɛ nɔ ni kã shi yɛ gbɛjegbɛ lɛ he lɛ nɔ. Nibii ahe ni amɛsusuɔ lɛ yɛ srɔto. Kɛlɛ, gbɛ̀i anɔ ni amɛtsɔɔ amɛfeɔ amɛnii amɛhaa lɛ yɛ hwanyaŋŋ moŋ fe ni amɛaate shi amɛwo amɛhe. Eyɛ miishɛɛ waa akɛ akɛ hewalɛwoo ni gbɛfalɔi enyɔ lɛ kɛhaa lɛ aaato amɛhe.

Nibii ni afee blema kɛ gbɔmɛi ahe saji ji nɔ ni yɔɔ Biblia lɛ mli; shitsalɔi bɔɔ mɔdɛŋ koni amɛle nɛkɛ nifeemɔi nɛɛ kɛ gbɔmɛi lɛ ahe saji kɛtsɔ nibii fɛɛ ni kɔɔ nifeemɔi ni tee nɔ lɛ kɛ gbɔmɛi lɛ ahe saji ni anaa yɛ sũ mli lolo ni amɛnine nyɛɔ shɛɔ nɔ lɛ amlipɛimɔ nɔ. Shi kɛlɛ, bei pii lɛ, nine shɛɛɛ nɛkɛ nibii ni eshwɛ yɛ mɛi lɛ asɛɛ nɛɛ fɛɛ nɔ, ni ekɛ saji amlitsɔɔmɔi babaoo baa. Enɛ hewɔ lɛ, Amihai Mazar tsɔɔ yɛ ewolo ni ji Archaeology of the Land of the Bible (Biblia Shikpɔji a-Shitsaa)—ni aŋma yɛ afi 10,000−586 D.Ŋ.B. lɛ mli akɛ: “Shitsaa nitsumɔ kɛha blema nibii taomɔ . . . ji ŋaa nitsumɔ wulu ni eji tsɔsemɔ kɛ nikasemɔ fɛɛ ni haa mɔ he saa. Akɛ nifeemɔ he mla ni yɔɔ kpɛŋŋ tsuuu nii akɛ nɔ ni baaha anyɛ aye omanye, tswaafeemɔ kɛ niiahesusumɔ he ŋaa ni nitsumɔ mli onukpai lɛ kɛhaa lɛ ji nɔ ni he hiaa waa ni akɛtsuɔ nii. Nifeemɔ su, ŋaalee kɛ nilee ni shitsalɔi kɛtsuɔ nii lɛ ahe yɛ sɛɛnamɔ tamɔ nii ni ekaseɔ kɛ nibii ni eyɔɔ ni ekɛtsuɔ nii lɛ nɔŋŋ.”

Shitsalɔi ema nɔ mi akɛ, asraafoi odehei ashihilɛhe wulu ko yɛ Yezreel, he ko ni hi shi be kukuoo kɛkɛ yɛ blema yɛ Ahab nɔyeli beaŋ—taakɛ Biblia lɛ kɛɛ lɛ pɛpɛɛpɛ. Etee saji krokomɛi babaoo ni yɔɔ miishɛɛ lɛ shi ni tsɔɔ akɛ ekolɛ shitsalɔi kɛ afii ni kã amɛhiɛ ni baa lɛ baakase he nii lolo. Ni kɛlɛ, Nyɔŋmɔ Wiemɔ, Biblia lɛ, miiwie saji yɛ faŋŋ mli, ni tsɔɔ wɔ saji amli jogbaŋŋ yɛ gbɛ ni shitsalɔi nyɛŋ afee nakai kwraa lɛ nɔ.

[Shishigbɛ niŋmaa]

^ kk. 13 Kwɛmɔ saneyitso “The Mystery of the Gates” (Agbói lɛ Ahe Saji ni Yɔɔ Naakpɛɛ Lɛ) ni yɔɔ August 15, 1988 The Watchtower lɛ mli lɛ.

[Mfonirii ni yɔɔ baafa 26]

Shitsalɔi ashitsaa he nitsumɔ yɛ Yezreel

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 28]

Kanaanbii amaga ko ni ana yɛ Yezreel